NARODZINY ROMANTYZMU
Podłoże epoki
Ramy czasowe romantyzmu
Pochodzenie i znaczenie nazwy romantyzm
Serdecznie witam państwa na pierwszym wykładzie. Zaczynamy od wprowadzenia do epoki romantyzmu. Życzę miłej lektury. Podaję również tytuł i autorów podręcznika, z którego będziemy korzystać: A. Nawarecki, D. Siwicka „Przeszłość to dziś”, książka dla II klasy liceum, cz. I.
PODŁOŻE EPOKI
Narodziny romantyzmu związane były z kryzysem oświeceniowego myślenia. Racjonaliści ujmowali świat jako sprawnie działającą maszynę, niezawodnie funkcjonujący mechanizm, którym rządzą niezmienne prawa. Historia jednak pokazała, że ów mechanizm wcale nie jest perfekcyjny, i że funkcjonuje on w sposób dalece nieprzewidywalny. Dowód? Wielka Rewolucja Francuska, która wybuchła w 1789 r., dokonała gwałtownego przełomu w dziejach Europy: spowodowała obalenie monarchii absolutystycznej we Francji: głowy królów spadły, zamiast epoki wolności, równości i braterstwa, nastał czas terroru i śmierci. Starym Światem wstrząsnęły także wojny napoleońskie. Działalność Napoleona zmieniła układ sił w Europie. Dążności niepodległościowe i chęć zerwania z tyranią obudziły się w Belgach, Włochach Polakach. Powstanie listopadowe nie przyniosło upragnionego wyzwolenia kraju, a ofiary i trud okazały się daremne. Oświeceniowy optymizm i wiara w moc rozumu okazały się bezpodstawne. Młodzi ludzie, odrzucili więc racjonalne rozumowanie, opowiadając się po stronie uczuć, autentyzmu przeżyć. Na arenę dziejów wkroczyli romantycy - świadkowie upadku pewnego modelu władzy, systemu wartości uznanych za stałe i niezmienne. Sytuacje, w jakiej się oni znaleźli się tak określił francuski pisarz, Alfred de Musset: „żyjemy w czasach, w których nie wiadomo, czy stąpa się po zgliszczach, czy po zalążkach nowego”.
RAMY CZASOWE ROMANTYZMU
Ustalenie ram czasowych danego okresu w procesie historycznoliterackim jest dość trudne. Mówiąc o periodyzacji (podziale dziejów literatury na okresy), należy pamiętać, że daty, które zwykło się uznawać za początek lub koniec danej epoki, mają charakter umowny. Epoki literackie bowiem nie odgraniczają się ostro od siebie, one przenikają się wzajemnie, nachodzą na siebie; tendencje, nurty charakterystyczne dla jednej, często istnieją jeszcze w następnej. Należy pamiętać również, że rozwój epok w poszczególnych krajach przebiega nierównomiernie (np. rozkwit renesansu we Włoszech przypadł na XV w., a w Polsce na XVI).
Romantyzm europejski narodził się w latach 90. XVIII w., jego schyłek zaś przypada na lata 40. XIX w. Prekursorami romantyzmu w Anglii byli tzw. poeci jezior: W. Wordsworth i S. Coleridge. W Niemczech nowy prąd w literaturze zapoczątkowali poeci okresu burzy i naporu: J. W. Goethe, autor „Fausta” i „Cierpień młodego Wertera” oraz F. Schiller, który napisał dramat „Zbójcy”. Poeci ci uważali, że tajemnice świata należy zgłębiać za pomocą intuicji, uczucia, a nie rozumu, nawiązywali oni także do twórczości ludowej.
Rok 1822 - datę wydania „Ballad i romansów” A. Mickiewicza, uznaje się za początek polskiego romantyzmu. Jego kres zaś przypada na rok 1864 (klęska powstania styczniowego).
Romantyzm polski można podzielić zasadniczo na dwie fazy:
- okres I obejmuje lata 1822-1830 (wybuch powstania listopadowego). Ośrodkami nowego nurtu były Warszawa (K. Brodziński, M. Mochnacki) i Wilno (A. Mickiewicz - wczesna twórczość). Literatura tych lat stworzyła nowy typ bohatera - buntownika i nonkonformisty, nawiązywała także do ludowości, orientalizmu i spirytualizmu.
