Fwd 3, 37 - DS, 37


37. Krytyka literacka pozytywizmu i modernizmu.

POZYTYWIZM

Najbardziej rozpowszechnione były recenzje (streszczenie, charakterystyka, ocena). Obok recenzji portret (wizerunek, zarys). Wzorami byli Sainte - Beuve i Brandes. Zawierały informacje biograficzne, charakterystykę osobowości, linię rozwojowa twórczości. Ostatni typ to artykuł (rozprawka), zawierająca ogólne właściwości i funkcje literatury, na ogół normatywne z zacięciem polemicznym. Głównie o literaturze rodzimej, czasami międzypowstaniowa, piśmiennictwo zagraniczne. Pojawiały się w prasie codziennej i periodykach.

„Biesiada literacka” 1875-1915, Warszawa, red. W. Matuszewski

„Ruch literacki” 1874-1878, Lwów, red. B. Zawadzki, A. Giller, T. Żuliński

„Przegląd literacki i artystyczny” 1882-1886, Kraków, red. K. Bartoszewicz

Krytycy:

Także pisarze:

KRYTYKA WCZESNOPOZYTYWISTYCZNA

Cel i zadania:

→E. Orzeszkowa Kilka uwag nad powieścią, Listy o literaturze

→F. Bogacki Powieściopisarstwo wobec społeczeństwa

→P. Chmielowski Niemoralność w literaturze, Utylitaryzm w literaturze

→A. Świętochowski Pasożyty literackie

→P. Chmielowski Geneza fantazji

→J. Ochorowicz O twórczości poetyckiej

W DOBIE DOJRZAŁEGO REALIZMU

Tradycjonaliści atakują nadmierną tendencyjność, sztuki musi idealizować, eliminować to, co przypadkowe i trywialne. Uwarunkowania zewnętrzne nie wyjaśniają wartości artystycznych.

Autonomia literatury, niezależność od kryteriów pozaartystycznych. Ocena pod względem zgodności ze światopoglądem.

W latach 80. rezygnacja z roli programotwórczej. Aprobata literatury artystycznej.

→P. Chmielowski Nasi powieściopisarze

Od tendencyjności do realizmu.

Za Teinem: nauka + fikcja = prawidłowości społeczne i psychologiczne.

→E. Orzeszkowa O powieściach T. T. Jeża

W poezji idea, kompozycja, styl, kompromis między romantyzmem i racjonalizmem.

→P. Chmielowski Współcześni poeci polscy

Pionier krytyki socjalizmu: Bronisław Białobłocki - walka o sprawiedliwość społeczną, krytyka „sztuki dla sztuki”.

Kontakty z francuska powieścią naturalistyczną. Krytyka determinizmu. Próba zwrotu ku pośredniej formie romantyzmu i naturalizmu.

→A. Sygietyński Współcześni poeci we Francji

Kampania „Wędrowca” (1884-1887): poprzez odtwarzanie rzeczywistości współdążenia realistyczne i naturalistyczne.

→S. Witkiewicz Malarstwo i krytyka u nas, Mickiewicz jako kolorysta,

→A. Sygietyński Nasz ruch powieściowy

Krytyka tradycjonalistyczna naturalizmu.

→Tarnowski Z najnowszych powieści polskich

→Sienkiewicz O naturalizmie

→Jeske-Choiński Typy i ideały pozytywnej beletrystyki polskiej

Naturalizm odbiera wiarę i optymizm, twórczość powinna próbowac urzeczywistnić ideał, aprobata powieści historycznej, obrona wartości poznawczych. Kształtuje świadomość ogółu, kryterium użyteczności.

KRYTYKA LITERACKA U SCHYŁKU OKRESU

„Życie” 1887-1891 (Miriam). Pierwsze pismo poświęcone sprawom literatury pięknej. Uprzywilejowanie tradycji patriotycznej i romantycznej.

→C. Jellent Prometeiści

Założenia modernizmu w „Świecie” 1882-1892 Kraków, od 1895 Lwów, pod red. Z. Sarneckiego. Przesmycki ogłaszał tu cykle krytyczne Harmonie i dysonanse i Maurycy Maeterlinck i jego stanowisko w literaturze belgijskiej. Krytyka starszego pokolenia (Jellent, Komornicka, Nałkowski Forpoczty 1895, A. Górski Młoda Polska 1898, S. Przybyszewski Confiteor 1899). Odpowiedzi pozytywistów (Chmielowski Najnowsze prądy w poezji naszej, Sygietyński Porachunki, Witkiewicz esej o Aleksandrze Gierymskim).

