PRAWO SPADKOWE
• TESTAMENT
TREŚĆ: Testament był jednostronnym rozporządzeniem ostatniej woli na wypadek śmierci, ustanawiający dziedzica, jako sukcesor uniwersalny miał wejść w ogół stosunków prawno-majątkowych po spadkodawcy. Był odwołalny aż do śmierci testatora i skuteczny dopiero po jego śmierci.
SKUTECZN(osć)Y TESTAMENT'u był poprawny co do treści jak i formy ale są jeszcze dalsze wymogi:
a)) zdolność do sporządzenia test - była odmianą zdolności do czynności prawnych przypadającej początkowo obywatelom rzymskim sui iuris, a później na Latynów, peregrynów i osoby podległe władzy ojcowskiej, a nawet na niewolników państwowych (co do połowy peculium)
b)) zdolność dziedziczenia z testamentu - była odmianą zdolności prawną
FORMA TESTAMENTU - ważny testament można było sporządzić tylko w przepisanej formie. Najstarszy test rzymski miał charakter publiczny i ustny, sporządzany był w czasie pokoju przed zgromadzeniem lud a w czasie wojny przed gotowym do boju oddziałem. Wyszły z użycia przed końcem republiki. (2) Kolejną formą był testament mancypacyjny sporządzany w obecności 5 osób i trzymającego wagę testator mancypował swój majątek osobie zaufanej. (3) Testament prawa pretorskiego to taki w którym pretor udzielał bonorum possesio. (4) test holograficzny - własnoręczny
1) Stanowisko prawne dziedzica
--- KONTYNUACJA OSOBOWOŚCI SPADKODAWCY - przez nabycie spadku dziedzic wchodzil w miejsce spadkodawcy; wg Justyniana spadkodawca i spadkobierca są jedną osobą. Dziedzic miał obowiązek podtrzymywać kult familijny i dbać o zachowanie dobrego imienia zmarłego. Majątek testatora zlewał się w jeden z majątkiem dziedzica. Dziedzic odpowiada za długi spadkodawcy z wyłączeniem zobowiązań pochodzących z przestępstw - deliktów, oraz niektórych kontraktów tj. mandatum i societas. Mógł on dokonać cesji lub sprzedać majątek spadku w ręce innej osoby.
--- OCHRONA PRAWNA DO SPADKU - dziedzic stawał się właścicielem, ale niekoniecznie posiadaczem dlatego
a)) hereditatis petitio - dziedzic zmierzał nie do uzyskania pojedynczych rzeczy spadkowych, ale spadku jako całości; zakres restytucji uzależniony był od dobrej lub złej wiary pozwanego. Leg czynnie był heres
b)) interdictum quorum bonorum - służył on nie do ochrony istniejącego posiadania ale do nabycia całkiem nowe
--- WIELOŚĆ DZIEDZICÓW - często w miejsce spadkodawcy wchodził nie 1 a kilku współdziedziców. Problemy prawne to : a) wspólnota dziedziców - majątek pod wspólnym zarządem, każdy miał swój udział; b)) przyrost- każdemu powołany był do całości, ograniczała go tylko ilość współ dziedziców, jeżeli ktoś odpadł to jego część przyrastała do pozostałych, proporcjonalnie do ich wielkośćci; c)) zaliczenie na dział spadkowy (collatio) - collatio bonorum (dopuszczenie emancypowanego do dziedziczenia gdy wnosił własny majątek do podziału spadkowego); collatio dotis (córka, z posagiem)
--- ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA DŁUGI SPADKOWE - dla ochrony majątku dziedzica środki ochrony to:
a)) separatio bonorum - gdy dziedzic podejrzany był o niewypłacalność pretor udzielał „oddzielenia majątków”
b)) beneficium inventari - dobrodziejstwo inwentarza, spadkobierca który to sporządził odpowiadał tylko tym zinwentaryzowanym majątkiem
2) Powołanie do spadku
Samo powołanie do spadku, czyli delacja, jest tylko formą zaofiarowania spadku, z czego osoba powołana skorzystać może, ale nie musi (z wyjątkiem tzw. heredes necessarii). Prawo rzymskie znało 3 sposoby powołania do spadku: testamentowe (secundum tabulas), beztestamentowe ((ab intestato) i przeciwtestamentowe (contra tabulas). Pierwsze opierało się na woli spadkodawcy, a podstawą dwóch ostatnich były przepisy prawa.
