Litwini w Polsce
Mniejszość litewska Polsce zamieszkuje zwarcie na północnym wschodzie kraju - w kraju sejneńskim oraz w okolicach Puńska. Najwięcej Litwinów zamieszkuje w gminie Puńsk, gdzie stanowią oni około 80 proc. mieszkańców. Pozostała część mieszkańców pochodzenia litewskiego jest rozproszona na terenie całej Polski, zwłaszcza na północy i południowym zachodzie kraju (Gdańsk, Olsztyn, Szczecin, Wrocław). Sporo Litwinów mieszka również w stolicy kraju. Według danych szacunkowych obecnie w Polsce mieszka około 15 tys. osób pochodzenia litewskiego.
Litewska mniejszość narodowa liczy w Polsce 5,8 tys. osób według narodowego spisu powszechnego z 2002; ambasada litewska w Polsce podaje liczbę 15,000 'osób pochodzenia litewskiego' [1]. Zamieszkuje przede wszystkim tereny Suwalszczyzny, gminy: Puńsk, Szypliszki, Krasnopol i Sejny. W 2002 r przeprowadzony narodowy spis powszechnego ludności i mieszkań wykazał, że mniejszość litewska liczy 5 639 osób w tym:
w województwie podlaskim - 5 097
w województwie mazowieckim - 99,
w województwie warmińsko-mazurskim - 83,
w województwie pomorskim - 75,
w województwie zachodniopomorskim - 67,
w województwie dolnośląskim - 53.
W gminie Puńsk Litwini stanowią ponad 80% ludności i mają dominujący udział we władzach samorządowych. Język litewski został w tej gminie uznany w 2006 za język pomocniczy. Litwini mają także przedstawicieli we władzach powiatu sejneńskiego. Większość polskich Litwinów należy do kościoła rzymskokatolickiego. Język litewski jest nauczany w 17 placówkach, do których chodzi ok. 730 uczniów. Mniejszość litewska jako jedyna w Polsce używa języka ojczystego do nauczania prawie wszystkich przedmiotów w szkole. Obecnie w Polsce działa 5 litewskich organizacji pozarządowych o charakterze narodowym: Stowarzyszenie Litwinów w Polsce, Wspólnota Litwinów w Polsce, skonfederowana ze Światową Wspólnotą Litwinów, Stowarzyszenie Św. Kazimierza i Stowarzyszenie Młodzieży Litewskiej w Polsce. Narodowość litewską podczas spisu ludności w 1931 roku zadeklarowało 80 tys. obywateli ówczesnego państwa polskiego.
Litewskie organizacje społeczne
W Polsce prężnie działają litewskie organizacje społeczne. Najdłużej - od roku 1992 działa Stowarzyszenie Litwinów w Polsce, przekształcone z Litewskiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego. Stowarzyszenie zajmuje się sprawami kultury, oświaty, ochrony zabytków oraz działalnością wydawniczą.
Wspólnota Litwinów w Polsce (LLB) powstała 1 kwietnia 1993 roku, skupia litewskie organizacje, instytucje oświaty, kultury oraz inne instytucje społeczne, reprezentuje ich interesy w Polsce, na Litwie oraz w Światowej Wspólnocie Litwinów.
Stowarzyszenie Młodzieży Litewskiej w Polsce wchodzi w skład LLB, lecz działa samodzielnie. Imprezy przede wszystkim organizuje dla młodzieży i dzieci.
Towarzystwo Kultury Etnicznej Litwinów w Polsce działa od 1997 roku. Podstawowe cele towarzystwa - pielęgnować kulturę odziedziczoną po przodkach, ocalić od zapomnienia tradycje i zwyczaje.
Towarzystwo Nauczycieli Litewskich w Polsce przede wszystkim troszczy się o prawa nauczycieli.
Od 1990 roku działa Towarzystwo im. Św. Kazimierza, jego centrum znajduje się w Sejnach.
Od roku 2002 działa Fundacja biskupa Antanasa Baranauskasa „Dom Litwinów” w Sejnach, która bardzo aktywnie włączyła się do działalności kulturalnej i edukacyjnej. Fundacja gromadzi środki oraz wspiera imprezy kulturalne, wspólnie ze Wspólnotą Litwinów w Polsce zainicjowała utworzenie Centrum Edukacji Litwinów w Sejnach.
