Zdrowie publiczne wykład V

Rodzaje stresu

- ostry

- przewlekły

- eustres (fizjologiczny)

- dystres (patologiczny)

- ogólny

- miejscowy

- mechaniczny

- z przekarmienia

- wysiłkowy

- psychospołeczny

- oksydacyjny

- termiczny

- chemiczny

- biochemiczny

- oksydacyjny

Koncepcja stresu (eustresu) - dystresu Selye'go

Lokalny Zespół Adaptacyjny - zmiany specyficzne w miejscu działania stresora

Ogólny Zespół Adaptacyjny - zmiany uogólnione, niespecyficzne, jako odpowiedź na działanie stresora

- stadium reakcji alarmowej

- stadium odporności

- stadium wyczerpania

Eustres - stres o dodatnim znaczeniu adaptacyjnym, fizjologiczny

Dystres - stres mający skutki ujemne, patologiczny

Koncepcja zaburzeń homeostazy

Stan dysharmonii lub zaburzeń homeostaz spowodowany czynnikami (stresorami) psychologicznymi, fizjologicznymi, środowiskowymi

Kierunki realizacji homeostazy:

- zasada przedziałowości

- zasada sprzężenia zwrotnego

- zasada antagonistycznego współdziałania

Adaptacja jako czynnik wzmacniający możliwości homeostazy

Koncepcja salutogenetyczna stresu

(A.Antonovsky)

Stresor

Element wprowadzający do systemu entropię, czyli takie doświadczenie życiowe, którego cechą charakterystyczną jest brak spójności, niedociążenie lub przeciążenie oraz brak udziału w podejmowaniu decyzji

Wpływ na zdrowie

Zależy od rodzaju i poziomu poczucia koherencji - nie ma gotowych, ani zautomatyzowanych reakcji adaptacyjnych

Poczucie koherencji (zrozumiałość, zaradność, sensowność)

Określony sposób postrzegania świata jako zrozumiałego, sterowalnego i sensownego; kształtuje się w toku doświadczeń życiowych w oparciu o „rezerwy odpornościowe - cechy jednostki (biologiczne, psychologiczne), cechy społeczno-kulturowe

Rodzaje koherencji

- koherencja sztywna - blokowanie dostępu nowych informacji, co utrudnia aby koherencja była spójna i uporządkowana

- koherencja silna - równoważenie zasad, strategii, posiadanych i potencjalnych informacji, otwartość na wyzwania

Główne mechanizmy neurohormonalne (osie), których intensyfikacja występuje w stresie

Emocjonalna

- układ limbiczny

- wzmocnienie nowych reakcji obronnych, po budzenie agresji albo lęku i paniki (ucieczka)

Mózgowy układ noradrenergiczny i dopaminergiczny

- miejsce sinawe

- wzmożenie gotowości reakcji ruchowej

Mózgowy układ histaminergiczny

- jądro dodatkowe, prążkowie, międzymózgowie

- pobudzenie psychiczne, lęk, w stanie przewlekłym depresja

Katecholaminowa

- ośrodki autonomiczne, rdzeń nadnerczy

- pobudzenie reakcji hemodynamicznej, wzmożenie metabolizmu

Podwzgórzowo-przysadkowo-nadnerczowa

- jądro okołokomorowe (CRF), przysadka mózgowa (ACTH), kora nadnerczy (kortyzol)

- wzmożenie metabolizmu, immunosupresja

Szyszynka (melatonina)

- zwiększenie odpowiedzi immunoglobulinowej i reakcji limfocytarnej

Opiaty endogenne (endorfiny)

- hamowanie odczucia bólu

Antidiuretyczna

- podwzgórze (ADH), kora nadnerczy

- hamowanie diurezy

Stres ostry

(skutki somatyczne)

Wzrost w surowicy krwi:

Cholesterol - całkowity

LDL-C

VLDL-C

Trójglicerydy

Wolne kwasy tłuszczowe

Wzrost wyrzutu hormonów stresowych:

Kortyzol (glikokortykoidy)

Adrenalina

Noradrenalina

Testosteron

Glukagon

Inne (zależnie od pobudzenia osi neurohormo-

nalnych)

Interakcja w działaniu na układ immunologiczny

Immunosupresja

Stres przewlekły

(skutki somatyczne)

• zmiana metabolizmu lipidów poprzez zmianę regulacji hormonalnej i intensyfikację szlaków przemian

• zmniejszenie wrażliwości na insulinę działaniem kortyzolu

i wolnych kwasów tłuszczowych

- zwiększenie rozkładu białek

- wzrost mleczanu i glicerolu prowadzący do wzrostu glukoneogenezy w wątrobie

• zwiększenie wrażliwości tkanki tłuszczowej na lipolityczne działanie katecholamin (efekt działania kortyzolu)