3) Sukcesja uniwersalna; spadek
Dziedziczenie (successio): po spadkodawcy (defunctus - zmarły) następował dziedzic (heres, succesor), lub dziedzice. Było to następstwo o char. ogólnym; dziedzic nabywał po zmarłym rzeczy zmarłego per uniwersitatem (w całości) tzn. wchodził w ogół jego praw. Była to zasada, która nie obejmowała wszystkich uprawnień majątkowych zmarłego, nie przechodziły na dziedziców uprawnienia ściśle osobiste (służebności osobiste przysługujące zmarłemu czy jego dział w spółce). Spadek (hereditas, bona) - trzonem masy spadkowej były zazwyczaj rzeczy materialne, a w okresie U XII tab przechodziły na dziedziców wierzytelności zmarłego, spadkobiercy byli też związani odpowiedzialnością za długi spadkowe.
4) Fideikomisy i legaty
FIDEIKOMIS to nieformalne zwracanie się do dziedzica lub do legatartiusza z prośbą o spełnienie określonego świadczenia na rzecz danej osoby. Wyrażona zazwyczaj była w liście skierowanym przez spadkodawcę do dziedzica (codicilium). W okresie cesarstwa uzyskały one zaskarżalność, a Justynian zrównał fideikomisy z legatami. Niekoniecznie musiał być umieszczony w testamencie , można było nim obciążać nie tylko dziedzica ale też legatariusza oraz fideikomisariusza; mógł być ustny
Fieikomis uniwersalny polegał na poleceniu wydania całego spadku przez dziedzica fideikomsariuszowi.
Zapisem (LEGATEM) jest przysporzenie komuś z mocy rozporządzenia ostatniej woli pewnej korzyści majątkowej kosztem przychodów uzyskanych ze spadku. Legat obciążał tylko dziedzica testamntgo, musiał być zatem umieszczony w testamencie, a później w kodycylu potwierdzonym w testamencie.
Legat windykacyjny przenosił testator na zapisobiorcę własność kwirytarną zapisanej rzeczy. Zapisobiorca nabywał te własność w momencie nabycia spadku przez dziedzica i miał prawo domagania się wydania przedmiot zapisu za pomocą rei vindicatio od każdego, kto posiadał rzecz
Legat damacyjny nie powodował przejścia prawa rzeczowego na zapisobiorcę, a ten otrzymywał jedynie roszczenie do dziedzica o wypełnienie treści zapisu. Przedmiotem zapisu mogły być nie tylko rzeczy tetstatora, ale też dziedzica i osób3.
Lex Falcidia ogranicza zdolność testatora do obciążeń spadku legatami tylko do 3/4 jego wysokości, tzw. kwadra falcydjańska musiała być wolna od obciążeń.
5) Kodycyl
Był listowną prośbą skierowaną przez spadkodawcę do dziedzica beztestamentowego lub osoby obdarowanej w testamencie o wypełnienie jakichś rozporządzeń. Miał na celu uzupełnienie dziedziczenia testamentowego lub beztets. Mógł zawierać wszelkie rozporządzenia z wyjątkiem ustanowienia dziedzica i wydziedziczeń
6) Historyczny rozwój prawa spadkowego (Hereditas; bonorum posesio)
Spadkobranie rzymskie regulowały pierwotnie jedynie ius civile, a uzyskany w ten sposób spadek nazywał się hereditas. Ale Hereditas to nie tylko spadek, to także przejście spadku ze spadkodawcy na dziedzica, czyli dziedziczenie. Z biegiem czasu wykształca się w P.R. drugi sposób dziedziczenie oparty na prawie pretorskim i nazywa się bonorum possesio. Bonorum possesio wyrosła na tle ułomności dawnego prawa. W pierwotnym rozumieniu B.P. pretor musiał rozstrzygać komu przyznać posiadanie spadku na czas sporu. Pretor udzielała b.p. temu, kto z mocy ius civile nie miał w ogóle prawa do spadku, lub nie miał go w tylko danym przypadku, mógł też wprowadzać do spadku dziedzica cywilnego. W przeciwieństwie do spadku cywilnego, który otwierał się z mocy samego prawa, o b.p. trzeba było się zawsze ubiegać u pretora w ściśle określonym terminie po groźbą pominięcia. Sposoby powołania do b.p. były identyczne jak przy hereditas, a więc powołanie było testamentowe, bez i przeciw
7) NABYCIE SPADKU
Akwizacja spadku była przejawem woli dziedzica do nabycia spadku. W momencie śmierci spadkodawcy, powołani do spadku nie stawali się jeszcze dziedzicami. Spadek się jedynie dla nich otwierał.
