• językowe uniwersale to cecha właściwa wszystkim językom lub językowi jako takiemu

• stwierdzić istnienie [przypuszczalnego] językowego uniwersale to tyle, co sformułować pewne ogólne twierdzenie dotyczące języka

• wszystkie ogólne twierdzenia w języku to twierdzenia indukcyjne - ergo: uniwersalia językowe trzeba nie stwarzać, lecz wykrywać [!]

• na poszukiwaniu uniwersaliów polega całe językoznawstwo, bo:

1. [w znaczeniu heurystycznym:] zawsze się może zdarzyć, że jakaś dziedzina językoznawcza ujawni coś dotychczas nieznanego, a ważnego dla poszukiwania uniwersaliów

2. tożsamość badań nad uniwersaliami z całym językoznawstwem jest także prawdopodobna [choć niekonieczna], jeżeli przyjąć, że językoznawstwo to nauka ustalająca miejsce języka ludzkiego w świecie

• między powyższymi trudno wskazać jakąkolwiek różnicę

• ustalenie językowego uniwersale:

1. musi się opierać na ekstrapolacji, a nie tylko na dowodach empirycznych - nie można się powstrzymywać od twierdzeń ogólnych tylko dlatego, że nie ma jeszcze pełnych informacji o wszystkich językach, ale trzeba te twierdzenia formułować jako hipotezy

2. jest też sprawą definicji, a nie tylko dowodów empirycznych i ekstrapolacji

3. cecha może być szeroko rozpowszechniona, nawet uniwersalna, ale nie istotna [różnica między uniwersalnością a szerokim rozpowszechnieniem też nie zawsze jest istotna]

4. nie da się oddzielić od sensownej klasyfikacji języków [termin klasyfikacja odnosi się tu do tego, co można nazwać typologią - nie zaś do klasyfikacji genetycznej; ergo: jeżeli jakaś cecha jest rzeczywiście uniwersalna, to tym samym jest typologicznie nierelewantna]

5. uznanie cech szeroko rozpowszechnionych [uniwersalnych] za istotne jest najlepiej uzasadnione wówczas, gdy pojawiają się w językach skądinąd zupełnie różnych

6. uznanie cech szeroko rozpowszechnionych [uniw.] za istotne jest uzasadnione tym lepiej, im trudniej przenikają z jednego języka do drugiego

7. cechy uniwersalne są istotne, jeżeli można wykazać, że ich obecność w systemie nie jest spowodowana obecnością cech należących do „zespołu definicyjnego”, a jeżeli nawet jest nią spowodowana, to nie w sposób oczywisty

8. uznanie cechy uniwersalnej za istotną jest lepiej uzasadnione, jeżeli istnieją systemy komunikacji, zwłaszcza pozaludzkie, w których ta cecha nie występuje - dopóki ograniczamy się w badaniach do języka ludzkiego, narażamy się stale na ryzyko uznania uniwersaliów przypadkowych za istotne [w myśl zasady: wiedzieć, czym coś jest, znaczy jednocześnie: wiedzieć, czym coś nie jest]; system komunikatywny jest językiem tylko pod tym warunkiem, że jest realizowany przez istoty ludzkie

9. problem uniwersaliów językowych jest zależny od przyjętych założeń i metod analizy poszczególnych języków

1. ZESPÓŁ DEFINICYJNY:

1. kanał każdej komunikacji językowej jest głosowo-słuchowy

2. wielokierunkowa transmisja i jednokierunkowy odbiór

3. szybkie zanikanie: wszystkie sygnały językowe są krótkotrwałe [wzrokowe ślady ludzi i zwierząt zacierają się wolniej] - właściwość ta jest konsekwencją 1.