- okres II przypada na lata 1831-1864. Literatura tego okresu dzieli się na emigracyjną (A. Mickiewicz, J. Słowacki, C. Norwid, Z. Krasiński) i krajową (K. Ujejski, T. Lenartowicz). W tym czasie poeci najchętniej podejmowali tematy dotyczące odzyskania niepodległości i koncepcji przyszłego państwa.
POCHODZENIE I ZNACZENIE SŁOWA ROMANTYZM
Nazwa romantyzm pochodzi od słowa romans, które pierwotnie oznaczało powieść o niezwykłych, awanturniczych przygodach. Utworzony od tego wyrazu przymiotnik romantyczny odnosił się do postaci, które cechował idealizm, marzycielstwo, buńczuczność oraz do zjawisk malowniczych, nastrojowych, wywołujących silne emocje.
Termin romantyzm używany jest w dwóch znaczeniach.
1.Prąd ideowy, artystyczny i filozoficzny dominujący w I połowie XIX w., będący reakcją na założenia racjonalizmu i klasycyzmu. Cechuje go:
- bunt przeciw konwencjom, konwenansom
- prymat uczuć, intuicji nad rozumem
- fascynacja naturą, ludowością, orientem
- indywidualizm
- wyższość ducha nad materią
- poszukiwanie transcendencji, istoty i tajemnicy bytu
- apoteoza (wychwalanie) wolności i młodości
- absolutyzacja miłości, głębi przeżyć.
2. Określenie epoki, w której dominował nurt romantyczny w kulturze.
MYŚL ROMANTYKÓW
FILOZOFOWIE EPOKI
- I. Kant
- J. Fichte
- F. Schlegel
PRĄDY IDEOWO-FILOZOFICZNE
- Irracjonalizm
- Idealizm
- mistycyzm
FILOZOFOWIE EPOKI
Immanuel Kant był zwolennikiem subiektywizmu w postrzeganiu świata. Według niego poznawanie jest tworzeniem, kreowaniem na bazie zdobytej wiedzy własnych sądów, osobistej, subiektywnej wizji świata. Człowiek, zdaniem Kanta, konstruuje pewne idee, wyobrażenia (np. Boga, szatana, duchów) po to, by zrozumieć i ogarnąć świat.
Johhan Fichte za najważniejszą wartość uznawał wolność, wielkie znaczenie przypisywał aktywności człowieka siłom kreacyjnym. Uważał, że złem jest bierność i niezdolność do czynu.
Fryderyk Schlegel głosił, że tworzenie jest aktem boskiej kreacji, filozof ten sakralizował sztukę i sam akt twórczy, podkreślał wyjątkową rolę artysty w społeczeństwie.
Poglądy wymienionych wyżej niemieckich filozofów wywarły duży wpływ na twórców romantyzmu w całej Europie.
KIERUNKI FILOZOFICZNE
Filozofia romantyzmu odrzuciła oświeceniowy racjonalizm, realizm i empiryzm, który uznawał, że prawdziwe jest tylko to, co można potwierdzić praktycznie, na drodze doświadczenia.
Romantycy byli zwolennikami irracjonalizmu - poglądu, który głosił potrzebę poznania pozarozumowego (np. mistycznego). Irracjonalizm przeciwstawiał naukowemu poznaniu intuicję.
Kolejnym, silnie oddziałującym na sztukę kierunkiem filozoficznym był idealizm, uznający prymat ducha nad materią oraz mistycyzm, oparty na wierze w możliwość pozazmysłowego poznania, które osiąga się poprzez łączność duchową z siłami nadprzyrodzonymi.
Romantyzm i sztuka
- Malarstwo
- Muzyka
- Integracja (synteza sztuk)
MALARSTWO
W malarstwie, tak jak w literaturze i muzyce, objawił się nowy sposób widzenia rzeczywistości. Malarzy romantycznych fascynowała przede wszystkim natura, postrzegana jako potężna, nieokiełznana i tajemnicza siła. Wzburzone morza, spowite mgłami góry, nietknięte przez cywilizację stepy i pustynie, malownicze ruiny, mroczne cmentarze to ulubione tematy malarskich dzieł, przesyconych atmosferą grozy, tajemniczości, niesamowitości. W obrazach największego niemieckiego malarza romantycznego, Caspara Friedricha, autora obrazów „Mnich nad brzegiem morza”, „Dwaj mężczyźni kontemplujący księżyc”, przyroda jest wszechpotężna i zagadkowa, człowiek natomiast to swego rodzaju intruz, nieproszony gość wchodzący do tajemniczego świata natury. Niezwykle poruszające, pełne dramatyzmu i dynamiki jest dzieło francuskiego malarza Theodore Gericault (czyt. żeriko), przedstawiające rozbitków płynących po rozszalałym morzu. Scena ta nawiązuje do autentycznych wydarzeń z 1816. Wtedy to zatonęła francuska korweta „Meduza”. Ok. 150 osób dryfowało przez wiele dni na jednej tratwie. Relacje świadków, którzy przeżyli katastrofę były wstrząsające (mówili oni m. in. o wypadkach kanibalizmu).
