ZAGADNIENIA WSTĘPNE

1.1. Podstawowe pojęcia

Terminu informacja zwykło się używać w wielu róż­nych znaczeniach, potocznie oznacza on wszelką wiadomość. Bliż­sze zdefiniowanie tego pojęcia okazuje się jednak zadaniem tak trudnym, że można spotkać w literaturze pogląd o niedefiniowalności tego pojęcia i pojmowaniu go w sposób intuicyjny, jako jed­ną z kategorii filozoficznych, będących zarazem jedną z uniwer­salnych właściwości materii.

Jednakże przedstawiciele niektórych dyscyplin naukowych, zwłaszcza teorii informacji oraz cybernetyki, dążą do wypraco­wania definicji pojęcia informacji. Dosyć powszechnie przez cy­bernetyków przyjmowana definicja określa informację "jako każdy czynnik zmniejszający stopień niewiedzy /nieokreśloność/ o bada­nym zjawisku, umożliwiający człowiekowi, organizmowi żywemu lub urządzeniu automatycznemu polepszenie znajomości otoczenia i w sprawniejszy sposób przeprowadzenie celowego działania". W grun­cie rzeczy bardzo bliska tej definicji jest definicja sformułowa­na przez radzieckiego cybernetyka Paluszkina, dla którego infor­macją jest "treść związku pomiędzy oddziaływującymi na siebie obiektami materialnymi, którego wynikiem jest zmiana stanu tych obiektów". Temu określeniu bardzo bliskie jest rozumienie infor­macji jako "każdej wiadomości lub zdarzenia, które wywołuje zmia­nę poglądu odbiorcy".

Wspomniane wyżej trudności z definiowaniem pojęcia informa­cja dobrze może zilustrować sformułowanie uczonego, uważanego powszechnie za twórcę cybernetyki - Norberta Wienera, który uwa­żając, iż informacją jest "nazwa treści zaczerpniętych ze świata zewnętrznego", w swojej podstawowej pracy o cybernetyce twierdzi, że informacja jest informacją, a nie materią czy energią. Sfor­mułowanie to wyraźnie wskazuje na istotną rolę informacji zwłaszcza w działalności człowieka, wskazując, iż jest ona podstawowym - obok materii i energii - jej czynnikiem.

Przytoczone tu przykładowo różne definicje informacji okre­ślają podstawowe jej cechy, przy czym szczególnie zauważalne jest rozumienie informacji jako wszelkiej wiadomości, otrzymanej w procesie przekazywania. Podkreślić przy tym należy, że w świetle tych definicji nieistotne jest, kto informuje, ani kto jest infor­mowany (człowiek, inny organizm żywy, czy maszyna).

W języku potocznym słowa informacja używamy jednak nie tyl­ko na określenie przekazywanej wiadomości. Jeśli na przykład mó­wimy o informacji kolejowej, czy telefonicznej, to mamy na myśli raczej pewną zorganizowaną służbę, która przekazuje nam wiadomo­ści. Ponadto w pewnych sytuacjach termin informacja oznacza działalność służącą przekazywaniu wiadomości, Tak więc możemy mieć do czynienia z trzema różnymi znaczeniami terminu "informacja":

1 - informacja rozumiana jako doniesienie, czyli przekazy­wana wiadomość;

2 - informacja jako dziedzina działalności człowieka zwią­zana z wyszukiwaniem, gromadzeniem, opracowywaniem, przechowywa­niem, wreszcie przekazywaniem i rozpowszechnianiem informacji, rozumianych jako wiadomości;

3 - informacja jako służba (organizacja), której zadaniem jest realizowanie działalności informacyjnej.

Podstawowym jednak znaczeniem jest pierwsze z przytoczonych wyżej. Jemu też należy poświęcić nieco więcej uwagi. Informację rozumianą jako doniesienie określa pewna liczba cech istotnych dla właściwego rozumienia tego pojęcia.

Nie należy zapominać, że informacją jest każda wiadomość, niezależnie od jej treści, formy przekazania, wagi, znaczenia itp. Może być ona przekazywana w dowolnej formie: pisemnej, ob­razowej, dźwiękowej, impulsów elektrycznych itp., przy czym mo­że występować jako indywidualna (skierowana do jednej osoby, przekazywana w jednym egzemplarzu) lub powszechna, czy wręcz masowa

(skierowana do określonej grupy osób, czy nawet do całych spo­łeczeństw, powielana w wielu tysiącach egzemplarzy). Informacja może też być adresowana do jakiejś konkretnej osoby lub też, jako informacja powszechna, kierowana do anonimowych odbiorców (np. prasa, radio, telewizja). Zarówno stopień prawdziwości, jak i aktualności informacji może być różny.

