JĘZYK POLSKI- ŚREDNIOWIECZE = wieki średnie= wieki ciemne

Dokonania średniowiecza:

• cyfry arabskie

• banki

• organy

• młyn wodny

• wiatraki

• uniwersytety

• papier

• witraż → Biblia Pauperum = biblia dla ubogich

• kompas

Cechy epoki:

• „memento mori” - pamiętaj o śmierci

• symbole epoki : krzyż i miecz

• wzorce osobowe: władca, rycerz, święty/ asceta

• język epoki- łacina

• sztuka jest anonimowa

• ad maiorem dei gloriam - tworzona dla większej chwały boga, a nie rozsławienia artysty

• motyw dance macabre w sztuce i literaturze

• uniwersalizm- pogląd mówiący o jednolitości kultury

• alegoria - środek językowy, posługiwanie się konkretnym obrazem , a nie wyobrażeniem

• malarstwo

• tematyka religijna

• obrazy jako ilustracje Biblii

• malarstwo płaskie, brak perspektyw

• feudalizm

• gradualizm

• dydaktyzm- charakter pouczające literatury i sztuki

• pareneza- wzorzec osobowy i propagowanie go → utwory parenetyczne

• „myśl prosta do prawdy się wznosi” - smukłość gotyku, katedra= uosobienie świata

• franciszkanizm- ubóstwo, miłosierdzie, pokora

• afirmacja życia - uwielbienie

• radosna wiara

• życie w harmonii z naturą

• odnowa moralna przez prostotę życia i miłosierdzie

• augustynizm

• wiara prowadzi do rozumu

• myślenie prowadzi do istnienia

• tomizm- św. Tomasz z Akwinu

• rozumowe dążenie do udowodnienia dogmatów

• praprzyczyną jest Bóg

• jeśli istnieją rzeczy dobre to musi istnieć coś doskonałego czyli Bóg

• wierze żeby rozumieć

• święta inkwizycja- dostojnicy kościelni, którzy wymierzali karę, tym którzy według nich byli heretykami

• krucjaty- idea nawracania nie wiernych, wyzwolenie Jerozolimy

• teocentryzm- bóg przyczyną i celem istnienia

• dualizm - postrzeganie świata jako par przeciwstawnych wartości

scholastyka- metoda rozumowego uzasadniania prawd wiary

asceta- człowiek, który umartwia ciało, doskonali duszę dążąc do Boga; wyrzeczenie się dóbr materialnych

hagiografia- żywoty świętych

historiografia- dziejopisarstwo

ŚWIĘTY:

• poświęca życie bogu

• altruiści

• doskonali się wewnętrznie

• rezygnuje z dóbr materialnych

Święci w Literaturze:

• „Trochę plotek o świętych” Jan Twardowski

• Matka Boska z Króżlowej Małgorzata Hillar

Rodzaje świętości

Vita	Contemplativa	activa
Model życia	św. Aleksy, asceza, cierpienie, modlitwa, ubóstwo, pokora	św. Franciszek, radosna wiara, uwielbienie życia, służenie Bogu i ludziom
Stosunek do siebie	Umniejszanie swojej wartości	Pokora, duma z podobieństwa do Boga, radość istnienia
Stosunek do świata	Wyobcowanie, samotność, obojętność na otoczenie	Empatia, emocjonalny stosunek
Głowna zasada życia doskonałego	Memento mori Bóg największą wartością	Życie ponad wszystko afirmacja życia

Erem- pustelnia, miejsce od odosobnienia

Dance Macabre- motyw śmierci :

• naturalistyczne przedstawienie śmierci

• realistyczność śmierci

• próba oswojenie człowieka ze śmiercią

demokratyzm śmierci - wszyscy wobec śmierci są równi

chrześcijańska wizja śmierci w „Rozmowa Mistrza Polikarpa ze śmiercią”

• każdy wobec niej jest równy

• bezwzględna, okrutna

• przerażająca, straszna

• dosięgnie każdego

• kobieta

• wygląda groteskowo

„Ars bene moriendi „- sztuka dobrego umierania

Jak godnie umiera rycerz ( Pieśń o Rolandzie):

• ginie na polu walki, walczy do końca

• umiera modląc się o przebaczenie

• w momencie śmierci myśli o Ojczyźnie i Bogu

• umiera skruszony, ze świadomością grzeszności

• umiera z honorem, broniąc miecza i rogu

• umiera w chwale

Żałosna śmierć sławnego Bolesława ( Kronika Polska, Gall Anonim):

• umiera w podniosłej atmosferze

• żegna się z ojczyzną, jako człowiek odpowiedzialny za przyszłość

• zapowiada świetlaną przyszłość, pod warunkiem że lud nie zaprzepaści tego co dokonali

• odchodzi w pokorze, żegna się jako władca i człowiek

„Śmierć Świętego „:

• śmierci towarzyszy aura cudowności

• umiera w chwale

• wyzwala się piękna woń, towarzyszą niezwykłe zjawiska

RYCERZ (Roland) :

