11. EPIKA
Epika - jeden z trzech podstawowych rodzajów literackich obejmujący utwory, w których jest:
obecność narratora
fabuła i (układ przyczynowo-skutkowy zdarzeń)
zapis prozą (wyjątki - epopeja, powieści poetyckie)
Ze względu na kryterium formy przekazu rozróżnia się:
1) epikę wierszowaną np. epos, poemat epicki, poemat heroikomiczny, powieść poetycka, poemat dygresyjny
2) epikę prozaiczną np. nowela, powieść, opowiadanie
Ze względu na rozmiar utworów rozróżnia się:
1) duże formy epickie np. epos, powieść
2) krótkie formy epickie np. anegdota, nowela, ballada
Ze względu na stosunek świata przedstawionego dzieła do czasu, który został w nim zobrazowany, rozróżnia się:
1) epikę współczesną (gdy świat przedstawiony odsyła do zjawisk pozostających w polu bezpośredniego doświadczenia pisarza)
2) epikę historyczną (gdy świat przedstawiony zbudowany jest z elementów pochodzących z rzeczywistości historycznej, którą twórca mógł znać tylko z pośrednich świadectw, zabytków, źródeł pisanych
3) epikę fantastyczną (gdy świat przedstawiony ulokowany jest w czasie nie mającym historycznych odpowiedników:
w legendarnej przeszłości lub wyobrażonej przyszłości
2) epikę historyczną (gdy świat przedstawiony zbudowany jest z elementów pochodzących z rzeczywistości historycznej, którą twórca mógł znać tylko z pośrednich świadectw, zabytków, źródeł pisanych
3) epikę fantastyczną (gdy świat przedstawiony ulokowany jest w czasie nie mającym historycznych odpowiedników:
w legendarnej przeszłości lub wyobrażonej przyszłości
Składniki świata przedstawionego
czas i miejsce akcji
fabuła
bohaterowie (główni, drugoplanowi i epizodyczni)
Między światem przedstawionym a narratorem zachodzi określony stosunek, gdy narrator jest albo niewidoczny, albo uwidacznia swoje stanowisko, lub w skrajnych przypadkach traktuje fabułę jako pretekst do własnych przemyśleń
i wypowiedzi.
Fabuła - układ zdarzeń w świecie przedstawionym utworów epickich i dramaturgicznych, a także filmów. Zdarzenia składające się na fabułę składają się zarazem na zdarzenia w przedstawionych w danym utworze losach postaci. Każde z nich pozostaje w określonych związkach z pozostałymi zdarzeniami oraz z całością nadrzędną, którą zdarzenia te współtworzą. Istnieją trzy podstawowe rodzaje relacji między zdarzeniami: czas fabuły - relacje czasowe między zdarzeniami, relacje przyczynowo-skutkowe między zdarzeniami oraz związki teleologiczne między zdarzeniami.
Charakterystyka tych relacji i konkretna postać samych zdarzeń jest w każdym utworze odmienna - fabuła ma charakter zindywidualizowany. Można jednak wyróżnić przy tym kilka podstawowych typów konstrukcji fabuły oraz niezależny od narracji schemat fabularny utworu.
Narrator
- to postać należąca do fikcji dzieła literackiego, która akt mówienia, czyli narracja, kreuje na sprawcę świata przedstawionego i tego wszystkiego, co się w tym świecie dzieje: skoro mówi - istnieje.
-postać narratora nie jest tożsama z autorem, który jest rzeczywistym sprawcą dzieła, nawet wtedy, gdy prowadzi narrację
w 1. os.