Proces przekazywania informacji w dotychczasowej literatu­rze opisywany był w bardzo różny sposób. Za najtrafniejszy jed­nak uznaje się schemat sformułowany przez uznawanego powszechnie za twórcę nowoczesnej teorii informacji, amerykańskiego uczone­go Claude Blwooda Shannona (rys. 1), składający się z pięciu pod­stawowych elementów. Są nimi: 1) źródło wiadomości, 2) nadajnik sygnałów, 3) kanał przesyłania sygnałów, 4) odbiornik sygnałów i 5) adresat wiadomości. Ta konstrukcja, mimo niejednokrotnych ostrzeżeń jej autora przed zbyt pochopnym uogólnianiem płynących z niej wniosków dla innych dziedzin, znalazła szerokie zaintere­sowanie, wykraczające daleko- poza ramy telekomunikacji, czy też samej teorii informacji. Do schematu tego wrócimy jeszcze, ana­lizując go w świetle wiedzy o systemach. W tej chwili trzeba

jednak zauważyć skomplikowaną budowę nadajnika i odbiornika sygna­łów. Otóż wiadomość, która ma być przedmiotem przekazywania, mu­si być najpierw zakodowana, to znaczy sformułowana w języku da­nego systemu przekazywania informacji, podobnie się ma rzecz przy odbiorze sygnału, kiedy to musi on być zdekodowany. Proces kodowania i dekodowania sygnału rzadko kiedy jest procesem jednostopniowym. Kiedy na przykład przekazujemy wiadomość za po­mocą pisma, to najpierw musimy ją zakodować w języku naturalnym, potem zaś użyć jako kodu alfabetu właściwego dla danego języka. Zagadnienie to często w praktyce bywa jeszcze bardziej skompli­kowane. Zachodzi bowiem konieczność nie tylko "sformułowania" wiadomości, ale i przeniesienia jej na nośnik fizyczny.

Ten często bardzo skomplikowany proces przekazywania infor­macji można określić jako proces, w wyniku którego informacja zmienia swe położenie w przestrzeni lub czasie, albo też w obu tych kategoriach jednocześnie.

Schemat Shannona pozwala nam stwierdzić, że informacja w procesie jej przekazywania przybiera niejako trzy różne postacie: właściwej wiadomości, wiadomości zakodowanej (sformułowanej), czyli wyrażenia oraz wiadomości przekazanej w postaci zapisane­go na fizycznym nośniku sygnału. Juliusz Lech Kulikowski wyjaś­niając pojęcia wiadomości, wyrażenia i nośnika, zwraca uwagę na podobieństwo układów przesyłania wiadomości do układów transpor­towych. Jeśli więc wiadomość przyrównamy do towaru, to wyrażenie będzie bliskie pojęciowo opakowaniu towaru, natomiast nośnik fi­zyczny można wówczas przyrównać do środka transportu. Z punktu widzenia odbiorcy najważniejszy jest sam towar (wiadomość). Zna­czenie opakowania i środka transportu - choć istotne - jest jed­nak drugorzędne. Różnice między wiadomością i wyrażeniem stają się wyraźne, kiedy poddamy analizie następujące ciągi znaków:

Napoleon Bonaparte zmarł w 1821 r.

Jeśli idzie o śmierć Napoleona Bonapartego, to nastąpiła ona w 1821 r.

Napoléon Bonaparte mourut en 1821.

NAPOLÉON BONAPARTE MOURUT EN 1821.

Wyrażenia te różnią się między sobą pod wieloma względami, a po­nadto mogą być kodowane na różnych nośnikach fizycznych (papier, taśma magnetofonowa, zmienne ciśnienie fali głosowej itp.), natomiast niesiona przez nie treść jest w gruncie rzeczy ta sama, a więc przekazano tę samą wiadomość. Z tego mogłoby wynikać, że wyrażenie, czy nośnik fizyczny, przy pomocy którego przekazywa­na jest wiadomość, są obojętne. Że tak nie jest, przekonać nas może analiza dwóch kolejnych wyrażeń:

Napoleon zmarł 5 V 1821, o godz. 6°°.