Wybitnym pejzażystą był Anglik, Joseph Turner. Często w swoich obrazach oddawał meteorologiczne zmiany pogody: burzę, mgłę, chmury, wodę. Malował w podobny sposób, jak impresjoniści pod koniec wieku. Rodakiem Turnera był William Blake, autor fantastycznych, mistyczno-wizyjnych kompozycji. Znany jest również jako ilustrator Biblii, dzieł Dantego i Szekspira. Obrazy symboliczno-fantastyczne malował także hiszpański artysta Francisco Goya, do najbardziej znanych jego płócien zalicza się „Sabat czarownic” i „Saturna pożerającego swoje dzieci”.
W dobie romantyzmu rozkwitło bujnie także malarstwo historyczne, jego twórcy szczególnie skupiali się na dramatycznych momentach dziejowych. Interesował ich tragizm człowieka uwikłanego w historię. Obrazy należące do tego nurtu cechuje patetyzm, podniosłość oraz ekspresyjność. Monumentalne, pełne ekspresji sceny batalistyczne tworzył polski malarz Piotr Michałowski. Artur Grottger z kolei to aytor dwóch cykli obrazów dotyczących powstania styczniowego: „Lituanii” i „Polonii”, przedstawiających grozę i patos narodowej tragedii. Należy wspomnieć także o francuskim artyście, Eugene Delacroix (czyt. eużen delakrua), autorze słynnego dzieła „Wolność wiodąca lud na barykady”, nawiązującego do wydarzeń rewolucji lipcowej 1830 r. Tytułowa wolność została przedstawiona jako kobieta dumnie niosąca sztandar i karabin).
Zbierzmy na koniec cechy malarstwa romantycznego:
- wyrazista ekspresja, dynamizm
- emocjonalizm
- bogactwo kolorów
- bogactwo efektów świetlnych
- kontrast
- fantastyka, wizyjność
- orientalizm
Reprodukcje dzieł, o których była mowa, znajdą państwo w Internecie pod adresami:
http://sztuka.lideria.pl
http://artyzm.com/galeria.htm
http://louvre.fr/francais/collec/peint
http://www.nationalgallery.org.uk
http://museoprado.mcu.es
MUZYKA ROMANTYCZNA
Spośród sztuk romantycy najbardziej cenili muzykę, uważali, że jest ona najdoskonalszą ze sztuk, bo ona własnie potrafi najpełniej wyrazić, to co niewyrażalne, czego nie da się ująć ani w słowach, ani w obrazach. Tylko muzyka może oddać najsubtelniejsze drgania serca, opisać najbardziej skomplikowane uczucia, zblizyć człowiaka do transcendencji i tajemnicy bytu., to ona „największą jest mową ludzkości, łączącą nas z zaświeciem duchów, wyrażającą wszystkie uczucia, na które słów nie mamy, na które przyczyn znaleźć nie możem” - pisał Zygmunt Krasiński.
Do grona najwybitniejszych kompozytorów epoki zaliczamy Ludwiga van Beethovena, autora uwertur, pieśni, a przede wszystkim dziewięciu monumentalnych symfonii, fragment ostatniej z nich do słów Ody do radości F. Schillera stał się hymnem Unii Europejskiej. Nastrojowe, przepełnione liryzmem utwory symfoniczne i fortepianowe tworzył Franz Schubert, natomiast Feliks Mendelssohn-Bartholdy zasłynął jako autor muzyki do snu nocy letniej Szekspira. Jeden z fragmentów kompozycji, słynny marsz weselny grany jest podczas uroczystości ślubnych do dziś. Spośród polskich kompozytorów romantycznych największą sławę zyskał Fryderyk Chopin (pod wpływem inspiracji muzyką ludową,komponował on mazurki, polonezów, walce, ballady) oraz Stanisław Moniuszko, autor wielkich oper narodowych („Halki”, „Strasznego dworu”).