Sprzeciw konserwatystów wobec Młodej Polski (Tarnowski, Jeske-Choiński). Bliższe skrzydło narodowo - wyzwoleńcze

→P. Chmielowski Stanisław Wyspiański

Krytyka ściśle związana z historią literatury. Studia nad literaturą dawniejszą. Skrupulatne gromadzenie materiałów. Zwrot ku psychologii i socjologii.

Determinizm egzogenetyczny. Nawiązanie do tradycji liberalnych.

→A. Bełcikowski Ze studiów nad literaturą polską

HISTORIA LITERATURY

Zjazd historycznoliteracki im. Kochanowskiego w Krakowie 1884.

Próba upodobnienia do nauk przyrodniczych. Badania na wzór Tainego: rasa (znamiona charakteru narodowego), środowisko (usytuowanie społeczne), doba dziejowa (tradycja, polityka, kultura). Determinizm allogenetyczny.

Niedoścignione dzieło Pan Tadeusz. Biografie miejsc, osób, dzieł.

→H. Biegelsen Pan Tadeusz Adama Mickiewicza

→J. Tretiak Mickiewicz w Litwie i w Kownie

→W. Mickiewicz Żywot Adama Mickiewicza

Od portretu i rozbioru ku szczegółowemu opracowaniu.

→W. Nehring Studia literackie

Powstaje Towarzystwo Literackie im. Adama Mickiewicza.

Pionierska rozprawa

→E. Porębowicz Andrzej Morsztyn, przedstawiciel baroku w poezji polskiej.

Odkrycia dawnych tekstów przez Aleksandra Brucknera (Kazania świętokrzyskie, Romzyślania przemyskie, Ezopy polskie).

Całości docierają do czytelników przez miesięczniki humanistyczne: „Przegląd Polski”, „Biblioteka Warszawska”, „Przewodnik Naukowy i Literacki”, „Pamiętnik Literacki”.

Próby ujęć syntetycznych:

→P. Chmielowski Historia literatury polskiej

→Tarnowski Historia literatury polskiej

→A. Bruckner Dzieje literatury polskiej w zarysie

Rozwija się teoria literatury:

→A. G. Bem Teoria poezji polskiej

→P. Chmielowski Metodyka historii literatury polskiej

Historia literatur obcych

→J. A. Święcicki Historia literatury powszechnej w monografiach

→J. Klaczko Causeries florentines

Pierwsze porównania:

→M. Ździechowski Mesjaniści i słowianofile

→I. Matuszewski Diabeł w poezji

MŁODA POLSKA

Krytycy (zawodowi, pisarze, artyści):

Wymagana wrażliwość, intuicja, erudycja, przezywanie filozofii sztuki, otwarcie na piękno, niezależność sądu.

Dominacja estetyzmu, Sztuka tworzy piękno, wartość szczególną, przejawia się w dziele przez doskonałość, precyzję, ekspresję stylu, środek wyrazu. Dzieło to impuls wywołujący subiektywne przeżycie piękna, bezosobowość to reakcja na scjentyzm.

Formy gatunkowe:

Tematyka:

Krytyka impresjonistyczna - liberalizm poglądów i dowolność ocen. Wczuwanie się w dzieło i osobowość artysty za pomocą intuicji. Dzieło to psychologiczny dokument.

Krytyka metafizyczna - pożądanie filozofii.

Krytyka o sobie

1. Funkcja programotwórcza i wartościująca.

2. Funkcja metakrytyczna.

Zamiast krytyki naukowej, krytyka subiektywna. Oparcie na indywidualnych wrażeniach, utożsamienie z twórcą. Notowanie wrażeń i dążenie do syntezy.

Rozróżnienie krytyki naukowej i estetycznej.

Nadanie krytyce statusu sztuki, najwyższa świadomość autokulturowa. Działa na zasadzie bodźca, sugestii. Pośrednicy między dziełem i czytelnikiem. Identyfikacja z twórcą. Psychologia twórczości. Problem piękna i wrażliwości. Uchwycenie piękna metafizycznego.

Krytyk - artysta, nasyca prace liryzmem, metafory i inne toposy. Zamiast recenzji - ekwiwalenty quasi-poetyckie.

Krytyka współkształtująca literaturę i świadomość kulturową

Artysta jako jednostka nadwrażliwa, odsunięta przez „zdrowe” społeczeństwo. Bunt wobec filistrów. Rozważanie nad wpływem demokracji, publiczności, proletariatu.

→S. Przybyszewski Confiteor („Życie” 1899, nr 1)

Artysta ponad życiem, kosmiczna siła, walka o autonomię sztuki, rozwój i faworyzowanie, usamodzielnienie sztuki. Metafizyka daje sztuce wolność. Funkcja katartyczna sztuki, synteza ducha ludzkiego.