5 maja 1821 r., o godzinie szóstej rano, Napoleon skonał. Oba te zdania pozornie niosą tę samą wiadomość, ale drugie z nich obok informacji o zgonie Napoleona, przynosi nam również informację o stosunku emocjonalnym nadawcy wiadomości. Tak więc dla prawidłowego i pełnego odebrania nadanej wiadomości istotną rolę należy przypisać również wyrażeniu.

Skończony zbiór wyrażeń (zdań) przekazanych przez nadawcę odbiorcy w jednym procesie komunikacyjnym przyjęto nazywać komu­nikatem. Dla lepszego zrozumienia znaczenia komunikatu w proce­sie przekazywania informacji (komunikacji) przeanalizujmy sche­mat zespołu komunikowania (rys. 2). Nadawca informacji (autor komunikatu) tworzy go bezpośrednio, poznając przedmiot informo­wania lub wyobrażenie o nim (wektory A-K_A i A-P), w efekcie cze­go powstaje relacja semantyczna pomiędzy przedmiotem informowa­nia a komunikatem o nim (wektor K.-P). Natomiast odbiorca pozna­je przedmiot dzięki komunikatowi (relacje 0-K_A i 0-P).

K_A-komunikat autorski

P -przedmiot informowania

A -autor (nadawca komunikatu)

O -odbiorca komunikatu

Rys. 2. Zespół komunikowania

Komunikat jednak może być przekazany tylko za pomocą fi­zycznego nośnika informacji. Nośnik taki może mieć postać substancjonalną (papier, błona fotograficzna, płyta gramofonowa, taśma magnetyczna itp.) i nazywany bywa podłożem zapisu, może też występować w postaci energetycznej, kiedy to nazywany jest sygnałem (np. elektryczne, akustyczne, optyczne itp.). Sygnał pozwala na przekazywanie informacji wyłącznie w przestrzeni, pod­czas gdy dzięki substancjonalnej postaci nośnika informacja mo­że być przekazywana zarówno w przestrzeni, jak i w czasie.

Podłoże zapisu wraz z zakodowanym na nim komunikatem stano­wi dokument, który jest przedmiotem materialnym, zawierającym utrwaloną informację przeznaczoną do przekazywania. Takie zna­czenie dokumentu jest oczywiście dalekie od znaczenia przypisywanego temu terminowi przez historyków czy archiwistów (carta, littera). Przytoczona wyżej definicja dokumentu pozwala na bar­dzo szerokie pojmowanie tego słowa - jest nim w jej świetle każ­da utrwalona informacja. Czasami jednak nieco zawęża się to pojęcie do materialnie utrwalonego wyrazu myśli ludzkiej. Trzeba przy tym podkreślić, że tak rozumiany dokument ma dowolną po­stać fizyczną, dowolne cechy charakterystyczne i informacja w dowolny sposób może być zarejestrowana na nim.

1.2. Procesy informacyjne, komunikacyjne i dokumentacyjne

Wszelkie narastające w społeczeństwie zbiory informacji są efektem procesów informacyjnych i ściśle z nimi związanych pro­cesów komunikacyjnych i dokumentacyjnych. Ich rozróżnienie ma charakter teoretyczny i służy opisowi tych zjawisk, gdyż wyzna­czenie ścisłych granic pomiędzy tymi procesami w rzeczywistości jest trudne, a często nawet niemożliwe. Są one, bowiem de facto elementami jednego procesu, który można nazwać procesem infor­macyjnym sensu largo. Jest to proces polegający na przechodze­niu informacji od receptora do efektora układu cybernetycznego, jakim jest społeczeństwo oraz obieg informacji wewnątrz tego układu (zob. rys. 20). Ogólny schemat procesu informacyjnego przedstawia rys. 3.

