Główne kierunki w ekonomii:
Przed wykształceniem się ekonomii jako nauki samodzielnej były dwie formacje badaczy gospodarki:
merkantyliści i fizjokraci.
Merkantylizm - XVI-XVIII wiek. Anglia, Francja, Hiszpania, Włochy.
Zajmowali się handlem, głównie zagranicznym, który traktowali jako narzędzie umożliwiające zdobycie kruszców. Przyczynili się do rozwoju teorii handlu zagranicznego, kursu walutowego, bilansu płatniczego i pieniądza. Uważali, że państwo powinno prowadzić politykę handlową.
Fizjokratyzm - XVIII wiek.
Porównywali prawa rządzące gospodarką z prawami natury. Porządek stanowiony przez panującego powinien być zgodny z prawami natury, a więc opowiadali się za wolnością gospodarczą. Zajmowali się handlem, ale bardziej produkcją, przy czym rozumieli ją bardzo wąsko jako rolnictwo.
Ekonomia jako nauka samodzielna
Ekonomia klasyczna - XVIII wiek. Przedstawiciele: Adam Smith („Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów”), David Ricardo („Zasady ekonomii politycznej i opodatkowania”).
Poglądy: Wierzyli w skuteczność mechanizmu rynkowego (Pojawiające się stany nierównowagi na rynkach będą niwelowane przez ten mechanizm).
Opowiadali się za wolnością gospodarczą czyli minimalną rolą państwa.
Ricardo obserwował przewrót przemysłowy w Anglii i mówił o zjawisku wypierania ludzi przez maszyny. Zajmował się podziałem produktu społecznego pomiędzy robotników (płaca), kapitalistów (zysk) i właścicieli ziemskich (renta gruntowa). Mówił, że to co dostaje jedna klasa odbywa się kosztem drugiej.
Klasycy sformułowali obiektywną teorię wartości, o wartości towaru decyduje wkład pracy.
Kierunek historyczny - XIX wiek. Rozwinął się w Niemczech.
Nie miał znaczenia dla rozwoju ekonomii. Przedstawiciele tego kierunku krytykowali ekonomię klasyczną za uniwersalne pojmowanie praw ekonomicznych, w skrajnych przypadkach podważali istnienie praw ekonomicznych.
Kierunek subiektywistyczny - XIX wiek.
Rozwinięcie poglądów klasycznych.
Kierunek zaczął rozwijać się równolegle w kilku krajach, tworząc szkoły metodologiczne:
*w Anglii przedstawicielem był William Jevons. Anglo-amerykańska Szkoła Neoklasyczna.
Z czasem cały kierunek zaczęto nazywać ekonomią neoklasyczną.
*w Austrii przedstawicielem był Karol Menger. Austriacka Szkoła Psychologiczna.
*w Szwajcarii przedstawicielem był Leon Walras. Lozańska Szkoła Matematyczna.
W odróżnieniu od klasyków, którzy kładli nacisk na badanie podaży, neoklasycy badali też popyt i czynniki, od których on zależy. Podkreślali, że zależy on od czynnika subiektywnego, którym jest użyteczność, a więc subiektywna ocena przydatności dobra do zaspokojenia indywidualnej potrzeby konsumenta. Sformułowali subiektywną teorię wartości (konsument ocenia wartości dobra z punktu widzenia swoich potrzeb).Wypracowali metody pozwalające na jednoczesne badanie popytu i podaży.
Leon Walras sformułował warunki ogólnej równowagi w gospodarce.
Ekonomia marksowska - XIX wiek.
Stworzył teorię wartości dodetkowej „kapitał”.
Uważał, że zysk jest nienależny kapitalistom, ponieważ pochodzi z nieopłaconej pracy robotników. Mówił o sprzecznościach kapitalizmu i zapowiadał nieuchronne przejście do socjalizmu, a potem komunizmu. Miały to być systemy oparte na społecznej własności środków produkcji i centralnym kierowaniu gospodarką. Podział początkowo miał odbywać się każdemu wobec pracy, a potem każdemu wobec potrzeb. W ostateczności (w komunizmie) miało nie być ani pieniądza ani wymiany.
Krytykował ekonomię klasyczną ale nie odmawiał jej naukowości.
Ekonomia keynesowska
John Maynard Keynes lata 30-te XX wieku. („Ogólna teoria zatrudnienia procentu i pieniądza”).
Nie wierzył w skuteczność mechanizmu rynkowego. Powinien być wspomagany przez zwiększenie roli państwa. Uważany za twórcę interwencjonizmu. Dokonał kompletnego opisu gospodarki w skali makro.
