U M O W A D A R O W I Z N Y
Darowizna jest umową zobowiązującą do bezpłatnego świadczenie na rzecz obdarowanego kosztem majątku darczyńcy. Ma zatem na celu dokonanie przysporzenia na rzecz obdarowanego bez ekwiwalentu.
Sama idea darowizny jest znana w wielu systemach prawnych i są różne modele realizowania tej transakcji. Nie wszędzie ta transakcja przybiera charakter umowy np. prawo anglosaskie traktuje darowiznę jako czynność jednostronną. W systemach kontynentalnych, darowizna na ogół jest umową - tak w Polsce.
CHARAKTER CZYNNOŚCI.
W prawie niemieckim darowizna jest czynnością realną, samo uzgodnienie woli stron oznacza tylko przyrzeczenie darowizny. Prawo polskie przyjmuje konstrukcję konsensualną - dla wywołania skutków prawnych wystarcza już samo uzgodnienie woli stron.
Darowizna jest ex definitione umową zobowiązującą, często jednak samo zawarcie umowy darowizny pociąga za sobą skutek wygaśnięcia innego zobowiązania (np. zwolnienie z długu) lub - z uwagi na stosowne przepisy - pociąga za sobą jednocześnie skutek rozporządzający (np. przeniesienie własności rzeczy oznaczonej, co do tożsamości - 155; przeniesienie wierzytelności - 510).
Jednak darowizna ma specyficzną kauzę przysporzenia, w przypadku darowizny - causa donandi pokrywa się z treścią czynności prawnej, której najistotniejszym elementem jest sama chęć obdarowania - (animus donandi) . Oceniając z zewnątrz ciężko jest stwierdzić czy wolą osoby dokonującej czynności prawnej była chęć obdarowania czy nie przypadkiem zapłatą ceny przy umowie sprzedaży.
Dlatego też ustawodawcy krajowi różnie starają się rozwiązać ten problem, wskazując , że umowa darowizny jest zawarta wtedy, gdy doszło do spełnienia świadczenia (umowa realna w pr. niemieckim), wydania jego przedmiotu bądź też , tak jak ustawodawca polski wymagają, zachowania określonej formy dla jej skuteczności po to by chronić darczyńcę przed nierozważnymi obietnicami
TREŚĆ UMOWY DAROWIZNY.
Teoretycznie wyróżniamy 3 modele:
darowizną jest przysporzenie z majątku darczyńcy - ujęcie najwęższe, przysporzenie następuje na skutek przesunięcia majątkowego między dwoma majątkami; (wyjście aktywu z majątku darczyńcy)
darowizną jest przysporzenie kosztem majątku darczyńcy - ujęcie rozszerzone, obejmujące przysporzenie następujące na skutek przesunięcia majątkowego między dwoma majątkami oraz przysporzenia następujące jedynie na skutek zmniejszeniu majątku darczyńcy (wartość aktywów się zmniejsza, darczyńca wyzbywa się określonego aktywu)
np. zwolnienie z długu, zrzeczenie się prawa rzeczowego ograniczonego (nie zachodzi w tych wypadkach przesunięcie majątkowe)
darowizną jest przysporzenie w postaci jakiegokolwiek nieodpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego - najszersze ujęcie obejmujące oprócz wyżej wymienionych każde świadczenie o charakterze niemajątkowym, choćby nie umniejszało majątku darczyńcy np. nieodpłatne świadczenie usług, pracy, przechowanie rzeczy.
Prawo polskie przyjęło koncepcję drugą - darowizna jest przysporzeniem kosztem majątku darczyńcy!!!
Art. 888. § 1. Przez umowę darowizny darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swego majątku.
Wynika stąd zarówno to, że obdarowany ma się przez świadczenie wzbogacić, jak też i to, że wykonanie świadczenia przez darczyńcę musi spowodować zmniejszenie lub nie niepowiększenie się jego majątku. Jest to czynność jednostronnie zobowiązująca - obowiązek powstaje tylko po stronie darczyńcy. Zarówno po stronie dar. jak i obd. może wystąpić os.fiz. lub prawna.