4. przemienność: członkowie każdej wspólnoty są na przemian nadawcami i odbiorcami sygnałów językowych

5. całkowite sprzężenie zwrotne: nadawca sygnałów językowych sam odbiera komunikat

6. specjalizacja: bezpośrednie energetyczne skutki sygnałów językowych nie mają zazwyczaj większego znaczenia biologicznego, ważne jest tylko działanie tych sygnałów jako bodźców

7. semantyczność: sygnały językowe funkcjonując koordynują i organizują życie społeczne, ponieważ między nimi a elementami świata zewnętrznego zachodzą związki asocjacyjne - ergo: pewne formy językowe mają denotaty

8. arbitralność: związek między znaczącym elementem języka a jego denotacją nie zależy od żadnego fizycznego czy geometrycznego podobieństwa między nimi - ergo: jest dowolny

9. dyskretność: komunikaty każdego języka stanowią zasób elementów wyraźnie różnych od siebie, a nie skalę ciągłą - każda wypowiedź w jakimś języku musi się różnić od innych, mających tę samą długość, przynajmniej jedną wyraźną cechą fonologiczną [wg tego: dla języka 8. jest niezależny od 7. i 9.]

10. odnośność na dystans: komunikaty językowe mogą się odnosić do rzeczy odległych w czasie lub w przestrzni

11. otwartość: nowe komunikaty w języku można tworzyć swobodnie i łatwo

12. tradycyjność: zwyczaje językowe są przekazywane przez nauczanie i uczenie się, nie zaś przez plazmę zarodka

13. dwustopniowość struktury: każdy język zawiera zarówno podsystem cenemów (fonologiczny), jak i podsystem pleremów (gramatyczny) - istnieją więc trzy podsystemy: semów, fonemów i morfemów

14. możliwość fałszu: komunikaty językowe mogą być fałszywe lub z punktu logicznego pozbawione sensu [zasada ta opiera się na 7., 10. i 11.]

15. samozwrotność: za pomocą języka można komunikować o komunikatach

16. wykluczalność: użytkownik jednego języka może się nauczyć innego [opiera się to na cesze wymienionej w 12.]

2. DEFINICJA JĘZYKA - HIPOTEZY:

• czemu należy w definicji języka oddzielić formę mówioną i pisaną [i nie wnikać w tę drugą]?

• język mówiony to część „wspólnego mianownika kultur” i jego starożytność nie ulega wątpliwości, każde ogólne twierdzenie dotyczące języka mówionego stanowi tym samym hipotezę co do uniwersaliów ludzkiej kultury - pismo to wynalazek niedawny

• jedną z ważniejszych cech systemów pisma stanowi ich stosunkowa trwałość, to przeciwstawia się szybkiemu zanikowi mowy ustnej [pkt. 3.]

• systemy pisma są tak bardzo różnorodne w swojej strukturze, że trudno stwierdzić, które cechy są im wspólne

• definicyjne dla języka są cechy wymienione w ptk.: 11., 10., 13., 8., 9., 4., 5., 6., 3., 2. [w tej kolejności] - każdy system wyposażony w te dziesięć cech można nazwać językiem; każdy język odznacza się też semantycznością [7.], ponieważ inaczej przeciwstawienie arbitralności [8.] i ikoniczności byłoby bezsensowne [o ikoniczności w Kursie de Saussure'a]; zanikanie [3.] nie jest „przypadkową” cechą języka ludzkiego, bowiem ono oraz wielokierunkowa transmisja i kierunkowy odbiór [2.] uwarunkowały naszą własną ewolucję i ewolucję naszego języka, zaś cechy 11., 10., 13. w połączeniu z tradycyjnością można uważać za podstawowe, centralne cechy ludzkiego języka

• twierdzenia ogólne:

1. każda społeczność ludzka posiada język

2. żaden gatunek poza nami nie posiada języka

3. każdy ludzki system komunikacyjny nazywany zazwyczaj językiem (mówionym) jest językiem w przyjętym przez nas znaczeniu

4. każdy język ludzki posiada kanał głosowo-sluchowy

5. każdy język ludzki jest tradycyjny

6. każdego języka ludzkiego można się nauczyć

7. każdy język ludzki zawiera zarówno system jednostek intonacyjnych, jak i system jednostek nieintonacyjnych - dychotomia ta występuje w cenematyce i w plerematyce

8. w każdym języku ludzkim konstrukcje pleremów i konstrukcje cenemów są [niezależnie od siebie] hierarchiczne: pod względem gramatycznym - wypowiedź składa się ze zdań, zdanie z grup syntaktycznych, grupa syntaktyczna z wyrazów, wyraz z morfemów, etc.

