Marta Kamińska Feldman 2005/2006
CZĘŚĆ III. POZA EGOCENTRYCZNĄ PERSPEKTYWĄ WIDZENIA SIEBIE I ŚWIATA
WYKŁAD 12. O ROLI INTELEKTU, DECENTRACJI I EGZOCENTRYZMIE (1)
Ograniczenia wpływu schematu Ja na przetwarzanie informacji i percepcję społeczną
Czy unikatowość samopoznania jest iluzją?
Możliwości samopoznania są ograniczone (Dymkowski, 1995):
przez emocjonalno-motywacyjne bariery adekwatnej diagnozy;
w rezultacie ograniczeń i ułomności umysłu,
ale psychologowie (tak profesjonalni jak i naiwni) mają tendencję do wyolbrzymiania różnic między samopoznaniem, a poznawaniem innych.
Teza: Osobliwości procesu samopoznania wynikają ze skłonności podmiotu do przyjmowania określonej perspektywy poznawczej. Różnice w przetwarzaniu informacji odnoszonych do Ja i do innych mogą zanikać, jeśli innymi są osoby znane, zwłaszcza bliskie i ważne. Podmiot spostrzegając je może przyjąć podobną perspektywę poznawczą jak spostrzegając siebie, bo tak naprawdę reprezentacje siebie są generalnie podobne do reprezentacji innych.
Ja nie funkcjonuje , jak sugerował Rogers (1981), jako pojedyncza, dobrze zintegrowana reprezentacja skupiająca w sobie ogrom wiedzy o własnej osobie (Karyłowski, 1999).
Tezy:
- Ja to nie totalitarne państwo, ale raczej luźna federacja różnych państewek,
Ludzie mają skłonność do spostrzegania siebie bardziej w kategoriach nieprzynależności do rozmaitych grup obcych niż w kategoriach przynależności do grup własnych, a to może utrudniać korzystanie z Ja jako układu odniesienia w spostrzeganiu innych.
Wyniki badań: Uaktywnienie wiedzy dotyczącej osoby bliskiej, podobnej do Ja w zakresie płci i wieku, ułatwiło dokonanie ocen osób mało znanych w większym stopniu, niż to miało miejsce w przypadku uaktywnienia wiedzy na temat własnej osoby.
Kiedy Ja jest niezdolne do pełnienia funkcji totalitarnych?
Słabe Ja - pierwotna forma Ja określona (przez Greenwalda i Pratkanisa, 1984) jako „Ja rozlane”, w którym brak wyraźnego różnicowania między Ja i Innymi, w rezultacie czego schemat Ja jest słabo uformowany (np. Markus i Smith, 1980; Fong i Markus, 1982; Jusiński, 1985).
Ja współzależne (Markus i Kitajama, 1991)
Ja niezależne - charakterystyczne dla kultur indywidualistycznych zachodu
Ja współzależne - konstruowane w oparciu o normatywne cele, których realizacji żąda kultura: zainteresowanie innymi, kierowanie się dobrem ogółu, okazywanie współczucia (Triandis, 1989)
Tabela 1. Konsekwencje przyjęcia niezależnego lub współzależnego rozumienia Ja
Czy Ja współzależne to najbardziej dojrzała forma Ja, pozwalająca na realizację zadań pozaosobistych?
Pułapki Ja współzależnego (Triandis 1989):
odnosząc się do wybranych grup społecznych (niekiedy mających odmienne normy i interesy) utrudnia lojalność wobec każdej z nich równocześnie, zwiększa prawdopodobieństwo przedkładania celów indywidualnych nad grupowe;
na skutek identyfikacji z grupą spostrzeganie norm owej grupy odniesienia jako uniwersalnych może być podstawą etnocentryzmu.
Ja nieegocentryczne i prospołeczne
2.1. Podstawowe pojęcia
Zachowania pseudoprospołeczne - zachowania na rzecz innych, poprzedzone oczekiwaniem za nie dla siebie jakiejś nagrody zewnętrznej.
Zachowania prospołeczne - zachowania na rzecz innych, oparte o mechanizmy wewnętrzne. Jakie to mechanizmy?
wrodzone np. empatia emocjonalna - reakcje afektywne automatyczne - syntoniczne (współodczuwanie)
wyuczone np. empatia poznawcza - dostrzeganie i rozumienie perspektywy innego człowieka. A więc tu nie ma automatyzmu, to rodzaj uczuć (syntonicznych lub komplementarnych). A uczucia to świadome, wynikające z rozpoznania cech obiektu oraz ocen opartych o wyartykułowane kryteria wartościowania, względnie trwałe ustosunkowania wobec świata ( rola intelektu).