Nie wszystkie bezpłatne przysporzenia są darowizną:
Art. 889. Nie stanowią darowizny następujące bezpłatne przysporzenia:
1) gdy zobowiązanie do bezpłatnego świadczenia wynika z umowy uregulowanej innymi przepisami kodeksu;
2) gdy kto zrzeka się prawa, którego jeszcze nie nabył albo które nabył w taki sposób, że w razie zrzeczenia się prawo jest uważane za nienabyte.
Ad1) Są w kodeksie cywilnym umowy nazwane, w których jedna strona zobowiązuje się wobec drugiej spełnić jakieś nieodpłatne świadczenie np. użyczenie, pożyczka nieoprocentowana, renta nieodpłatna (choć art. 906. § 2.: do rent nieodpłatnych stosuje się przepisy)
Ad2) np. spadkobierca odrzuca spadek (skutki jakby prawa nie nabył) ; umowa o zrzeczenie się dziedziczenia
PRZEDMIOT DAROWIZNY. Bezpłatne świadczenie może polegać na:
przeniesieniu prawa(najczęściej) - zarówno w całości jak i w części praw np. części ułamkowej prawa własności
zwolnieniu z zobowiązania (jeżeli nie zastrzeżono w zamian innego świadczenia )
ZAWARCIE UMOWY.
Forma: Zawarcie darowizny jest aktem formalnym
Art. 890. § 1. Oświadczenie darczyńcy powinno być złożone w formie aktu notarialnego. Jednakże umowa darowizny zawarta bez zachowania tej formy staje się ważna, jeżeli przyrzeczone świadczenie zostało spełnione.
§ 2. Przepisy powyższe nie uchybiają przepisom, które ze względu na przedmiot darowizny wymagają zachowania szczególnej formy dla oświadczeń obu stron.
Ustawodawca zastrzegł wymóg formy aktu notarialnego tylko dla oświadczenia darczyńcy. Obdarowany może zatem złożyć oświadczenie woli w dowolnej formie, Pajor wskazuje, że nawet milczenie obdarowanego może być traktowane jako oświadczenie dorozumiane, skoro darowizna ma na celu jedynie korzyść majątkową dla obdarowanego! Oczywiście gdy przedmiotem darowizny będzie nieruchomość wymóg tej formy dotyczy też oświadczenia obdarowanego.
Zd. 2. § 1. zawiera wyjątek od niemożności konwalidacji nieważnej czynności prawnej (darowizna rękodajna). Sama konwalidacja następuje w chwili gdy świadczenie będące przedmiotem darowizny zostaje spełnione. Chodzi w tym wypadku o obiektywny charakter spełnienia, tzn. że obiektywnie można przyjąć, że darowizna w tym momencie została wykonana. Szczególna forma pełni funkcję ochronną dla darczyńcy przed nieprzemyślanymi decyzjami, a po drugie to dowód, że była wola obdarowania. Ta forma przestaje być konieczna gdy dochodzi do aktu realnego, kiedy następuje wydanie przedmiotu ofiarowanego, wykonanie darowizny w sposób dostateczny ujawni otoczeniu chęć obdarowania - stąd możliwość konwalidacji.
Powstały wątpliwości w doktrynie kiedy dojdzie do konwalidacji umowy darowizny, której przedmiotem jest rzecz oznaczona co do tożsamości? Otóż SN i część doktryny w pewnym okresie uznała, że skoro przedmiotem darowizny jest rzecz oznaczona co do tożsamości, to samo zobowiązanie (czyli darowizna) przenosi na obdarowanego własność rzeczy (skutek rozporządzający), czyli skutek spełnienia świadczenia, wykonania darowizny nastąpi. Stąd wysnuto dziwny wniosek, że samo zawarcie umowy o podwójnym skutku będzie za każdym razem powodować konwalidacje darowizny, a tym samym wymóg formy aktu notarialnego dla oświadczenia darczyńcy nigdy nie będzie konieczny dla skuteczności umowy darowizny, jeśli przedmiot tej umowy będzie rzecz oznaczona co tożsamości.