• urodzony w dobrej rodzinie

• piękny

• silny

• dobrze ubrany

• waleczny

• odważny

• szanujący i szanowany

• zakochany

• opiekuńczy

• dbający o swoje „ dobre imię”/ sławę

• uczciwy

• honorowy

Cnoty rycerskie : Bóg, honor, ojczyzna

WŁADCA ( Karol Wielki ) :

• Bogobojny

• słucha opinii innych

• nie zwyciężony

• bezwzględny, okrutny

• miłosierny

• troskliwy

• dyplomatyczny

motyw deesis- przedstawienie Maryi po prawicy Chrystusa oraz z Janem Chrzcicielem

archaizmy - związki, które wyszły z użycia

• fonetyczne Krzciciel- Chrzciciel

• leksykalne/ słownikowe- Bożyc - Syn Boży

• fleksyjne Bogurodzica dziewica raczy - Bogurodzico dziewico racz

• składniowe- Twego dziela Krzciela - dla twego Chrzciciela

„ Stabat Mater Dolorosa - Stała Matka ( cierpiąca) Boleściowa- motyw pokazujący Maryję cierpiącą z powodu widoku umierającego syna na Krzyżu

Utwory maryjne :

• Bogurodzica

• „Matka Boska w Krużlowej” Małgorzata Hillar

• „Słuchajcie bracia miła”

plankt- gatunek liryki średniowiecznej, religijnej inaczej lament, płacz. Obejmuje utwory o śmierci Jezusa i współuczestnictwa Matki w śmierci syna, ma formę monologu

Dzieje języka Polskiego

1136- wystawienie złotej bulli j. polskiego

znajduje się w grupie j. Zachodniosłowiańskich pochodzących od prasłowiańskich → bałtosłowiańskich → praindoeuropejski

jery- dwie półsamogłoski obecne w języku prasłowiańskim

palatalizacja- zmiękczenie głoski twardej pod wpływem sąsiadującej głoski przedniej

noga:nodze : nożny

przegłos polski - przechodzenie samogłoske w o lub a pod wwwarunkiemeżeub ě(jać) występowały przed spółgłoskami przedniojęzykowymi twardymi d, t, n, s, z, r, ł

psie:psa

Zanik i wokalizacja jerów:

• jer na końcu wyrazu zanika

• jest przed sylabą z jerem zmienia się na „e”

• zanika gdy jest przed samogłoską syn ь(miękki jer) → syn vьsь → wieś

„e” ruchome

pьsь → pies

wzdłużenie zastępcze

lodъ(twardy jer) → lód : lody

zginął czas zaprzeszły

wyginęła liczba podwójna (skrzypce, spodnie)

Zmiany w obrębie znaczenia wyrazów:

• rozszerzenie znaczenia piwnica- przechowywanie piwa

• zawężenie znaczenia maciory - matki

• przesunięcie znaczenia wróg - los

Wyrazy : czynne, bierna, archaizmy

Język Polski w literaturze

Pierwsze zdanie po polsku w literaturze ( księga Henrykowska)

Daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj

Bulla gnieźnieńska /złota bulla

XIIw, 410 polskich wyrazów

Księga Henrykowska

XIII w , pierwsze zdanie po polsku

Pierwsze teksty w pełni polskie:

• Bogurodzica

• Lament świętokrzyski

• Legenda o świętym Aleksym

Zapożyczenia w dobie staro polszczyzny:

• bohemizmy - zapożyczenia z j. Czeskiego hańba, hojność, wstyd

• latynizmy - j. Łaciński atrament, rejestr, migdały

• germanizmy - j. Niemiecki rynek, cech, wójt, sołtys, burmistrz

Apokryfy- teksty naśladujące Biblię, które służyły przede wszystkim ubraniu opowieści biblijnych, pozostające zwykle w sprzeczności z pierwowzorem

trubadurzy- średniowieczni prowansalscy poeci dworscy, a zarazem kompozytorzy i śpiewacy

gesta- średniowieczny gatunek literacki. Poematy opiewające przygody historycznych i legendarnych bohaterów.

Sceny dantejskie - zachowanie tłumu ogarniętego strachem , paniką, rozpaczą ludzi którzy nie potrafią zachować, spokoju i ulegają szaleństwu

Pieśń religijna	Lament świętokrzyski
Legenda o świętym	Legenda o świętym Aleksym
Hymn	Bogurodzica
Kazanie	Kazanie świętokrzyskie
Moralitet	Skarga umierającego
Misterium	Historyjka o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim Mikołaja z Wilkowiecka
Dramat liturgiczny	Wielkanocne przedstawienie paschalne Męki Pańskiej
Apokryf	Rozmowy, które miał król Salomon mądry z Marchołtem grubym, a sporym
Epos rycerski	Pieśń o Rolandzie
Kronika	Kronika Polska Galla Anonima
Dialog	Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią
Romans rycerski	Dzieje Tristana i Izoldy

---