• zmniejszenie receptorów insulinowych w mięśniach

• stymulacja syntezy trójglicerydów w wątrobie (efekt działania kortyzolu, glukagonu)

• zwiększenie dostępności wolnych kwasów tłuszczowych, powodujący wzrost LDL, VLDL jako wyraz zwiększonego transportu kwasów tłuszczowych do tkanek

Efekty

• astma (emocjonalny, chemiczny)

• cukrzyca (psychospołeczny)

• schorzenia żołądkowo-jelitowe

• zawał serca

• miażdżyca naczyń krwionośnych

• nadciśnienie tętnicze

• otyłość

• dolegliwości mięśniowo-szkieletowe

• immunosupresja (infekcje, nowotwory)

Ostry stres pourazowy (ASD)

Charakterystyka

• przyczyna - wyjątkowy stresor psychiczny lub fizyczny nie

jest (przypuszczalnie) powiązany z zespołem stresu pourazowego (PTSD)

> czas od urazu ok. 48 godzin

• przebieg przejściowy; zazwyczaj 1 - 3 miesięcy

Objawy:

- zgeneralizowany lęk

- wycofanie z ponownego doświadczania

- zawężenie uwagi

- widoczna dezorientacja

- gniew lub agresja werbalna

- rozpacz lub poczucie beznadziejności

- nadmierna aktywność

- przesadny żal po stracie

Zespół stresu pourazowego (PTSD)

Charakterystyka

• przyczyna - wyjątkowy stresor psychiczny lub fizyczny

• czas od urazu ponad 3 miesiące; w opóźnionym powstawaniu (delayed posttraumatic stress disorder, D-PTSD) po ponad 6 miesięcy

• utrzymywanie się długotrwałe

Objawy:

• poczucie przeżywania doświadczenia (urazowej sytuacji) na nowo - reminiscencje, koszmary senne, flashback, nawracające obrazy i myśli

• odrętwienie i przytępienie uczuciowe

• strach, bezradność

• depresja

• myśli samobójcze

• zredukowana świadomość wobec otoczenia

• tendencja do społecznej izolacji, unikanie kontaktów

• nadmierna czujność i przesadna reakcja przestrachu

• oziębłość emocjonalna

• unikanie sytuacji i działań przypominających przebyty uraz

• stan nadmiernego pobudzenia z autonomicznego układu nerwowego

• zaburzenia snu, bezsenność

Zespół wypalenia zawodowego

(w działalności medycznej)

Czynniki sprzyjające:

• Obciążenie pracą

• Braki w zabezpieczeniu socjalnym

• Konflikty z osobami współpracującymi

• Konflikty z przełożonymi

• Występowanie stresorów w prywatnym życiu

• Uczucie zagrożenia w pracy

• Praca całodobowa i zmianowa

Czynniki przeciwdziałające

• Możliwość samodzielnej interwencji w zagrożeniach

• Hierarchizacja obowiązków

• Przypadki śmierci i stany terminalne

• Poczucie bezpieczeństwa

Radzenie sobie ze stresem

(Coping)

Definicje

Działalność mająca na celu zmianę na lepsze samej relacji możliwości do wymagań (zmianę sytuacji będącej źródłem stresu) oraz poprawę dokuczliwego stanu emocjonalnego

Stale zmieniające się poznawcze i behawioralne wysiłki mające na celu uporanie się z określonymi zewnętrznymi i wewnętrznymi wymaganiami, ocenianymi przez dana osobę jako obciążające lub przekraczające jej zasoby

Rodzaje sposobów (funkcji)

> instrumentalny (zadaniowy) - zorientowany na problem w celu poprawy niekorzystnej relacji wymagań do możliwości

> samoregulacji emocji - obniżanie przykrego napięcia i łagodzenie innych negatywnych stanów emocjonalnych

O skutkach konfrontacji stresowej w większym stopniu decyduje aktywność podejmowana przez człowieka, niż obiektywne właściwości stresora

Wsparcie społeczne

Definicja:

Obiektywnie istniejące i dostępne sieci społecznej, które wyróżniają się tym, że przez fakt istnienia więzi, kontaktów społecznych, przynależności pełnią funkcję pomocną wobec osób znajdujących się w trudnej sytuacji

Sęk H., Cieślak R, 2004

Naturalne źródła wsparcia - partner życiowy, rodzina, przyjaciele, grupy towarzyskie, grupy rówieśnicze

Sformalizowane źródła wsparcia - grupy zawodowe, stowarzyszenia, instytucje

Sposób działania - interakcja społeczna podejmowana w trudnej sytuacji, w wyniku której dochodzi do przekazywania lub wzajemnej wymiany emocji, informacji, instrumentów działania i dóbr rzeczowych, w celu pomocy w pokonywaniu trudności