Pajor się z tym nie zgadza (dzięki Bogu!) - otóż wskazuje dwa argumenty podważające powyższy pogląd:
1. Wskazuje, że darowizna jest przecież umową zobowiązującą i kauzalną i w sytuacji gdy nie będzie zachowany wymóg formy aktu notarialnego to umowa zobowiązująca będzie nieważna a przez to samo rozporządzenie w postaci przeniesienia własności rzeczy oznaczonej co do tożsamości będzie nieważne, zatem przejście własności nie nastąpi! Nie będzie tego wymaganego „spełnienia świadczenia”.
2. Brak obiektywnych intencji strony (zgodnie z wymogiem z art. 890)
OBOWIĄZKI DARCZYŃCY.
obowiązek wykonania darowizny = przez odp. czynność ma dok. bezpłatnego przysporzenia kosztem swego majątku, tak by obd. uzyskał korzyść majątkową stanowiącą przedmiot dar.;
dalsze obow. wiążą się z nw. / nnw. darowizny ograniczona odp. darczyńcy. (1)za szkodę (2)odsetki za opóźnienie (3)rękojmia
Obdarowany zasadniczo nie ma żadnych, poza ogólnym obow. współdziałania wierzyciela (345)
OGRANICZONA ODP. DARCZYŃCY.
W przypadku darowizny dochodzi do złagodzenia odpowiedzialności za szkody powstałe w wyniku naruszenia zobowiązania oraz za wady rzeczy (w porównaniu ze sprzedażą)
Art. 891. § 1. Darczyńca obowiązany jest do naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, jeżeli szkoda została wyrządzona umyślnie lub wskutek rażącego niedbalstwa.
§ 2. Jeżeli darczyńca opóźnia się ze spełnieniem świadczenia pieniężnego, obdarowany może żądać odsetek za opóźnienie dopiero od dnia wytoczenia powództwa.
Art. 892. Jeżeli rzecz darowana ma wady, darczyńca obowiązany jest do naprawienia szkody, którą wyrządził obdarowanemu przez to, że wiedząc o wadach nie zawiadomił go o nich w czasie właściwym. Przepisu tego nie stosuje się, gdy obdarowany mógł z łatwością wadę zauważyć.
DAROWIZNA CUM MODO.
- darczyńca może włożyć na obdarowanego obowiązek oznaczonego działania lub zaniechania, nie czyniąc nikogo wierzycielem.
Nie powstaje zobowiązanie, osoba na korzyść której zastrzeżono pol. nie ma wierzytelności względem osoby, która ma wykonać polecenie. Art.893 który mówi o poleceniu nie określa tego działania lub zaniechania, które ma być przedmiotem obowiązku obdarowanego jako świadczenia lecz jako działanie lub zaniechanie. Obowiązek nałożony na obdarowanego:
nie musi mieć charakteru majątkowego, a wypełnienie pol. może sprowadzać się do osiągnięcia celu niematerialnego (np. rozpoczęcie studiów);
polecenie nie koliduje z nieodpłatnych char. darowizny - choć może zmniejszać jej wartość;
często chodzi o zastrzeżenie użycia uzyskanej korzyści na określony cel;
pol. może mieć na względzie interes obd. / osoby trzeciej / interesie publicznym,
Choć nie tworzy wierzytelności, określone osoby mogą żądać wypełnienia pol.:
darczyńca, który wykonał zobowiązanie (jest to warunek) może żądać wypełnienia polecenia, chyba że polecenie ma wyłącznie na celu korzyść obd.;
spadkobiercy darczyńcy - po śmierci darczyńcy;
właściwy organ państwowy - jeśli pol. ma na względzie interes społeczny
Możliwości nie wypełnienia pol. - 895:
obd. może odmówić wypełnienia (każdego) pol., jeżeli jest to usprawiedliwione wskutek istotnej zmiany stosunków (=mała klauzula rebus sic stantibus);
jeżeli wypełnienia pol. żąda darczyńca lub jego spab, obdarowany może zwolnić się wydając przedmiot darowizny w naturze w takim stanie, w jakim przedmiot ten się znajduje (upoważnienie przemienne, nie dotyczy zatem pol. mającego na względzie int.społ.).