Działalność kulturalna
W Puńsku działa Dom Kultury Litewskiej. Działają zespoły twórczości amatorskiej: chór mieszany „Dzūkija” (Chór DZŪKIJA przy DKL w Puńsku - to chór mieszany, któremu początek dał tzw. "wielki chór", działający od 1940 roku przy kościele parafialnym pod kierownictwem K. Cibulskasa, oraz grupa wokalna z Wojtokiem. Po połączeniu tych dwóch zespołów, w roku 1965 powstał nowy zespół pod nazwą "Dzūkija", działający do 1980 roku. Działalność tego chóru wygasła na skutek braku zainteresowania ze strony kadry kierowniczej. Dzūkija - to dialektalny i etnograficzny region Litwy. Wyróżniamy Dzuków wschodnich i zachodnich. Dzukowie zachodni zamieszkują okolice Olity (Alytus), Łoździej (Lazdijai), Druskiennik (Druskininkai), Oran (Varėna), Trok (Trakai) - na Litwie, Sejn, Puńska - w Polsce, Radunia i Pelesy - na Białorusi. Stąd prawdopodobnie pochodzi nazwa tego zespołu. "Dzūkija" swą działalność wznowiła w 1993 roku i śpiewa po dzień dzisiejszy. Obecny kierownik zespołu Vidas Simanauskas, dojeżdża na próby z Olity (na Litwie). Chór występował na Litwie, Białorusi i w Polsce, corocznie bierze udział w Święcie Chórów w Puńsku.), kapela wiejska „Klumpė” (Kapela ludowa "Klumpė" powstała w 1966 roku przy Domu Kultury Litewskiej. Pierwszym kierownikiem był Antoni Szlaużys. Zespół ten organizuje własne koncerty, współpracuje z innymi grupami, bierze udział w konkursach w Polsce i na Litwie. Przy kapeli działa silna grupa wokalna, która kultywuje najbardziej autentyczną kulturę ludową i popularyzuje bogaty dorobek pieśni litewskiej. "Klumpė" - to najpopularniejszy zespół w naszym regionie. Miał najwięcej występów i najwięcej tras koncertowych w różnych krajach. Jego nagrania ukazały się na trzech kasetach dźwiękowych i płytach CD. Obecnie kierownikiem zespołu jest Jonas Zakaravičius z Mariampola.), zespół choreograficzny „Jotwa” ("Jotva" - to zespół choreograficzny, propagujący taniec ludowy, działalność prowadzi nieprzerwanie od 1951 roku, kiedy to z okazji Międzynarodowego Dnia Dziecka we wsi Oszkinie odbył się koncert, na którym śpiewano, deklamowano wiersze, tańczono. Grupę taneczną przygotował Józef Maksimowicz. Stąd swój rodowód bierze "Jotva". Nazwę zespołowi nadano w 1985 roku z inicjatywy ówczesnego kierownika zespołu Algisa Uzdily. "Jotva" - tak swoją ziemię nazywała grupa plemienna starożytnych Bałtów - Jaćwingowie, na której obecnie żyją polscy Litwini. Słowo "jotva" w ich mowie oznaczało także gromadkę jeźdźców (od słowa "joti"). Jaćwingowie prawdopodobnie byli niezłomnymi rycerzami - jeźdźcami, którzy doskonale opanowali sztukę walki konno i do końca bronili swej wolności. Taka etymologia nazwy zobowiązuje tancerzy zespołu, aby na scenie zawsze byli "rączymi". Od 1980 roku do chwili obecnej w maju "Jotva" organizuje uroczysty koncert z okazji Dnia Matki, który odbywa się w najbliższą świętu sobotę i niedzielę. Zespół choreograficzny występował w Polsce, na Litwie, we Francji i dwukrotnie w Kanadzie, gdzie odbywało się Ogólnoświatowe Święto Narodowego Tańca Litewskiego. Dzisiejsza "Jotva" - to kilka grup tanecznych wieku szkolnego pod kierownictwem Kornelija Janušanienė.), dziecięcy zespół „Puniukai” (Dziecięce studio artystyczne "Puniukai" powstało w 2003 r. Początkowo była to grupa taneczna dzieci w wieku szkolnym (klasy I-IV). Okazało się, że wśród tancerzy jest sporo dzieci - uczniów szkoły muzycznej w Puńsku, więc zdecydowano utworzyć również kapelę, która miała za zadanie akompaniować dla zespołu tanecznego. Zespół cieszy się dużym zainteresowaniem dzieci w wieku szkolnym (ok. 70 osób). "Puniukai" uczestniczą w różnego rodzaju konkursach, koncertach w regionie i na Litwie. Kierownik zespołu tanecznego - Asta