Widać tu wyraźnie, że tak rozumiany proces informacyjny przebiega stale niejako w zamkniętym kręgu. Ten szeroko rozumiany proces informacyjny jest realizowany przez (zob. rys. 4):

1 - procesy informacyjne, rozumiane jako gromadzenie, prze­chowywanie, przetwarzanie, opracowywanie i rozpowszechnianie in­formacji (procesy informacyjne sensu stricto);

2 - procesy komunikacyjne, rozumiane jako procesy zacho­dzące w trakcie wymiany informacji między jednostkami;

3 - procesy dokumentacyjne, rozumiane jako gromadzenie, przechowywanie, opracowywanie i udostępnianie dokumentów, tzn. informacji utrwalonej na nośniku materialnym, inaczej mówiąc realizacja procesów informacyjnych w warunkach utrwalonej informacji i.

Proces informacyjny sensu largo jest niezwykle istotnym ele­mentem praktyki społecznej. Celem, bowiem działalności każdej in­stytucji społecznej jest przekształcanie w sposób celowy otacza­jącej człowieka rzeczywistości, co oczywiście jest niemożliwe tez zbioru niezbędnych wiadomości. Rola informacji w procesie decyzyjnym jest, więc niezwykle ważna, jeśli niedecydująca (rys. 5).

Najogólniej rzecz ujmując, proces informacyjny polega na wy­zyskaniu dotychczas zdobytych z otoczenia wiadomości i przetwo­rzeniu ich w taki sposób, aby uzyskać jakościowo nową wiedzę. Składają się nań procesy gromadzenia, przekazywania, przechowy­wania i przetwarzania informacji, która znowu podlega gromadze­niu i kolejnym procesom (rys. 6).

1.2.1. Proces informacyjny sensu stricto

Terminem proces informacyjny określa się też często zbiór procesów i czynności składających się na działalność informacyj­ną, zwłaszcza w nauce i technice. Tak rozumiany proces informa­cyjny realizowany jest przez specjalnie powołane służby, takie jak archiwa, biblioteki, ośrodki informacji itp. Podlegająca po­szczególnym procesom informacja przybiera określone stany. Od­bywa się to w ramach systemu informacyjnego, czyli właśnie po­wołanej specjalnie organizacji (rys. 7).

1.2.2. Proces komunikacji

Na pewne elementy tego procesu zwrócono uwagę omawiając po­jęcie komunikatu. Omówiony tam zespół komunikowania jest w rze­czywistości bardzo skomplikowany, gdyż powstawanie komunikatu jest łańcuchem złożonych procesów (zespołów komunikowania), któ­ry można przedstawić w postaci kooperatora pasmowego (rys. 8 i 9).

Porównanie kooperatorów pasmowych powstawania książki jako komunikatu oraz archiwaliów wskazuje wyraźnie, że proces komuni­kacji przebiega różnie w różnych układach społecznych.

Najprostszą postać ma oczywiście proces komunikacji między dwiema osobami (rys. 10), na nim więc najłatwiej prześledzić pewne zjawiska. Najważniejszym z nich jest konieczność zgodności między tezaurusami nadawcy i odbiorcy. Inaczej mówiąc komunikat będzie tylko wtedy zrozumiały, jeśli aparat językowy i pojęcio­wy odbiorcy będzie przynajmniej w przybliżeniu odpowiadał takie­mu aparatowi nadawcy. Trzeba jeszcze zdawać sobie sprawę, że za­równo na nadawcę, jak i odbiorcę komunikatu oddziałują czynniki zewnętrzne, różnicując dodatkowo ich tezaurusy.

1.2.3. Proces dokumentacyjny

Procesy dokumentacyjne to te procesy komunikacji, które rea­lizowane są w warunkach utrwalonej informacji, czyli za pomocą dokumentów. Istotą procesów dokumentacyjnych jest fakt, że w to­ku przekazywania informacji pomiędzy nadawcą i odbiorcą pojawia się pośrednik w postaci dokumentu. Konsekwencją tego faktu jest pojawienie się - obok tezaurusów nadawcy i odbiorcy - dodatkowo tezaurusa dokumentu, będącego zresztą zazwyczaj fragmentem tezau­rusa zbioru dokumentów danej dziedziny. Pakt ten oczywiście do­datkowo komplikuje proces komunikacji (rys. 11),

Dokumenty mogą charakteryzować się różną zdolnością infor­macyjną, tym samym komunikacja realizowana za ich pomocą może być w różnym stopniu efektywna. Zdolność informacyjna dokumentu to ilość informacji uzyskiwanej z niego przez odbiorcę. Zdolność ta zależna jest od stopnia zgodności tezaurusa dokumentu ^┌ _d z

---