Biologiczne znaczenie ruchu

• Stymulacja ewolucji cech właściwych człowiekowi, zwłaszcza w zakresie psychiki, utrzymania postawy wyprostnej i lokomocji w tej pozycji oraz w zakresie możliwości ruchowych dłoni

• Wpływ na rozwój biologiczny i psychiczny w okresie niemowlęcym i dziecięcym

• Umożliwienie spełniania podejmowanej decyzji w zakresie kontaktu z otoczeniem, jak obrona, kształtowanie

• środowiska bytowania, poszukiwanie środków potrzebnych do życia i inne

• Podtrzymywanie i doskonalenie wewnątrzustrojowych procesów warunkujących zdrowie (dotyczy całego okresu życia)

• Zapobieganie ujemnym wpływom środowiska fizycznego, psychicznego i społecznego, mogącym pogorszyć stan zdrowia

• Osłabienie i ewentualne usuwanie skutków uszkodzeń wywołanych procesami chorobowymi

• W okresie starości rewalidacja i rewitalizacja poprzez działania rehabilitacyjne

Ujemne skutki unieruchomienia kończyny

• zmniejszenie przekroju włókien mięśniowych o ponad 20%

• obniżenie elastyczności włókien mięśniowych i tkanek układu podporowego

• obniżenie spoczynkowego napięcia (tonusu) mięśniowego

• zmniejszenie siły i szybkości skurczu

• zmniejszenie kapilaryzacji w unieruchomionej kończynie

• zmniejszenie ilości i aktywności enzymów szlaków energetycznych

• zmniejszenie dostępności i ilości substratów energetycznych w mięśniach

• zmniejszenie liczby mitochondriów

• zaburzenia funkcji koordynacyjnej (zwłaszcza ruchów precyzyjnych)

Ujemne efekty unieruchomienia szpitalnego

(wg. J.E.Greenleafa)

0 - 3 dni

• zmniejszenie diurezy

• utrata Ca2+ z moczem

• zmniejszenie objętości osocza, płynów tkankowych, wydzielania soku żołądkowego

• zmniejszenie przepływu krwi

• zwiększenie podatności żył

• zmniejszenie fagocytozy

• zmniejszenie tolerancji glukozy

• zmniejszenie tolerancji przyspieszeń (grawitacji)

Ujemne efekty unieruchomienia szpitalnego

4 - 7 dni

• kreatyninuria

• hydroksyprolinuria

• fosfaturia

• wzrost krzepliwości krwi

• ujemny bilans azotowy

• podwyższenie progu wrażliwości słuchowej

• zmniejszenie ostrości widzenia

• nietolerancja ortostatyczna

Ujemne efekty unieruchomienia

szpitalnego

8 - 14 dni

• erytrocytopenia

• zwiększenie potliwości

• hipertermia wysiłkowa

• wzrost oporów przewodnictwa cieplnego

ponad 14 dni

• dalsze zwiększenie wydalania Ca2+

• wzrost wrażliwości na bodźce termiczne

• skłonność do obrzęków

• zmniejszenie masy ciała

Nieważkość

(efekty długotrwałego lotu kosmicznego)

• zespół adaptacyjny lotu kosmicznego (Space Adaptation Syndrome) - kinetoza

• przesunięcie rozmieszczenia wody w organizmie (do ok. 2 litrów) do górnej części ciała

• utrata elektrolitów

• obniżenie wydolności układu krążenia

• zmniejszenie masy mięśniowej o ok. 25% (głównie białko

i RNA)

• zmniejszenie sprawności koordynacji ruchów mięśniowych

• dezorientacja przestrzenna (zaburzenia funkcji narządu równowagi)

• zmniejszenie liczby krwinek czerwonych do 10-12% w ciągu pierwszych 2 tygodni

• utrata Ca2+ z kości do ok. 20% po długotrwałych lotach

• obniżenie sprawności układu immunologicznego (obniżenie aktywności mitogennej)

Ogólne skutki hipokinezji

• obniżenie wydolności tlenowej

• zwiększenie podatności na inwolucyjne zmiany w ośrodkowym układzie nerwowym i w psychice

• obniżenie sprawności odruchów posturalnych

• zaburzenia przemiany lipidowej

• negatywny bilans azotu

• zmniejszenie masy mięśni szkieletowych, osłabienie sprawności fizycznej

• zmniejszenie masy mięśnia sercowego, osłabienie sprawności funkcji serca

• osteopenia / osteoporoza

• zwiększenie wrażliwości na stresogenne działanie środowiska

• podwyższenie wrażliwości układu adrenergicznego na pobudzenie

• zwiększenie podatności na zmęczenie fizyczne i psychiczne

Hipotezy robocze

• ruch jest jednym z głównych czynników ewolucyjnych warunkujących morfologiczne i czynnościowe ukształtowanie człowieka