Pieczulis Kierownik kapeli - Jonas Zakaravicius), zespół taneczny „Vyčiai“ (Grupa taneczna "Vyčiai" (dosłowne tłumaczenie w jęz. polskim brzmi "gońcy") powstała w 2000 roku z inicjatywy samych członków zespołu. Są to osoby dorosłe w wieku 20-35 lat. Najliczniejszą grupę tancerzy stanowią nauczyciele, ale są też rolnicy, pracownicy umysłowi, studenci. Grupa specjalizuje się w litewskich tańcach ludowych. Ponieważ sama nie jest w stanie przygotować koncertu, współpracuje z kapelą "Klumpė". Tańczy przy muzyce kapeli urozmaicając jej występy. Kierownikiem zespołu jest Asta Pieczulis), teatr stodolny (Historia Teatru stodolanego przy Domu Kultury Litewskiej w Puńsku rozpoczyna się w 1907 roku. Wówczas we wsi Wiłkopedzie zorganizowano pierwszy publiczny występ artystyczny. Prawie co roku wystawiano sztukę, najczęściej dramatopisarzy litewskich. Często zmieniali się nie tylko uczestnicy, ale również kierownicy zespołu. Pierwszymi z nich byli Petras Rolofas, Józef Maksimowicz, Józef Vaina. Udział w przedstawieniach brały dzieci, młodzież i osoby dorosłe. Od 1987 roku do dziś nieustannie zespołem tym kieruje Tekla Forencewicz. W 1990 roku grupa przekształciła się w "klojimo teatras", co po polsku dosłownie znaczy teatr stodolany na klepisku, ponieważ sztuki zawsze były wystawiane w stodołach. Występy teatru stodolanego - poza sceną miejscową - ograniczają się głównie do wyjazdów na Litwę. Zespół przy współpracy z DKL organizuje też Festiwal Teatrów Stodolanych w Puńsku. ), Šalčia (Grupę taneczną "Šalčia" tworzy młodzież Liceum Ogólnokształcącego w Puńsku. Powstała ona w 2000 roku z inicjatywy ówczesnej dyrektor szkoły - Marii Czernialis. Grupa tańczy litewskie tańce sceniczne. Występuje na imprezach szkolnych, regionalnych, w miastach Polski i Litwy, w Niemczech. Kierownikiem zespołu jest Asta Pieczulis.) i inne
W każdej szkole litewskiej jest pielęgnowana kultura litewska, dzieci uczą się tańców, działają zespoły wokalne, kółka dramatyczne. Do największych ośrodków kultury litewskiej należy Litewskie Liceum 11.Marca w Puńsku, gdzie corocznie z okazji Dnia Odrodzenia Niepodległego Państwa Litewskiego - 11. Marca odbywają się świąteczne koncerty. W liceum działa chór mieszany, zespół taneczny „Šalčia“, Klub Miłośników Poezji. W ciągu prawie 50-letniej działalności szkoła ta wykształciła liczne grono inteligencji w Puńsku i regionie sejneńskim. Obecnie są czynione starania w celu zapewnienia mu odpowiedniej bazy materialnej, przede wszystkim dobudowania lokalu, gdyż liceum wynajmuje lokal w miejscowej szkole.
W Puńsku działa muzeum etnograficzne założone przez etnografa Juozasa Vaina. Pod jego kierunkiem w muzeum zgromadzono wiele unikatowych materiałów. Juozas Vaina wydał dwa tomy przedstawiające folklor śpiewany i ustny „Od Puńska do Sejn“ oraz wspólnie z Sigitasem Birgelisem - album „Kultura materialna okolic Puńska i Sejn“.
Organizowane są imprezy:
Święto Chórów Pierwsze święto odbyło się w 1999 r. w Domu Kultury Litewskiej w Puńsku. W imprezie udział biorą chóry z regionu Puńsk-Sejny-Suwałki oraz goście z Litwy, Łotwy. Wszystkie chóry prezentują swój repertuar, a na koniec koncertu - śpiewają kilka wspólnych pieśni.
Święto Tańca Dziecięcego "Aguonėlė" (kwiecień-maj) Impreza odbywa się w Domu Kultury Litewskiej w Puńsku pod patronatem Stowarzyszenia Litewskiej Młodzieży w Polsce. Udział w niej biorą zespoły amatorskie ze wszystkich litewskich szkół z Puńska, okolic oraz z Sejn, a także zespoły dziecięce przy DKL w Puńsku i Domu Litewskim w Sejnach. Każda grupa przygotowuje po dwa tańce. Święto wieńczy wspólny taniec przedstawicieli wszystkich zespołów. Po raz pierwszy Święto odbyło się w 1995 r., a jego inicjatorką była Alicja Uzdila.