Do najbardziej cenionych przez romantyków form muzycznych należały: opera, nokturn, symfonia, fantazje oraz wariacje.
Muzyka romantyczna bardzo różniła się od muzyki klasycznej, nie była harmonijna, uporządkowana. Cechował ją emocjonalizm, kontrastowość, ekspresyjność. Kompozytorzy wprowadzali dysonanse, zmieniali tempo i rytmikę, wykorzystywali motywy ludowe.
INTEGRACJA SZTUK
Romantycy, odrzucając klasyczne wzorce i zasady, głosili potrzebę integracji (łączenia, przenikania się) dziedzin sztuki. Ów postulat spełniała tak ceniona przez romantycznych artystów opera, która spajała muzykę, słowo i obraz. Poeci próbowali „malować słowem”, tworzyć słowne ekwiwalenty (odpowiedniki) dzieł malarskich). Podejmowali również próby umuzycznienia poezji, wzmacniając rytm, puls wiersza. Kompozytorzy z kolei szukali inspiracji do swych utworów w literaturze (np. muzyk Berlioz szukał natchnienia w dramatach Szekspira).
Romantycy, dążąc do syntezy sztuk, chcieli wyrazić to, co niewyrażalne (czego nie wyrażało słowo, wyrażała muzyka, czego nie oddał obraz, oddawało słowo).
BUNT MŁODYCH - BUDUJEMY
NOWY ŚWIAT
- F. Schiller „Oda do radości”
- A. Mickiewicz „Oda do młodości”
„Romantyczność”
BUDUJEMY NOWY ŚWIAT
Słów kilka o F. Schillerze
Friedrich Schiller (1759 - 1805) urodził się w Marbach nad Neckarem, w rodzinie felczera wojskowego. Ze względu na zawód ojca rodzina często zmieniała miejsce zamieszkania; wkrótce przeniosła się do Lorch, gdzie Friedrich uczył się łaciny u miejscowego pastora, a potem do Ludwisburga, ówczesnej rezydencji księcia Karola Eugeniusza. Tu przyszły poeta rozpoczął naukę w „szkole łacińskiej”, przygotowując się do stanu duchownego. Tu też zetknął się po raz pierwszy z teatrem. W roku 1773 na życzenie księcia, wbrew życzeniom rodziców i swoim własnym marzeniom, wstąpił do akademii wojskowej. Tu właśnie, w tym surowym miejscu młody Schiller zetknął się ze współczesną literaturą niemiecką: utworami F. G. Klopstocka, J.W. Goethego, G.E. Lessinga, a także z poczytnymi dziełami W. Szekspira, J.J. Rousseau czy pieśniami Osjana, znajdując w zakazanej literaturze ucieczkę od rzeczywistości.
„Oda do radości”
Tekst znajduje się w podręczniku na s. 18, proszę państwa o zapoznanie się z nim.
Zacznijmy interpretację utworu od wskazania jego adresatów. Jak państwo pewnie zauważyli, jest ich kilku. Podmiot liryczny zwraca się do tytułowej Radości, która jest wychwalana, jako kreacja boska, źródło wiecznej wiosny, życia i szczęścia („O Radości, iskro bogów”). Kolejny adresat to każdy, kto czuje się przyjacielem innych, kto ma w sobie zapał („Z nami ten, kto choćby jedną/ duszę rozpłomienić mógł”). Taka osoba nazywana jest w dalszej części tekstu „bratem”. Odbiorcą wypowiedzi jest w końcu również zbiorowość, ogół ludzi („Wstańcie ludzie, wstańcie”).
Teraz zastanówmy się, o co apeluje Schiller, do czego wzywa adresatów wiersza?
Poeta nawołuje ludzi do aktywnego udziału w życiu wspólnoty. Apeluje o kierowanie się zasadami miłości i braterstwa. Zachęca do pędu ku radosnej przyszłości całej ludzkości („Bracie, całą ludzkość weź w ramiona”).
Dlaczego „Oda do radości” stała się hymnem Unii Europejskiej?
Odpowiedź jest dość prosta: utwór ten głosi idee zjednoczenia ludzi. Jest pełen optymizmu, wiary w to, że dzięki wspólnocie ludzi można zbudować lepszy, piękniejszy świat.