-pozycja narratora obejmuje przede wszystkim przyjęty w narracji punkt widzenia, dystans wobec opowiadanych postaci
i zdarzeń, a więc czasową względem nich odległość oraz zasady wartościowania
Dwa typy narracji:
Narracja autorska- (3 os.), w której opowiadacz umieszczony jest na zewnątrz świata przedstawionego i rozwija
o nim relacje mniej lub bardziej zobiektywizowaną
„Lecz pod wieczór wstał wiatr, rozwiał mgły, oczyścił niebo i odsłonił zorze. Śniegi uczyniły się modre, a później fioletowe. Nie było mrozu, ale noc zapowiadała się pogodna. Z murów zeszli znów ludzie, prócz straży, kruki i wrony odleciały od szubienicy ku lasom.” [H. Sienkiewicz Krzyżacy]
Narracja pamiętnikarska (1 os.) - narrator uzewnętrznia się tu jako „ja”, opowiadając o zdarzeniach, których był świadkiem lub w których sam uczestniczył (występuje wtedy równocześnie jako bohater utworu)
„…Ze smutkiem od kilku lat uważam, że na świecie jest coraz mniej dobrych subiektów i rozumnych polityków, bo wszyscy stosują się do mody.” [B. Prus Lalka]
TYPY NARRATORA
narrator autorski - nie należy do świata przedstawionego i nie ujawniony jest również jako podmiot literacki
narrator wszechwiedzący
narrator z wiedzą pozornie ograniczoną o tym, co dzieje się w świecie przedstawionym
Narrator będący obserwatorem interpretującym i oceniającym wydarzenia świata przedstawionego
narrator neutralny, którego opowiadanie zaledwie rejestruje fakty
Narrator utożsamiający się z autorem zewnętrznym dzieła
Narrator jest postacią fikcyjną, należącą do świata przedstawionego utworu
narrator opowiada o historii, w której uczestniczył
narrator rejestrujący swe aktualne przeżycia
Narrator, który godzi pewna sprzeczność: należąc do świata przedstawionego zachowuje przywilej wszechwiedzy o tym świecie
Narracja ze względu na charakter przedstawionego przedmiotu dzieli się na dwie formy:
1) Opowiadanie - służy przestawieniu zdarzeń
a) opowiadanie właściwe - jest sposobem prezentacji zdarzeń fabularnych w czasie przeszłym
b) opowiadanie unaoczniające - jest formą służącą przedstawieniu zdarzeń fabularnych niejako zaktualizowanych
w teraźniejszości
c) opowiadanie informacyjne - jest forma przekazu uogólnionej wiedzy narratora o zdarzeniach
2) Opis - służy prezentacji elementów statycznych świata przedstawionego
a) opisy osób ( zewnętrzne i psychologiczne)
b) opisy tła zdarzeń
c) opisy sytuacji (forma pośrednia pomiędzy opisem a opowiadaniem)
Wypowiedzi bohaterów:
Są trzy sposoby relacjonowania wypowiedzi postaci literackich
1) mowa zależna
2) mowa pozornie zależna
3) mowa niezależna
MONOLOG
1) mowa zależna najprostszym sposobem jej wprowadzenia jest spójnik że po słowie oznaczającym mówienie lub myślenie
„Rycerz począł tłumaczyć się, że białego płaszcza z krzyżem nie przywdział tylko dlatego, iż gdyby to uczynił, niechybnie byłby pojman lub zabit przez mazowieckie rycerstwo” [H. Sienkiewicz Krzyżacy]
2) Mowa pozornie zależna znakomicie nadaje się do relacjonowania w narracji monologu wewnętrznego postaci, przez który rozumiemy opowiadanie o procesie myślowym postaci literackiej, wprowadza do narracji zwroty, słowa i stosunek emocjonalny należące do postaci utworu
„Wypuścić go, tego ciemiężcę i kata zakonnych ludzi, zwycięzcę w tylu spotkaniach, przyczynę tylu klęsk i hańby (…) „
[H. Sienkiewicz Krzyżacy]
3) Mowa niezależna - przytoczenie wypowiedzi postaci, co się zwykle robi po dwukropku; polega na uhonorowaniu dosłownego brzmienia wypowiedzi bohatera
„Toteż Baryka, po dość długim z resztą namyśle, chrząknął i rzekł wesoło:- obawiam się, że włosy pani mogą się zapalić od ognia i wtedy” [S. Żeromski Przedwiośnie]
DIALOG
1) mowa zależna
poszczególne stanowiska i racje włączone są w wypowiedź narratora i wprowadza je zdanie pierwsze; narrator streszcza wypowiedzi bohaterów
„Było to w Arras, wysokiej sali - radzili tam i decydowali burgrabiowie, mężowie stanu i głowy miast, jako to mówię. Ponieważ - orzekli - kraj ten, niedawno jeszcze w takiej niedoli, przemógł swe cierpienie (…)” [T. Mann Wybraniec]
2) Mowa pozornie zależna
narrator wprowadza sytuację dialogową poprzez jakiś wyraz, w tym przypadku mówiła
„ Potem zabrzmiał głos pani, w owej dźwięcznie-nadobnej dojrzałości, do jakiej przywykli. Nie zapoznaje, mówiła, powagi
i doniosłości propozycji, a tym bardziej jej źródła (…)” [T. Mann Wybraniec]
3) Mowa niezależna dialogu nie przerywają żadne wtrącenia narratora, który nie chce ingerować w przebieg przytaczanej rozmowy
„Czy nie byłoby lepiej, gdyby nam Bóg dał żyć, jak żyją inne narody, ludzie z mięsa i kości? Byłby spokój na świecie.
