Rutkowiak J., Odmiany myślenia o edukacji; mapa konturowa [w:] Odmiany myślenia o edukacji, Kraków 1995 str. 32 - 46
Pulsujące kategorie c. d.:
1) Przedmiotowość objawia się w traktowaniu wychowanka jako obiektu, który powinno się poddać obróbce, ukierunkowanej na ukształtowanie go według projektu zewnętrznego. Projekt ten jest dziełem teoretyka pedagoga. Celem jest ukształtowanie człowieka pożądanego przez społeczeństwo. Ogólna dyrektywą jest tu techniczność. Występujące tutaj pulsowanie kategorii odnosi się do odpowiedniości - nieodpowiedniości między celami a metodami. Jest określone przez pytanie na ile stosowanie metod pozwoli osiągnąć cel.
Panujący może uchodzić za cel tylko wtedy gdy podporządkowany uzna siebie za środek do celu co jest raczej niemożliwe. Usamodzielnienie się środka czyni zeń już inny cel.
Można tu dostrzec takie pole pulsowania kategorii przedmiotowość i techniczność w którym przedmiot może przekształcać się w podmiot.
Na ile nauka może stanowić wzorzec dla uprawiania pedagogiki??
Pulsowanie występuje tu między mikro a makronauką. W ramach mikronauki wykonywanie są precyzyjne badania a makronauka wychodzi poza laboratorium.
Podmiotowość jako wynoszenie autonomii jednostki stanowi kategorię pedagogiczną, która stanowi kategorię pedagogiczną.
Sposoby rozwiązania kwestii podmiotowości:
- odwracania pozycji i czynienie podmiotem wychowanka, który był traktowany przedmiotowo;
- wykazanie dialektycznego związku podmiotowość - przedmiotowość. Punktem wyjścia jest tu pytanie o możliwość istnienia podmiotu, który posiadł w pełni adekwatna samowiedzę.
Podmiot wydaje się być skazany na samego siebie. Korzystanie przez niego z własnej wiedzy może stać się drogą do czynienia podmiotem samego siebie.
Obszary pulsowania kategorii podmiotowości występują :
- w napięciu między afirmującym ujmowaniem podmiotu a współcześnie nazywaną ruiną podmiotowości;
- w napięciu możliwości wychowawczego tworzenia podmiotu przez innych oraz przez samego siebie.
2) Pytajność jako kategoria pedagogiczna oddaje napięcie między pewnością a niepewnością. Pulsowanie można dostrzec w napięciu różnic między naukowymi pytaniami pedagogicznymi a pytaniami edukacyjnymi typu filozoficznego. Napięcia mieszczą się też w wnętrzu pytania a określa je relacja miedzy wiedzą a niewiedzą. Sfera pulsowania istnieje między pytaniem a odpowiedzią, gdyż odpowiedz nie jest ustalona z góry.
Sfera zapytywania o samo stawianie pytań jest również polem pulsowania kategorii pytajność wyznaczonym przez pewność/niepewność. Tylko pozornie w przypadku pewności nie zadaje się pytań a w niepewności się je zadaje.
3) Krytyczność jest kategorią, która zagospodarowuje obszar problematyzowania, poważania, demaskowania. Jej pulsowanie rozpina się między tym co uznaje się za akceptowane a tym co postrzega się jako wątpliwe. To co pozytywne i krytyczne nie musi się wykluczać.
4) Sakralność obejmuje sferę ponaddoraźnością. Przejawia się jako moc innego rzędu niż siły przyrodzone, jako tajemniczy akt objawienia czegoś zupełnie nowego rzeczywistości, która nie przynależy do tutejszego świata.
Rozważania o sacrum i religii eksponuje wewnętrzną sprzeczność, która jest naturalnym środowiskiem pulsowania.
Sakralność jest uwikłana między kształtowaniem człowieka jako wiernego syna a natchnieniem człowieka wielkością pozainstytucjonalnego ducha.
4) Kontekstowość jako kategoria polega na osadzeniu. Jednym z możliwych pól jej pulsowania jest rozpatrywanie fenomenu pedagogicznego w kontekście historycznym bądź izolacji. Pulsowanie i napięcie też występuje między dwoma wymiarami doświadczenia historycznym i osobistym.
5) Pulsowanie kategorii polityczność ujawnia się przez zestawienie z pojęciem upolitycznienie. Upolitycznienie odnosi się do współzawodniczącego oddziaływania grup a polityczność do wielostronnego osadzania wychowania jednostki w relacjach instytucji państwa/prawa/społeczeństwa. Polityczność stanowi osadzenie edukacji w dialektycznej relacji elementów konstytuujących byt społecznych takich jak: jednostka, społeczeństwo, prawa, państwo, wiedza, ideologia, wychowanie.
Polityczność jako pulsująca kategoria rozpina się w polu społecznej relacji miedzy tym co jednostkowe a tym co ponadjednostkowe w aspekcie władzy. Ma swoje podstawy w Arystotelesowskiej teorii o człowieku jako zwierzęciu społecznym.
Upolitycznianie objawia się naciskiem wywieranym przez jedne grupy na drugie. Istotą jest wywieranie presji.
6) Równoprawna wielość jest kolejną pulsującą kategorią. Wielkie narracje: nauka, technika, prawda, religia, rozum sprawiają współczesnym ogromny zawód i pośrednio usprawiedliwia to równoprawność wielości. Pól pulsowania tej kategorii można doszukać się w przestrzeni postmodernistycznego dyskursu a też poza nim. Innym polem pulsowania jest dostrzeżenie wagi tradycji i odcinanie się od niej. Dla rozpatrywania wewnętrznego pulsowania kategorii równoprawnej wielości trzeba by wyodrębnić jej elementy składowe. A nie tworzą one strukturalizowanego układu. Pulsowanie tej kategorii jest też obecne w relacji między modernizmem a postmodernizmem. Pole tego wewnętrznego pulsowania tworzą dwa wymiary czasowe - skierowane ku przeszłości i ku przyszłości.
Zestaw kategorii pochodzenia empirycznego ma podwójny sens, z jednej strony pedagog odbywający wędrówkę może pomagać sobie mapą. Wysunięte kategorie są też widziane jako potencjalne punkty wyjścia dla tworzenia teorii.
Przedstawione kategorie są przemyślane jako punkty orientacyjne mapy konturowej, którą można rozbudowywać teoretycznie z zachowaniem wysuniętej zasady.
Pedagog wędrowiec wobec odmian myślenia o edukacji
Pedagog wędrowiec nie jest w pełni suwerenny przy określaniu własnej drogi na mapie. Jest zależny od kwestii ideologii. Dla wędrowca dobrym wsparciem wydaje się być wyodrębnienie ideologii wychodzących poza dychotomizację.
Spokojne wsółistnienie między odmianami myślenia o edukacji nie jest realne. Utrudnia to wędrówkę. Pedagog jest tu wojownikiem i tym o którego się zabiega. Jednak te odmiany wzajemnie się przenikają i krzyżują. Znalezieniu się w tej sytuacji może sprzyjać prowadzenie dialogów interparadygmatycznych.
Edukacja w ramach której wędrowiec dokonuje wyborów jest dziełem społecznym i wiąże się z odpowiedzialnością wobec innych.
Pedagog nie może sytuować siebie jedynie przy mapie pedagogicznej odcinając się od innych map.
3