ODWOŁANIE DAROWIZNY.
Możliwe jest w wypadkach przewidzianych w ustawie, jako wyłom od zasady pacta sunt servanda. Tryb odwołania - 900: osoba uprawniona składa obdarowanemu ośw. na piśmie (forma ad probationem), staje się skuteczne, z chwilą gdy doszło do niego tak, że mógł się z nim zapoznać. Przyczyny odwołania:
rażąca niewdzięczność obdarowanego 898:
dotyczy zarówno darowizny wykonanej jaki i niewykonanej;
rażąca niewdzięczność niezdefiniowana - ocenia sąd; obejmuje działania jak i zaniechania; na pewno przestępstwo vs. darczyńcy lub bliskim mu osobom; naruszenia podstawowych obowiązków; postępowanie, które z pkt.widz. przyjętych w społ. poglądów narusza normy moralne, obyczajowe;
kto może odwołać?:
darczyńca;
spadkobiercy darczyńcy, ale tylko gdy (1) darczyńca w chwili śmierci był upr. do odwołania albo
(2) obdarowany umyślnie pozbawił życia darczyńcę lub umyślnie wywołał rozstrój zdrowia, którego skutkiem była śmierć darczyńcy
kiedy nie można odwołać?:
gdy darowizna czyni zadość obowiązkowi wynikającemu z z.w.s. (902);
gdy darczyńca przebaczył obdarowanemu - akt zależny od woli ale nienakierowany na wywołanie skutków pr. (nie jest ośw.woli). To przejaw uczuć polegający na puszczeniu w niepamięć doznanej krzywdy lub odczutej urazy, ma dotyczyć konkretnej przyczyny.
Jeśli w chwili przebaczenia darczyńca nie miał pełnej z.d.c.p. przebaczenie jest skuteczne gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem.
Co z wyłudzonym przebaczeniem, uzyskanym podstępem ? Pajor uważa, że w drodze ostrożnej analogii można stosować przepisy o wadach oświadczenia woli, odnosząc się do sformułowania „z dostatecznym rozeznaniem”.
termin do odwołania:
- darowizna nie może być odwołana po upływie roku od dnia, w którym uprawniony dowiedział się o niewdzięczność obdarowanego - a tempore scientiae, termin zawity (bo jest to prawo podmiotowe kształtujące a nie roszczenie majątkowe), dotyczy także spadkobiercy.
skutki odwołanie wykonanej darowizny (niżej).
w wypadku pogorszenia się stanu majątkowego darczyńcy - 896:
darczyńca może odwołać darowizną jeszcze niewykonaną jeżeli po zawarciu umowy jego stan majątkowy uległ takiej zmianie, że wykonanie darowizny nie może nastąpić
bez uszczerbku dla jego własnego utrzymania odpowiednio do jego usprawiedliwionych potrzeb (=groziłby mu niedostatek) albo
bez uszczerbku dla ciążących na nim ustawowych obowiązków alimentacyjnych
dotyczy tylko darowizny niewykonanej, ale także (jak wskazuje doktryna) gdy darowane prawo wprawdzie przeszło już na obd. (umowa o 2x skutku), ale przedmiot dar. Nie został jeszcze wydany;
jeżeli przedmiot dar. na to pozwala odwołanie może dotyczyć tylko części;
skutki są proste: upada zobowiązanie do wykonania darowizny
Niedostatek po wykonaniu nie daje podstaw do odwołania darowizny, ale - 897:
Art. 897. Jeżeli po wykonaniu darowizny darczyńca popadnie w niedostatek, obdarowany ma obowiązek, w granicach istniejącego jeszcze wzbogacenia dostarczać darczyńcy środków, których mu brak do utrzymania odpowiadającego jego usprawiedliwionym potrzebom albo do wypełnienia ciążących na nim ustawowych obowiązków alimentacyjnych. Obdarowany może zwolnić się od tego obowiązku zwracając darczyńcy wartość wzbogacenia.