• poziom aktywności ruchowej jest uwarunkowany genetycznymi predyspozycjami

• ruch jest specyficzną formą stresu, mającą pro- i antyzdrowotne aspekty

• hipokinezja jest antyzdrowotnym elementem stylu życia i czynnikiem ryzyka niektórych schorzeń

• epidemiologiczne dane o prozdrowotnej wartości aktywności ruchowej nie zawsze można potwierdzić badaniami laboratoryjnymi

• trening sportowy jest najczęstszą przyczyną uszkodzenia zdrowia u zawodników

Efekty aktywności ruchowej

Zmiany w mięśniach

• aktywacja przemian energetycznych

• uzupełnianie substratów energetycznych

• usuwanie metabolitów

• utrzymanie wewnątrzmięśniowej homeostazy termicznej

• aktywacja funkcji sarkomeru

Ośrodki nerwowe

• konstrukcja i realizacja algorytmu ruchu

• koordynacja zborności napięć mięśniowych

• stymulacja i koordynacja funkcji zabezpieczających aktywność mięśni

• korekta zmian wysiłkowych w oparciu o informacje z proprioreceptorów

• kontrola hipertermii

Efekty aktywności ruchowej

Regulacja hormonalna

• aktywacja i regulacja metabolizmu

• regulacja transportu (transport krwi, transport przezbłonowy, nerki)

• regulacja gospodarki wodno-mineralnej

Efekty uboczne

• efekty wynikające ze stresowego charakteru aktywności ruchowej

Wpływ ruchu na czynniki ryzyka

• obniżenie we krwi stężenia trójglicerydów, cholesterolu ogólnego

• wzrost HDL-C

• obniżenie nietolerancji glukozy

• zmniejszenie hiperglikemii

• zwiększenie zapasów glikogenu w tkankach

• wzrost przemiany materii

• zwiększenie tkankowego wykorzystania tlenu

• obniżenie przemian beztlenowych w wysiłku

• zwiększenie wykorzystania tłuszczu w energetyce wysiłkowej

• zmniejszenie odsetkowego udziału tłuszczu w składzie ciała

• zwiększenie wydolności mięśnia sercowego

• obniżenie podatności na zaburzenia przewodnictwa u układzie bodźcotwórczym

• obniżenie tętna spoczynkowego

Wpływ ruchu na czynniki ryzyka

• zwiększenie przepływu krwi przez tkanki (zwiększenie pojemności łożyska naczyniowego)

• zwiększenie liczby kapilarów krążenia wieńcowego

• obniżenie ciśnienia tętniczego

• obniżenie odpowiedzi adrenergicznej na wysiłek

• zwiększenie wrażliwości tkanek na insulinę (wzrost liczby receptorów insulinowych)

• zwiększenie masy i siły mięśni szkieletowych

• obniżenie agregacji płytek krwi

• zmniejszenie tworzenia się zakrzepów

• obniżenie wrażliwości na stres psychospołeczny

• podwyższenie tolerancji stresu

• stymulacja prozdrowotnego stylu życia

Prozdrowotne efekty aktywności

fizycznej u dzieci

• wzrost dobowego wydatku energetycznego związanego z pracą

• wzrost podstawowej przemiany materii

• intensyfikacja metabolizmu tłuszczu

• wzrost wrażliwości na insulinę w tkankach obwodowych

• obniżenie nadwrażliwości dziecięcej na pobudzenie adrenergiczne

• stymulacja rozwoju i dojrzewania układu krążenia

• usprawnienie ekonomizacji pracy serca

• polepszenie ukrwienia tkanek

• ukierunkowanie adaptacji wysiłkowej we włóknach mięśniowych

Minimum aktywności ruchowej

(Ogólne zalecenia)

Polska - 3 x 30 x 130 (Cendrowski)

ACSM - 3-5 dni w tygodniu

60-90% HR max (50-85% VO2 max)

20-60 min

preferencja ruchów rytmicznych,

tlenowych, angażujących duże masy mięśni

rozgrzewka: 10-15 min

dodatkowo: ćwiczenia zręcznościowe

i oporowe (2 x tyg., 8-10 ćwiczeń po 8-12 powtórzeń

Zalecenia programowe aktywności rekreacyjnej

• intensywność: > 50% VO2 max

• czas: > 30 min, umożliwienie powstania śladu adaptacyjnego

• częstotliwość: 6 x tyg (jak najczęściej)

• uwzględnienie subiektywnych preferencji,

urozmaicenie, włączanie formy zabawowej, współzawodnictwa

• uwzględnienie wieku

płci

przygotowania kondycyjnego

stanu zdrowia

celu

• uwzględnienie charakteru aktywności zawodowej

• stymulacja psychicznej akceptacji

• uwzględnienie możliwości organizacyjnych

• współzależność z dietetyką

1

---