--- nabycie „ipso iure”-sui heredes nabywali spadek z chwilą śmierci spadkodawcy i byli zarazem „dziedzicami koniecznymi” (którzy powinni dziedziczyć)
--- nabycie przez oświadczenie woli - extranei heredes (dziedzice zewnętrzni), w chwili śmierci charakteryzowało się tylko ich powołanie do spadku , do nabycia potrzebne było jeszcze oświadczenie o przyjęciu. Creatio - formalne oświadczeni dziedzica o przyjęciu spadku, składane ustnie wobec świadków. Jeżeli creatio nie była wymagana wolę przyjęcia spadku można było wyrazić przez jakiekolwiek nieformalne oświadczenie.
--- spadek leżący - do chwili objęcia przez uprawnionego majątek zmarłego był bezpański
8) Dziedziczenie przeciwtestamentowe
Dziedziczenie przeciwtestamentowe polega na tym, że na mocy prawa ogólnie obowiązującego powoływano do spadku najbliższe osoby spadkodawcy, wbrew jego odmiennej woli wyrażonej w testamencie. Ochroną przeciwtest objęci zostali najbliżsi członkowie rodziny, agnacyjnej i kognicyjnej. Ochrona przed pominięciem chroniła sui, nie mógł P.F. nikogo z nich nie mógł pominąć, miał ich powołać do spadku lub wydziedziczyć. Syna można było wydziedziczyć tylko imiennie, pozostałych sui heredes bezimiennie.
QUREELLA INOFFICIOSI TESTAMENTI - skarga o unieważnienie testamentu sporządzonego niezgodnie z powinnością rodzinną. Mógł ją wytoczyć najbliższy dziedzic pominięty w spadku lub gdy nie otrzymał zachowku w wysokości co najmniej 1/4 należnej mu części spadku, gdyby nie było testamentu
ZACHOWEK (para legitima) - minimalny udział w spadku. Jest to 1/3 lub ½ tego co by ktoś otrzymał gdyby nie było testamentu
9) Dziedziczenie beztestamentowe
Dziedziczenie beztestamentowe miało miejsce tylko wtedy, gdy zmarły nie pozostawił testamentu albo testament jego został unieważniony.
• wg NOWEL JUSTYNIANA-Bazę systemu justyniańskeigo stanowiło pokrewieństwo kognacyjne i były 4 klasy: (1) descendenci - spadek dzielono in capita (równo) i in stripes (szczepowo); (2) ascendenci, rodzeni bracia i siostry zamarłego tudzież ich zstępni - ascendenci dziedziczyli po równo in lineas tzn. połowę wstępni ojca, połowę wstępni matki; przy rodzeństwie każdy po równo; (3) rodzeństwo przyrodnie i ich zstępni - tu miał miejsce podział głów i szczepów; (4) dalsi krewni kognicyjni - bliższy krewny wykluczał dalszego, a w stopniu równym dostawali po równo.
Wdowa dziedziczyła po mężu tylko gdy uchodziła za ubogą i gdy zmarły nie pozostawił więcej niż 3 dzieci dostawała 1/4 ; w przeciwnym razie po równo. Gdy brak dziedziców= wojskowy (legion), duchowny (kościół)
• wg PRAWA PRETORSKIEGO -Były 4 kategorie dziedziców: (1) unde liberi - powołane tu były dzieci spadkodawcy, niezależnie od tego czy znajdowały się pod władzą ojca w momencie śmierci; dziedziczenie następowało in capita i in stripes (szczepy); (2) unde legitimi - wszyscy, którzy byli wymienieni w Ustawie XII; (3) unde cognati - krewni kognacyjni do 6 stopnia w lini bocznej; krewni bliżsi wykluczali dalszych (in capita); (4) unde vir et uxor - dziedziczył mąż po żonie albo odwrotnie, jeśli w momencie śmierci istniało między nimi iustum matrimonium. Spadek nie objęty przez powołanego w pierwszej kolejności, pretor przekazywał dalszym krewnym.
• USTAWA XII TABLIC wykształciła system, w którym podstawą dziedziczenia było pokrewieństwo agnacyjne. Spadek odrzucony przez dziedzica nie przechodził na innych ale uchodziła za spadek leżący. Ustawa wymienia 3 klasy dziedziców: (1) sui heredes - to wszystkie osoby znajdujące się pod opieką zmarłego i w momencie jego śmierci stawały się sui iuris. Spadek dzielono równo między dziedziców, a po zmarłym synu dziedziczyli jego zstępni; (2) proximi agnati - tzw. krewni agnacyjni, dziedziczyli w częściach równych tylko, gdy brak było sui heredes; (3) - gentiles - gdy brak było 1 i 2 do spadku powoływano osoby noszące wspólne nazwisko ze zmarłym