- I nie byłoby wyjścia z Egiptu, z domu niewoli?
- Nie byłoby” [J. Stryjkowski Sen Azrila]
Monolog pełni funkcje informującą i charakteryzacyjną
Dialog pełni funkcje informacyjną, charakteryzacyjną i dramatyczną
GATUNKI EPICKIE
Przykładowe gatunki epickie to:
1. Epos (gr. epos = słowo)
- Obejmuje rozbudowane utwory, zazwyczaj wierszowane, ukazujące dzieje legendarnych lub historycznych bohaterów rzucone na tło wydarzeń przełomowych dla danej społeczności narodowej.
- Genetycznym źródłem eposu były mity, podania i baśnie utrwalające pamięć o doniosłych postaciach i zdarzeniach oraz wyznawane zbiorowo wartości i wierzenia religijne.
-utwór opowiadający dzieje bohaterów z reguły fantastycznych, nie posiadający określonego miejsca oraz czasu (dawno, dawno temu za górami, za lasami)
-opowieść (nasycona elementami fantastyki, zawierająca jednak część prawdy) o bohaterze, często o życiu świętego, męczennika ujawniająca czas i miejsce akcji
-krótkie, często zabawne opowiadanie o jakimś specyficznym wydarzeniu, np. historyjka z życia sławnej postaci
5. Poemat
Poemat epicki - jest utworem o tematyce historycznej, która realizuje się w postaci jednowątkowej fabuły
Powieść poetycka - odznacza się dużym stopniem zliryzowania i jako taka była typowym gatunkiem pogranicza epicko-lirycznego
Poemat heroikomiczny - konwencja gatunkowa, której istota polega na parodiowaniu eposu; podstawowe motywy eposu tj. walki, bitwy, pojedynki są tutaj sparodiowane i mają charakter burdy, a bohaterowie nie maja nic wspólnego z herosami. Narracja posługuje się środkami stylistycznymi właściwymi eposowi, ma więc charakter podniosły
i w ten sposób osiągalny jest efekt kontrastu między tematem a środkami wyrazu
6. Poematy niefabularne:
Poemat opisowy - utwór wierszowany, którego podstawową forma podawcza jest opis. Przedmiotem opisu jest przyroda, krajobraz, przedmioty, zajęcia ludzi
Poemat dydaktyczny - obecność elementów dydaktycznych
Poemat filozoficzny - wierszowany traktat będący wykładem doktryny filozoficznej, naukowej lub światopoglądowej
7. Poemat dygresyjny
- utwór wierszowany , fabularny, a więc narracyjny, o trudnych do ustalenia rygorach kompozycyjnych. Narrator wysuwa na plan pierwszy siebie i swoje czynności kreacyjne
- złożony z luźnych epizodów spojonych zwykle wątkiem podróży bohatera
- narrator traktuje opowiadane zdarzenia w sposób żartobliwy i ironiczny, dając do zrozumienia, że stanowi one tylko pretekst do wypowiadania różnorodnych refleksji czy uwag
8. Satyra
-Treścią utworu jest piętnowanie przez ośmieszenie rozmaitych wad ludzkich, obyczajowości i postaw wobec wszelkich zjawisk życia społecznego, również krytyka instytucji życia społecznego
9. Bajka
- krótki utwór, najczęściej wierszowany, którego treści dydaktyczne s kodowane za pomocą paraboli, czyli przypowieści
- fabuła, zdarzenia, postaci posiadają znaczenie alegoryczne
