Samorządność i samorządy - Istota, cechy i rodzaje
Samorządność - idea zakładającą, iż grupy społeczne w pewnym zakresie same powinny zaspokajać swoje potrzeby i mieć możliwość podejmowania decyzji w sprawach ich bezpośrednio dotyczących.
Samorząd - instytucjonalna forma realizacji idei samorządności.
Definicja klasyczna: Selbstverwaltung, czyli samorząd, samozarząd. Administracja gminna, działająca na zasadzie niezależności od administracji rządowej, czy też wedle innych poglądów - od państwa. Lokalna administracja publiczna sprawowana nie przez państwo.
Definicja etymologiczna: samorząd polega na tym, że rządzimy sami sobą.
Giovanni Sartori „Teoria Demokracji”: 1. natężenie możliwego do osiągnięcia samorządu jest odwrotnie proporcjonalne do pożądanego zasięgu samorządu. 2. natężenie możliwego do osiągnięcia samorządu jest odwrotnie proporcjonalne do czasu jego trwania.
Spory wokół samorządów
Instytucja samorządu w tradycji europejskiej posiada stosunkowo długą i bogatą historię. Wśród teoretyków i historyków nie ma zgody co do tego, kiedy się ona rozpoczyna: w czasach wspólnoty pierwotnej, w starożytnych greckich polis, czy w średniowiecznym państwie feudalnym.
Dwie koncepcje genezy:
teoria naturalnej genezy samorządu
teoria państwowej genezy samorządu
Wąski i szeroki zakres znaczeniowy pojęcia samorząd:
samorząd w jego klasycznej postaci (forma decentralizacji administracji)
samorząd pracowniczy (forma partycypacji załóg pracowniczych w zarządzaniu przedsiębiorstwami)
samorząd mieszkańców miast i wsi (forma obywatelskiego uczestnictwa w zarządzaniu)
samorządność (cecha organizacji społecznych uczestniczących w realizowaniu społecznie istotnych zadań).
Samorządność w Konstytucji RP
Zgodnie z treścią artykułu 16: “Ogół mieszkańców jednostek zasadniczego podziału terytorialnego stanowi z mocy prawa wspólnotę samorządową. Samorząd terytorialny uczestniczy w sprawowaniu władzy publicznej. Przysługującą mu w ramach ustaw istotną część zadań publicznych samorząd wykonuje w imieniu własnym i na własną odpowiedzialność”.
Artykuł 17 natomiast przewiduje, iż: “W drodze ustawy można tworzyć samorządy zawodowe, reprezentujące osoby wykonujące zawody zaufania publicznego i sprawujące pieczę nad należytym wykonywaniem tych zawodów w granicach interesu publicznego i dla jego ochrony.
W drodze ustawy można tworzyć również inne rodzaje samorządu. Samorządy te nie mogą naruszać wolności wykonywania zawodu ani ograniczać wolności podejmowania działalności gospodarczej.”
Deskryptywne ujęcie samorządów
Początek XX wieku:
T. Bigo:1. Korporacyjność, 2. Posiadanie odrębnej od państwa osobowości prawnej 3. Samodzielność 4. Demokratyzm, rozumiany jako upodmiotowienie społeczności samorządowej.
Atrybutywne cechy samorządu
Tadeusz Fuks:
1. Kolektywne (zbiorowe, grupowe) prawo określonej społeczności do zarządzania swoimi sprawami,
2. powstająca z mocy prawa przymusowość i obligatoryjność członkostwa
3. indywidualne prawo każdego członka tej społeczności do czynnego i nieskrępowanego udziału w działalności samorządu,
4. niezależność administracji samorządowej od administracji rządowej,
5. przejęcie od państwa przez samorządy określonych kompetencji w zakresie sprawowania administracji publicznej.
Eugeniusz Smoktunowicz:
1. Zbiorowość samorządowa
2. Powszechność członkostwa
3. Demokratyzm
4. Samodzielność
5. Funkcje publiczne
Wybrane kryteria klasyfikacyjne:
Kryterium konstytucyjne
Samorząd terytorialny
Samorząd zawodowy
Samorząd specjalny
Kryterium podstawy prawnej
Poszczególne samorządy działające na podstawie odrębnych ustaw (jeden samorząd - jedna ustawa)
Odrębne samorządy działające na podstawie jednej ustawy (kilka samorządów - jedna ustawa)
Samorządy działające na podstawie wielu ustaw (jeden samorząd - wiele ustaw)
Charakter więzi łączącej zbiorowość samorządową
Samorządy oparte na więzi zamieszkiwania na wspólnym obszarze,
Samorządy oparte na więzi wykonywania zawodu,
Samorządy oparte na więzi pracy lub innej podobnej działalności gospodarczej,
Samorządy oparte na innej więzi.
Kryterium struktury organizacyjnej
Samorządy o płaskiej, jednostopniowej strukturze,
Samorządy o strukturze dwustopniowej,
Samorządy o strukturze trójstopniowej.