Ekonomia neokeynesowska
Kontynuacja pogładów Keynesa
Ekonomia klasyczna i neoklasyczna zwana jest ekonomią podażową, ponieważ podaż uważana jest za czynnik pozytywnych zmian w gospodarce, a ekonomia keynesowska i neokeynesowska to inaczej ekonomia popytowa.
W ostatnich latach mówi się o rozwoju nowej ekonomii. Jest konieczność badania procesów gospodarczych w nowych warunkach czyli przy nasilającej się internacjonalizacji procesów gospodarczych postępującej integracji i globalizacji.
Zasada racjonalnego gospodarowania
Podstawowe problemy do rozwiązania w procesie gospodarowania:
*Co i ile produkować?
Jest to pytanie o strukturę produkcji
*Jak produkować?
Jest to pytanie o technikę produkcji
*Gdzie produkować?
Jest to pytanie o lokalizację produkcji
(zależy od wielkości i charakteru produkcji, dostępności surowców, odległości od źródeł zaopatrzenia, odległości od rynków zbytu).
*Kiedy produkować?
Jest to pytanie o podział dochodu narodowego pomiędzy konsumpcją i inwestycją czyli między konsumpcją bieżącą a przyszłą.
*Dla kogo produkować?
Jest to pytanie o podział dochodu narodowego czyli inaczej udział poszczególnych członków społeczeństwa w wytworzonym dochodzie.
Dwojaki charakter działalności gospodarczej
Zwyczajowo-tradycyjny
Działalność zarobkowa (zarobkowanie)
Ad. 1) Cele gospodarowania, środki i sposoby ich realizacji są przekazywane kolejnym pokoleniom na zasadzie zwyczaju, tradycji (np. pieczenie ciasta z przepisu babci).
Związany z gospodarką naturalną czyli taką, której celem jest produkcja dla siebie.
Ad. 2) Celem jest uzyskanie możliwie największego dochodu (cel nadrzędny), który służy realizacji potrzeb (cele podrzędne).
Ta działalność związana jest z gospodarką towarową czyli taką, której celem jest produkcja towarów, a więc produktów przeznaczonych na wymianę.
Zasada racjonalnego gospodarowania (zasada gospodarności) jest częścią szerszej zasady racjonalnego działania.
Dwa warianty:
*maksymalizacji efektów przy danych nakładach.
Punktem wyjścia są dane nakłady, które zostają tak użyte, aby uzyskać możliwie największe efekty.
* minimalizacji nakładów przy danych efektach (najmniejszego kosztu).
Punktem wyjścia są dane efekty, do osiągnięcia których zużywamy jak najmniej nakładów, a oszczędzone nakłady służą do realizacji większych efektów w przyszłości.
Optymalny użytek środków - to jest użycie środków zgodnie z zasadą racjonalnego gospodarowania.
Narzędziem zasady racjonalnego gospodarowania jest rachunek ekonomiczny - jest to zespół rachunków służących do porównania nakładów i oczekiwanych efektów w celu podjęcia optymalnej decyzji (dokonania optymalnego wyboru ekonomicznego).
Cechy rachunku ekonomicznego:
*względność - rozwiązanie optymalne w danych rachunkach może okazać się nieoptymalne po ich zmianie.
*dualność - związany z dwoma wariantami zasady racjonalnego gospodarowania.
*wariantowość - w ramach każdego z wariantów zasady racjonalnego gospodarowania istnieją różne możliwości rozwiązań.
*kompleksowość - rachunkiem ekonomicznym powinny być objęte wszystkie przedsięwzięcia związane z realizacją celu głównego (np. budowa marketu, cała infrastruktura z tym związana).
Zasada racjonalnego gospodarowania i rachunek ekonomiczny związane są z działalnością zarobkową i gospodarką towarową, ponieważ chodzi o uzyskanie możliwie najlepszych relacji w wymianie.
Racjonalność rzeczowa i metodologiczna
Tadeusz Kotarbiński uważany jest za twórcę prakseologii czyli nauki o skutecznym działaniu.
Warunki będące podstawą rozróżnienia tych racjonalności:
Jednoznacznie określony cel
Wiedza o wszystkich środkach i sposobach realizacji celów
Wiedza o zachowaniu innych podmiotów
Racjonalność rzeczowa - działanie w obiektywnie najlepszy sposób czyli niezależnie od wiedzy działającego.
Racjonalność metodologiczna to jest działanie w sposób najlepszy z punktu widzenia działającego.
Przykład: Student ma tramwaj o godz. 8:00, przychodzi na przystanek o 7:55, ale okazuje się, że wieczorem zmieniono rozkład jazdy i tramwaj odjechał o 7:50, a następnym się spóźni.
Czy student działał nieracjonalnie?
Odpowiedź: Była to racjonalność metodologiczna, ale nie rzeczowa, która jest pojęciem teoretycznym.