Narodziny powieści. Porównaj znane ci utwory powieściowe oświecenia ze współczesnymi powieściami
Literacka konwencja klasycyzmu nie znała powieści jako gatunku literackiego. Istniejącej starożytności, średniowieczu i w następnych okresach opowiadania, opowieści, historie były gatunkami niższymi i uprawniano je w literaturze plebejskiej.
W okresie oświecenia, w związku z sentymentalizmem, pojawiają się różne utwory fabularne, które zapowiadają narodziny gatunku zwanego dziś powieścią, a który w znacznym stopniu zdominował obecnie literaturę. W oświeceniu są to opowieści o przygodach i podróżach, często fantastyczne i utopijne, jak powiastki filozoficzne Woltera, są utwory satyryczno-obyczajowe, są romanse w formie listów lub pamiętnika. Zgodnie z tendencjami epoki wszystkie te utwory mają cele wychowawcze, tworzą nowy typ bohatera, krytycznie nastawionego wobec dotychczasowego systemu wartości.
W Kandydzie Woltera fantastyczna i utopijna, a także przygodowa fabuła posłużyła jako narzędzie krytyki różnych grup społecznych i postaw życiowych. Doświadczenie bohatera prowadzi go do sformułowania własnej koncepcji życia. Narrator nie kryje swojego zdania, posługuje się ironią i wplata swoje komentarze do dyskusji bohaterów. Bohaterowie: Pangloss, Kandyd, Marcin nie są zindywidualizowanymi postaciami, lecz wyrażają ogólne poglądy na świat i życie. Ich rola jest więc ilustracyjna w stosunku do wychowawczych celów powieści.
Kubuś Fatalista i jego pan Denisa Diderota to pozornie chaotyczna opowieść o podróży bohaterów. Opisy przygód w podróży przerywane są opowiadaniami Kubusia o jego amorach i rozlicznymi dygresjami autorskimi. Wszystko to jest na pozór lekkie i dowcipne, a chodzi o ważne kwestie filozoficzne - problem wolnej woli człowieka, roli przeznaczenia bądź przypadku w życiu. Znaczna przewaga dialogu w tekście, subiektywne sądy i komentarze narratora, także dotyczące sposobu pisania powieści, czynią ją szalenie interesującą i oryginalną.
Zupełnie inną formę ma Nowa Heloiza Jana Jakuba Rousseau. Jest to czuła opowieść o nieszczęśliwej miłości. Pisana jest w formie listów kochanków. Nawiązuje do średniowiecznego romansu Heloizy i Abelarda, ocenia ich i ustosunkowuje się do tamtej miłości. Z tego porównania dwóch par kochanków wynika moralne przesłanie utworu.
Za pierwszą polską powieść uchodzi utwór Ignacego Krasickiego Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki. Składa się ona z trzech części. Pierwsza to opowieść obyczajowa krytykująca sarmatyzm, a szczególnie sarmackie wychowanie głównego bohatera i konserwatyzm oraz ciemnotę jego rodziców. Utwór ma formę pamiętnika głównego bohatera, a więc narracja prowadzona jest w pierwszej osobie liczby pojedynczej z niewielką ilością dialogów. Szczególnie cenną obserwacją Krasickiego jest tu ukazanie, jak na sarmacki grunt pada ziarno cudzoziemszczyzny i jak pan Mikołaj z sarmaty zmienia się w paryskiego fircyka, trwoniącego ojcowskie pieniądze w salonach gier i domach publicznych Paryża. Ograbiony przez guwernera i towarzyszy zabaw, Mikołaj zaciągnął się na statek, a burza morska wyrzuciła go na nieznaną wyspę Nipu.
Część druga to tak modna w XVIII w. utopia - wyspa Nipu jest szczęśliwym światem jak Eldorado Woltera. Nie ma tam przestępstw, a więc niepotrzebne są prawa. Wszyscy pracują zgodnie ze swoimi możliwościami, wszyscy są równi. Mikołaj nauczył się tam wiele i z tą wiedzą wrócił do Polski. Część trzecia powieści ma charakter dydaktyczny - Mikołaj Doświadczyński jest tu wzorem mądrego szlachcica - ziemianina, dobrego gospodarza, dbającego o swych poddanych. Podobny portret oświeconego ziemianina tworzy L Krasicki w powieści pt. Pan Podstoli.
Wyżej omówione utwory są podobne do dzisiejszych powieści, choć pod pewnymi względami różnią się od nich. Wszystkie powieści to utwory fabularne - to je łączy. Myślę, że w dzisiejszych utworach jest jeszcze więcej wartkiej, zaskakującej akcji i dialogów - to lubi współczesny czytelnik. I teraz powstają romanse, powieści obyczajowe. Utopie oświeceniowe zostały zastąpione przez literaturę fantastyczno-naukową. Dzisiejsi autorzy nie usiłują tak natrętnie wychowywać czytelników, gdyż tego typu dydaktyzm jest już anachronizmem, ale też spotykamy akcenty krytyczne i wzorcowych bohaterów. Do rzadkich przypadków należą dziś utwory pisane w formie listów czy pamiętników, chyba że jest to literatura faktu. Także narrator nie jest tak wyraźny, w niektórych utworach w ogóle jest niezauważalny, choć eksperymentujący pisarze sięgają do bardzo różnych chwytów. Wydaje mi się, że powieść to taki ciekawy gatunek, w którym wszystko wolno, autor może stosować różne sposoby konstruowania fabuły, by stworzyć oryginalny i ciekawy w formie i treści utwór.