Festiwal teatrów stodolanych (lipiec-sierpień) Impreza odbywa się na deskach sceny starodawnej stodoły w skansenie w Puńsku. Uczestniczą artyści - amatorzy z regionu Puńsk-Sejny-Suwałki, młodzież LO w Puńsku oraz goście z Litwy. Repertuar teatru stanowią przedstawienia przygotowane na podstawie litewskich zazwyczaj komediowych utworów literackich.
Koncert zaduszkowy "Velines" (koniec października) Pradawny obrzęd wspominania bliskich zmarłych, przeplatający się ze świętem chrześcijańskim zachęcającym do modlitwy za nich, zapoczątkowało Święto Zaduszkowe "Velines", które jest obchodzone co roku, począwszy od 1974 r. Reżyserem i scenografem święta od samego początku był i jest nadal Algis Uzdila, a pomaga mu w tym przedsięwzięciu jego żona Alicja. Nastrojowa uroczystość odbywa się zawsze w wigilię Święta Zmarłych. Ze starych tradycji pozostała tylko nazwa "Velines" (od słowa "veles" - dusze), czas akcji, wajdelotki, pilnujące świętego ognia i sam ogień - symbol pamięci i wieczności. Podczas koncertu są wspominani ci, którzy odeszli w ostatnim roku oraz ci, którzy zasłużyli się dla tego regionu, w okrągłą rocznicę śmierci. W ten sposób społeczność lokalna głębiej poznaje swoje środowisko i ludzi z nim związanych. Następnie artyści i uczestnicy imprezy udają się na cmentarz. W takt werbli niosą pochodnie zapalone w rytualnym ognisku. Tym ogniem zapalają znicze na grobach swoich bliskich. Wszyscy wspólnie zatrzymują się przy mogile osoby, która w sposób szczególny uczczono tego wieczoru. Śpiewają pieśni, czytają poezję, składają wieniec.
Spotkania Mniejszości narodowych i etnicznych zamieszkujących tereny Polski (listopad) Impreza odbywa się w Domu Kultury Litewskiej w Puńsku. W Spotkaniach uczestniczą przedstawiciele mniejszości narodowych i etnicznych mieszkających na terenie Polski: Białorusini, Ukraińcy, Tatarzy, Żydzi, Romowie, Kaszubi, Rosjanie, Staroobrzędowcy, Niemcy i Litwini. W programie: tańce, pieśni ludowe, poezja, muzyka estradowa, teatr. W holu Domu Kultury podczas koncertów urządza się wystawę poświęconą twórczości ludowej poszczególnych narodowości i grup etnicznych, biorących udział w Spotkaniach.
Prasa i książki w języku litewskim
W roku 1960 ukazał się w druku pierwszy numer czasopisma „Aušra”. Początkowo pismo ukazywało się jeden lub dwa razy w roku. Od roku 1989 czasopismo „Auśra” ukazywało się raz w miesiącu, po kilku latach zostało przekształcone w dwutygodnik. Od roku 1993 w Puńsku działa wydawnictwo „Aušra” z własną drukarnią.
Obecnie wydawcą pisma jest Stowarzyszenie Litwinów w Polsce, głównym sponsorem - Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji. Głównym celem wydawców jest informowanie litewskiej mniejszości narodowej o aktualnych wydarzeniach, budzenie tożsamości narodowej oraz pielęgnowanie języka litewskiego.
Nakład czasopisma wynosi 1000 egzemplarzy, redaktorem naczelnym jest Irena Gasperavičiūtė.
Ponadto w języku litewskim ukazują się:
Kwartalnik „Suvalkietis” redagowany przez w Suwałkach, jego czytelnikami są przede wszystkim mieszkańcy tego miasta.
Miesięcznik dla dzieci „Aušrelė“ - ukazuje się od roku 1997, kolportowany w przedszkolach i szkołach . W jego tworzeniu biorą udział dzieci.
Od jesieni 2003 roku w Polsce jest redagowane czasopismo „Pasaulio lietuvis“, drukuje wydawnictwo „Aušra”, redaktor - Živilė Makauskienė.
W roku 2005 z inicjatywy Towarzystwa im. św. Kazimierza ukazał sie pierwszy numer pisma „Šaltinis“.
W okresie ostatniej dekady, od początku istnienia wydawnictwa „Aušra,“ w druku ukazało się około 80 tytułów książek i broszur w języku litewskim. Tematyka wydań jest bardzo różnorodna - są to wspomnienia, opracowania etnograficzne, literatura piękna i historia. Nakład książek wynosi 300 - 1000 egzemplarzy.