→S. Lack Przegląd przeglądów („Życie” 1899, nr 2)

Sztuka wyrosła na pokładzie metafizycznym.

→Z. Przesmycki - studium o Matetrlincku („Świat” 1891).

Metafizyczny a nie estetyczny charakter sztuki. Pogarda dla realnych zjawisk. Poszukiwanie esencji nieskończoności.

Ataki na realizm w powieści M. Komornickiej Szkice i S. Przybyszewskiego De profundis.

Z rzeczywistości ku psychice, ataki na obiektywizm, realizm stał się materiałem, przestał być sztuką.

Analiza powieści na gruncie poezji. Zamiast fabuły i chronologii - utrwalenie momentów, punktów katastroficznych i impulsów.

Analiza dramatu. Akceptacja realizmu Ibsena.

→O. Ortwin Ibsen w rozwoju dramatu

→L. Schiller Nowy teatr w Polsce: Stanisław Wyspiański

Symbolizm i symboliści. Wyższość sztuki symbolicznej nad innymi. Symbol w opozycji do alegorii.

Correspondances.

→J. Żuławski Znaczenie symbolizmu w sztuce

Ignacy Matuszewski - tworzy notatki, sprawozdania informacyjne. Czarnoksięstwo i mediumizm - analiza okultyzmu. Diabeł w poezji - histyoria postaci uosabiającej zło w literaturze. Swoi i obcy, Twórczość i twórcy, Studia o Żeromskim i Wyspiańskim. Dwutomowe dzieło Słowacki i nowa sztuka. Nowa fala zainteresowania Słowackim. Pisze w „Tyg. Ilustrowanym”, pracuje jako tłumacz, analityk-obserwator.

William Feldman - krytyk i autor publikacji o treści politycznej, sympatyk socjalizmu. Synteza literacka: Piśmiennictwo polskie ostatnich lat dwudziestu. Dotyczące spraw żydowskich: Piękna Żydówka, Żydziak, obyczajowość galicyjska: W okowach, tematyka aktualna: Czyste ręce, psychologia: Ananke, emancypacja: Virago, publicystyka historyczna: Stronnictwa i programy polityczne w Galicji 1846-1906. Praca: dokładne poznanie dzieła, kolejne etapy odczytania, subiektywna ocena, krytyk - entuzjasta.

Krytycy lewicowi:

Związani z ND:

Stanisław Brzozowski - krytyk i filozof, publicysta, pisarz, myśliciel. Jego mistrzowie: Fichte, Kant, Nietzsche, Marks, Sorel, Bergson. Filozofia czynu i pracy, problem narodu i zwrot ku religii (Kultura i życie). Świat to teren swobodnej twórczości człowieka. Czyn zbiorowości ludzkiej stwarza podstawy własnego bytu w walce z żywiołami pozaludzkimi i przyrodą. Koncepcja homo faber, fascynacja klasą robotniczą, pojęcie narodu w ujęciu biologiczno-ekonomicznym. Dzieła: Kultura życia, Współczesna powieść polska, Legenda Młodej Polski, Głosy wśród nocy, Stanisław Wyspiański. Zwolennik działalności nowej sztuki: My młodzi, O nowej sztuce.

Karol Irzykowski - Czyn i słowo, Fryderyk Hebbel jako poeta konieczności, Lemiesz i szpada przed sądem publicznym, Freud i freudyści, Zdobnictwo w poezji, Rzeczy niepotrzebne. Skłonności demaskatorskie, niechęć do krytyki estetycznej. Brak patosu i emocjonalizmu. Sceptyk, daleki od grup i -izmów. Prześmiewca, posługuje się ironią i kpiną. Nie schlebia autorom ani czytelnikom. Źle pisze o Wyspiańskim i Kasprowiczu, a nawet o Żeromskim. Ceni Przybyszewskiego i Brzozowskiego. Podważa metafizykę młodopolską, nie lubi mistycyzmu, krytykuje liryzm, emocjonalizm, chłopomanię, prasłowiańskość i modę na Tatry. Nacisk na relację: autor - dzieło. Ocena rewolucji i jej związku z literaturą (sprzeciw). Nie chce widzieć w literaturze herosów, wątpliwych bohaterów. Druga strona: mord, wojna, krew. Podejrzliwy wobec idei czynu: woli Hamleta od Człowieka Czynu. Patrzy na Młodą Polskę z perspektywy XX-lecia.

Inni krytycy młodopolscy:

1


Wyszukiwarka