- najczęściej zaczyna lub kończy się morałem, który jest stałym elementem kompozycyjnym
- bohaterami są z reguły zwierzęta, które fabuła umieszcza w sytuacji właściwej stosunkom międzyludzkim
10. Romans
- Utwór narracyjny pisany wierszem lub prozą
- Treścią były przygody o charakterze awanturniczym i erotycznym, jakich bohater doznawał w podróży
11. Nowela
Utwór narracyjny prozą o wyrazistej jednowątkowej fabule
charakteryzuje się krótkotrwałą rozpiętością czasową , brakiem opisów, epizodów, dygresji, rozbudowanych charakterystyk postaci
motywy zdarzeniowe mają charakter spoisty i dynamiczny i układają się wg schematu:
Zawiązanie akcji => kulminacja => rozwiązanie
12. Opowiadanie
Jednowątkowa fabuła
brak rygorów kompozycyjnych
kompozycja jest luźna, otwarta, pojawiają się opisy, refleksje, dygresje
pointa nie jest jednoznaczna, ani nawet wyrazista
uobecnia się narrator, zwracając na siebie uwagę wyraźnie określonym stosunkiem do świata przedstawionego
13. Powieść
Ukształtowana w czasach nowożytnych
gatunek narracyjny prozą
wielowątkowa fabuła
Wielość postaci wprowadzanych do świata przedstawionego
Kompozycja wątków o zróżnicowanym układzie:
a) prowadzone równolegle
b) w układzie przyczynowo skutkowym
c) w układzie celowościowym
d) w układzie hierarchicznym
Powieść społeczno - obyczajowa
- utwór utrzymany w kategoriach realizmu, o problematyce współczesnej autorowi, portretujący stosunki społeczne
i zachownie ludzi, motywując je czynnikami społecznymi
-narrator opowiada o codzienności środowiska i o tym, co je kształtuje
- ciąg zdarzeń układa się w zamkniętą całość
Powieść psychologiczna
- treścią są przeżycia psychiczne postaci i analiza ich sfery uczuciowej; występuje pogłębiona analiza psychologiczna
Powieść historyczna
- utwór, którego świat przedstawiony sytuowany jest w mniej lub bardziej odległej przeszłości, licząc od momentu powstania utworu
- narrator wszystkowiedzący; układ zdarzeń fabularnych jest w niej zwarty i zamknięty
Powieść sensacyjna
- na fabułę składają się wydarzenia mające duże tempo przebiegu oraz niespodziewane i nagłe zwroty akcji
- rysunek postaci jest prosty i nie pogłębiony psychologicznie
Powieść kryminalna
- treścią jest rozwiązanie zagadki, ustalenie potencjalnych zabójców, a później przedstawienie działań przestępczych
- bohaterem jest zawsze osoba podejmująca się rozwiązania zagadki
Powieść fantastyczna
- traktuje świat przedstawiony jako realnie istniejący, jakkolwiek czytelnik orientuje się, że świat ten nie podlega weryfikacji w kategoriach rzeczywistości
Powieść podróżnicza
- utwór budujący swoją fabułę ze zdarzeń, w jakich uczestniczą postaci podczas odbywanych podróży, przy czym zazwyczaj jest to podróż po kraju egzotycznym
Powieść biograficzna
- utwór, którego treścią jest całe życie i działalność jednostki wybitnej
- zorganizowanie motywów zdarzeniowych w fabułę nadaje utworowi powieściowy, a więc literacki charakter.