9. języki ludzkie różnią się od siebie w zakresie cenematyki bardziej niż w zakresie plerematyki

10. języki ludzkie różnią się między sobą, przynajmniej w podsystemach plerematycznych, bardziej w zakresie elementów mniejszych niż większych

1. UNIWERSALIA GRAMATYCZNE:

• każdy język posiada system gramatyczny, a konstrukcje gramatyczne mają charakter hierarchiczny:

1. każdy język ludzki zawiera pewien zasób elementów, które zmieniają swą denotację w zależności od podstawowych cech sytuacji mownej - każdy język ma elementy deiktyczne [ w terminologii Bloomfielda: substytuty]

2. wśród elementów deiktycznych każdego języka ludzkiego zawsze występuje taki, który denotuje nadawcę i taki, który denotuje odbiorcę

3. każdy język ludzki zawiera takie elementy, które same nic nie denotują, ale powodują różnice w denotacji form złożonych, w których skład wchodzą [np. spójniki: ala i marta; ala lub marta, etc.]

4. każdy język ludzki obejmuje nazwy własne

5. we wszystkich językach istnieją elementy nienależące do żadnej z wymienionych kategorii: ani do elementów deiktycznych, ani do morfemów syntaktycznych, ani do nazw własnych

6. w każdym języku ludzkim istnieją co najmniej dwa główne rzędy wielkości konstrukcji gramatycznych [morfologia i składnia]

7. poza wymienionymi trzema kategoriami elementów [e)], słownictwo każdego języka też jest zróżnicowane gramatycznie - w każdym języku istnieją formy o różnych zakresach występowania, a więc w każdym uzasadniony jest podział form na klasy

8. główny podział klas form na coś w rodzaju nomen i verbum jest uniwersalny, choć nie zawsze dla konstrukcji tego samego rzędu

9. w każdym języku ludzkim występuje pospolity typ zdania o strukturze dwuczęściowej, którego składniki można nazwać tematem i rematem (komentarzem)

10. w każdym języku istnieje różnica między predykatami jednoargumentowymi (maria śpiewa) i dwuargumentowymi lub więcej (jaś uderzył piotra)

1. UNIWERSALIA FONOLOGICZNE:

• każdy język ludzki ma system fonologiczny, a fonologiczna budowa tekstu jest zawsze hierarchiczna:

1. w każdym języku ludzkim redundacja w odniesieniu do jednostek fonologicznych wynosi około 50%

2. twierdzenie o uniwersalności fonemów nie jest płodne - cecha fonologiczna to minimalna (niepodzielna) jednostka systemu fonologicznego, ponieważ zaś fonologiczna budowa tekstu jest zawsze hierarchiczna, to szczegółowa struktura tej hierarchii, jako różna w różnych językach, jest ważnym kryterium typologicznym, a nie podstawą do uogólnień

3. każdy język zużytkowuje różnice barwy samogłosek [przez barwę samogłoski rozumie się połączenie formantów]

4. uniwersalna jest historyczna tendencja do symetrii fonologicznej

5. w każdym znanym systemie fonologicznym występują luki, asymetrie lub „naciski systemowe” [są one cenne heurystycznie: pomagają w ujawnianiu związków, które inaczej można by przeoczyć; nie można ich usunąć z systemu]

6. zjawiskiem uniwersalnym są zmiany głosowe, wynikają one z podstawowych cech strukturalnych języka, zwłaszcza z dwustopniowości jego struktury [zmiany głosowe tu: pewien specyficzny mechanizm języka, polegający na utożsamianiu i różnicowaniu wypowiedzi; zmiany głosowe zachodzą zawsze]

7. w każdym systemie fonologicznym zachodzi opozycja między fonemami realizowanymi zasadniczo jako zwarte a takimi, które nigdy nie bywają zwarte

8. w każdym systemie fonologicznym występują co najmniej dwa miejsca artykulacji zwartych

9. w każdym języku posiadającym system samogłosek występuje opozycja wysokości położenia języka

10. jeżeli przez system samogłoskowy rozumiemy zbiór wszystkich fonemów segmentalnych zgłoskotwórczych, to każdy język ma system samogłoskowy

Ch. F. Hockett, Zagadnienie uniwersaliów w języku [w:] Weinsberg, Kurowska, Językoznawstwo strukturalne

1

---