Cechy gatunkowe ody na przykładzie utworu Schillera
- opiewanie wielkiej idei na , manifestowanie światopogladu (braterstwo, zjednoc zenie wszystkich ludzi, identyfikacja jednostki ze zbiorowością)
- styl patetyczno-retoryczny (apostrofy - zwroty bezpośrednie do adresata, zdania i zwroty wykrzyknikowe - liryka apelu
- dynamizm, emocjonalna aktywność podmiotu mówiącego
- ekspresja językowa
- motywy mitologiczne (bogowie olimpijscy)
- melodyjność i rytmiczność utworu (tendencja do zrównania liczby sylab).
Biografia Adama Mickiewicza
Dzieciństwo i młodość
Adam Mickiewicz urodził się 24 grudnia 1798 r. w Zaosiu. Wychowywał się w pobliskim Nowogródku. Ojciec poety, Mikołaj, zdeklasowany szlachcic herbu Poraj, był obrońcą sądowym. Po ukończeniu miejscowej szkoły, młody Mickiewicz rozpoczął studia filologiczno-historyczne w Wilnie. Tu nawiązał liczne przyjaźnie, razem z Tomaszem Zanem, Janem Czeczotem, Józefem Jeżowskim, Franciszkiem Malewskim założył tajne Towarzystwo Filomatów (Miłośników Nauki), a następnie Towarzystwo Filaretów (Miłośników Cnoty). Po ukończeniu studiów pracował jako nauczyciel w szkole w Kownie (1819 - 1823). Tego okresu nie wspominał zbyt mile. Poeta nie lubił pracy nauczyciela, na dodatek był z dala od przyjaciół, w prowincjonalnym miasteczku czuł się jak na wygnaniu. W czasie wakacji w 1820 r. autor „Ody do młodości” poznał Marylę Wereszczakównę, w której się ze wzajemnością zakochał. Kochankom jednak szczęście nie było pisane. Maryla wyszła za bogatego hrabiego Puttkamera. Rozczarowanie miłosne Mickiewicza znalazło odzwierciedlenie w IV części „Dziadów” (utwór ten ukazał się w 1823 wraz z poematem „Grażyna” w II tomie „Poezji”, rok wcześniej wydane zostały „Ballady i romanse”.
Więzienie, zesłanie
W 1823 roku władze carskie wykryły organizację filomatów. Mickiewicz został aresztowany i osadzony w zamienionym na więzienie klasztorze bazylianów w Wilnie. (Do dziś zachowała się cela, w której siedział, nazywana celą Konrada). Poetę skazano na zesłanie w głębi Rosji. Więzienie, proces i zesłanie - to kolejne etapy życiowych doświadczeń i charakterystyczne rysy romantycznej biografii poety.
Autor „Ballad i romansów” Wilna pojechał do Petersburga, a potem do Odessy i Moskwy. Tu zetknął się z rosyjskim życiem literackim oraz działalnością spiskową. Bywał w salonach rosyjskiej elity intelektualnej (m. in. Zenaidy Wołkońskiej), zasłynął jako wybitny improwizator. Tu poznał też K. Jeanisch, którą chciał poślubić oraz t pianistkę M. Szymanowską (wiele lat później, ożenił się z jej córką).
W 1825 r. Mickiewicz odbył podróż na Krym, zachwyt i fascynacja egzotycznym, orientalnym krajobrazem znalazły odbicie w wydanych w 1826 r. „Sonetach” Doświadczenia okresu rosyjskiego zaowocowały także "Konradem Wallenrodem" (1828).
Romantyczna wędrówka
W 1829 r. poeta opuścił Rosję i rozpoczął dwuletnią wędrówkę po Europie. Z Petersburga trasa prowadziła przez Hamburg, Berlin ( słuchał wykładów Hegla), Drezno, Pragę (spotkanie z czeskim poetą Vaclavem Hanką), Weimar (wizyta u Goethego), Bonn (wizyta u Augusta W. Schlegla), Szwajcarię - do Wenecji, Florencji, Rzymu (miłość do hrabianki Ankwiczówny), Neapolu, na Sycylię, dalej do Genewy (spotkanie z Zygmuntem Krasińskim, wycieczka w Alpy) i z powrotem do Rzymu. W tym mieście, w grudniu 1830 r., Mickiewicz dowiedział się o wybuchu powstania w Warszawie.
Próba przyłączenia się do walki?