Egocentryzm - koncentracja uwagi na sobie
Allocentryzm - koncentracja uwagi na innych
Egoizm - przedkładanie interesu własnego nad cudzy
Altruizm - przedkładanie interessu cudzego nad własny
2.2. Mechanizmy wewnętrzne zachowań prospołecznych
Karyłowski (1982) wyróżnił dwa rodzaje motywacji altruistycznej:
Motywy endocentryczne - polegające na podejmowaniu działań na rzecz innych dla uniknięcia wewnętrznych kar (w postaci poczucia winy czy wstydu) lub dla uzyskania wewnętrznych nagród (w postaci zadowolenia z siebie, podtrzymania dobrego mniemania o sobie itp)
Motywy egzocentryczne - polegające na podejmowaniu działań na rzecz innych dla poprawy sytuacji owych innych, a nie dla dobrego samopoczucia własnego.
Warunki konieczne wystąpienia zachowań:
endocentrycznych
dostrzeżenie sytacji innego, odbiegającej od pożądanej,
wizja sytuacji dla niego lepszej i koncentracja na własnej wobec niego powinności
wzbudzenie motywacji powiązanej z oczekiwaniem dla siebie nagrody wewnętrznej.
egzocentrycznych
j.w.
wizja sytuacji dla innego lepszej i koncentracja na programie możliwych działań
wzbudzenie motywacji powiązanej z oczekiwaniem nagrody w postaci poprawy sytuacji innego.
3. Co sprzyja motywacji egzocentrycznej?
Warunkiem koniecznym rozwoju podmiotowych standardów umożliwiających uznanie celów cudzych za własne jest proces poznawczej indywiduacji (proces poznawczego wyodrębnienia Ja) (Jarymowicz 1994).
Waterman (1981) - Indywidualizm to warunek konieczny więzi z innymi ludźmi. Rozróżnienie: indywidualizm prymitywny i etyczny .
Indywidualizm etyczny cechuje:
eudajmonizm
wolność wyboru
osobista odpowiedzialność za realizację celów
zdolność do rozumowania moralnego prowadzącego do uniwersalizmu
Dane z badań: osoby charakteryzujące się uniwersalizmem etycznym to:
osoby o dojrzałej tożsamości
osoby dążące do samoaktualizacji i ekspresji Ja
osoby wewnątrzsterowne
osoby o wyższym poczuciu własnej wartości
osoby zorientowane na uniwersalne zasady etyczne
Podsumowanie:
Przeciwstawianie sobie celów indywidualistycznych i społecznych nie ma sensu, a warto je wiązać, gdyż rozwój indywidualizmu: własnej tożsamości, kontroli, zaufania do siebie służy także celom ogółu: kreatywności, wrażliwości na potrzeby innych, zdolności do bliskości z innymi.
Schwartz (Schwartz i Bilski, 1980; Schwartz, 1994, por. także Jarymowicz, 1999) dostarczył ważnych dowodów na rzecz powiązań między indywidualizmem i kolektywizmem (ponad dziesięcioletnie badania w 36 strefach kulturowych świata). Model wartości: podział 45 wartości (pozostających w systematycznie stwierdzanych relacjach) na 7 kategorii.
Tu. Rys. 1.
Według autora w świetle uzyskanych rezultatów opozycja indywidualizm - kolektywizm nie da się utrzymać. Okazało się bowiem m.in., że:
Tradycyjnie zaliczane do indywidualistycznych wartości składające się na kategorię Pozycja społeczna (osiąganie władzy, silnej pozycji, wpływu społecznego) znalazły się na pozycjach przeciwległych do kategorii Autonomia Intelektualna (ciekawość świata, otwarty umysł, kreatywność).
Własne Sprawstwo (być człowiekiem sukcesu, ambitnym, niezależnym) nie sąsiaduje z Autonomią Intelektualną, a jest blisko kategorii Pozycja Społeczna.
Kategoria Więzi Partnerskie (równość, lojalność, odpowiedzialność, gotowość pomagania) jest oddzielona od kategorii Konserwatyzm (odnoszącej się do takich aspektów kolektywizmu, jak porządek społeczny, wzajemność usług, szanowanie tradycji).
Na podstawie uzyskanych wyników Schwartz wyodrębnił dwa istotne kryteria zróżnicowania syndromów wartości:
Spostrzeganie osoby bądź jako jednostki autonomicznej (syndrom kategorii Autonomia Emocjonalna, Intelektualna i Więzi Partnerskie) lub jako jednostki liczącej się tylko jako część kolektywu (kategoria Konserwatyzm).
Stosunek do celów: akceptowanie dążenia do celów indywidualnych lub grupowych (kategorie Własne Sprawstwo i Pozycja Społeczna) lub dążenie do przekroczenia tak celów indywidualnych jak i wewnątrzgrupowych (syndrom kategorii Więzi Partnerskie i Harmonia).
Wnioski:
Indywiduacja, której przejawem jest Intelektualna Autonomia łączy się z cenieniem Więzi Partnerskich w postaci gotowości do pomagania, odpowiedzialności, równości i lojalności.
Przesłanek do wspólnotowych dążeń „ku innym” warto poszukiwać w dojrzałej podmiotowości związanej z osiąganiem stanu poznawczej indywiduacji.
1
1