Nie musi być związku przyczynowego między faktem dokonania darowizny a popadnięciem w niedostatek; obdarowanemu przysługuje facultas alternativa.
SKUTKI ODWOŁANIA DAROWIZNY.
jeśli darowizna była jeszcze niewykonana - umowa darowizny upada ipso iure,
jeśli darowizna została wykonana - to powstaje pytanie jakie skutki powoduje to odwołanie. Czy upadają wszystkie skutki z chwilą oświadczenia, a więc czy p/w własność przedmiotu dar. od razu powraca do darczyńcy, wówczas samo przejście prawa byłoby nieuchwytne. Przyjmuje się, że z chwilą odwołania darowizny upadają skutki obligacyjne, powoduje to upadek podstawy prawnej świadczenia darczyńcy, jaka leżała u podstawy dokonanego na rzecz obdarowanego przysporzenia, tym samym świadczenie darczyńcy staje się świadczeniem nienależnym - condictio causa finita.
Po stronie obdarowanego powstaje obowiązek zwrotu świadczenia nienależnego. O zastosowaniu przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu mówi art.898§2.:
Zwrot przedmiotu darowizny powinien nastąpić stosownie do przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. Od chwili zdarzenia uzasadniającego odwołanie obdarowany ponosi odpowiedzialność na równi z bezpodstawnie wzbogaconym, który powinien się liczyć z obowiązkiem zwrotu.
Art.409 zwrot korzyści uzyskanych bezpodstawnie powinien zastąpić w zakresie w jaki jeszcze ten zobowiązany jest wzbogacony w momencie w którym występuje się o zwrot (dobra wiara). Jeśli obdarowany z góry wiedział, że ma obowiązek zwrotu, że świadczenie jest nienależne to uprawniony będzie mógł dochodzić zwrotu w pełnej wysokości (zła wiara).
Decydująca o dobrej czy złej wierze jest chwila w której nastąpiło zdarzenie uzasadniające odwołanie. Obdarowany powinien się czuć zobowiązany do zwrotu już od dnia swojej niewdzięczności. Co gdy obdarowany nie będzie chciał dokonać przeniesienia własności na darczyńcę to wtedy darczyńca musi wystąpić do sądu i może skorzystać z art.64 - prawomocne orzeczenie sądu stwierdzające obowiązek danej osoby do złożenia oświadczenia oznaczonego woli zastępuje to oświadczenie.
Gdy tylko jeden z małżonków jest rażąco niewdzięczny to według SN możliwe jest odwołanie darowizny tylko względem jednego z nich.
ROZWIĄZANIE DAROWIZNY.
Zawsze jest możliwe rozwiązanie darowizny za zgodą obu stron - darowizna jest jak każda umowa. Zasada swobody umów rozciąga się na tę możliwość - zawarcie i rozwiązanie. Rozwiązanie umowy powoduje upadek podstawy i powoduje że trzeba dokonać zwrotu świadczeń.
Możliwe jest rozwiązanie darowizny w drodze orzeczenia sądu art.901 przedstawiciel osoby ubezwłasnowolnionej może żądać rozwiązania umowy darowizny dokonanej przez tę osobę przed ubezwłasnowolnieniem, jeżeli darowizna :
ze względu na wartość świadczenia
i brak uzasadnionych pobudek
jest nadmierna.
Rozwiązania nie można żądać po upływie 2 lat od jej wykonania. - nie jest ograniczone terminem żądanie rozwiązania darowizny niewykonanej.
Rozwiązanie pociąga za sobą tylko skutki obligacyjne i to ex nunc - zobowiązuje obdarowanego do zwrotu przedm. darowizny stosownie do przep. o bezpodstawnym wzbogaceniu.