Wielu emigrantów, na wieść o powstaniu, ruszyło do kraju, by walczyć o wolność ojczyzny. Nie wiadomo, dlaczego autor „Konrada Wallenroda” nie chwycił za broń i zwlekał z wyjazdem. Do kraju przybył w sierpniu 1831, gdy powstanie już gasło. Zatrzymał się więc w Wielkopolsce, gdzie spędzał czas na ucztach, polowaniach, zabawach (m. in. w Śmiełowie - dziś znajduje się tam muzeum poety). Przebywając w wielkopolskich dworkach, poeta "nawdychał się polszczyzny”, którą odmalował później w „Panu Tadeuszu”.
Drezno - Paryż - Lozanna
Po klęsce powstania Mickiewicz ruszył na emigrację. Zatrzymał się w Dreźnie, gdzie w 1832 r. napisał "Dziadów część III". Następnie udał się do Paryża, uczestnicząc aktywnie w życiu emigracji (członkostwo w Towarzystwie Literackim, Towarzystwie Pomocy Naukowej, Komitecie Narodowym Lelewela i innych.). Mickiewicz, podobnie jak cała emigracja, wierzył, że wnet wybuchnie ogólnoeuropejska rewolucja, że Polska już niedługo odzyska niepodległość. Wtedy powstały właśnie "Księgi narodu polskiego" i "Księgi pielgrzymstwa polskiego" (1832) oraz artykuły ogłaszane w "Pielgrzymie Polskim", którego Mickiewicz był przez kilka miesięcy głównym redaktorem (kwiecień - czerwiec 1833). W 1834 ukazał się „Pan Tadeusz” - utwór będący wyrazem tęsknoty za krajem lat młodości. W tym też roku autor „Grażyny” ożenił się z Celiną Szymanowską (1812 - 1855), z którą miał sześcioro dzieci. Małżeństwo nie było szczęśliwe - wkrótce ujawniła się choroba psychiczna Celiny, mąż nie potrafił jej pomóc, odsunął się od niej. W 1839 Mickiewicz otrzymał otrzymał stanowisko profesora literatury łacińskiej na uniwersytecie w Lozannie. Tu powstały jedne z najpiękniejszych wierszy poety, zwane lirykami lozańskimi ("Gdy tu mój trup", "Nad wodą wielką i czystą", "Snuć miłość", "Polały się łzy").
Wykłady w College de France
W 1840 r. Mickiewicz objął katedrę literatur słowiańskich w College de France w Paryżu. Jego wykłady cieszyły się ogromną popularnością zarówno wśród Polaków, jak i cudzoziemców. Poeta jednak, nie uczył tylko literatury, propagował również idee antymonarchistyczne oraz mistyczną naukę Andrzeja Towiańskiego, za co został zawieszony w pełnieniu obowiązków.
W Kole Sprawy Bożej
Mickiewicz poznał Towiańskiego w 1841 r., człowiek ten wywarł na nim ogromne wrażenie, miał w sobie jakiś magnetyzm, tajemniczą siłę, której uległ wielki poeta. Towiański był mistykiem, zapowiadał szybką odnowę Europy i rychły powrót emigrantów do wolnej ojczyzny (towianizm głosił, że cierpienia Polski się kończą i wnet przyjdzie odkupienie). Mickiewicz uwierzył w te nauki i proroctwa, zmęczony emigrant widocznie potrzebował takiej wiary. Wkrótce sam stanął na czele Koła Sprawy Bożej zrzeszającego towiańczyków. W 1846 r., po rozłamie sekty, założył własne koło. Swoimi poglądami Mickiewicz próbował zarazić ważne osobistości ówczesnego świata, audiencja u papieża Piusa IX zakończyła się skandalem.
Legion Polski we Włoszech
W czasie Wiosny Ludów (1848) Mickiewicz pojechał do Rzymu, by tam stworzyć własną formację wojskową (Legion Polski). Miała ona wspierać walkę europejskich ludów przeciwko monarchiom i w ten sposób przyczynić się do odzyskania niepodległości przez Polskę. Poeta dla legionu stworzył program program zwany "Składem zasad" (1848), w którym domagał się uwłaszczenia chłopów, równouprawnienia kobiet i Żydów. W 1849 roku wydawał radykalne pismo „Trybunę Ludów”. W tym też roku Mickiewicz spalił swoje rękopisy, twierdząc, że przeminął czas książek, a nadszedł czas czynów.
Wyjazd do Turcji - ostatnia podróż
Poeta w 1855 roku wyruszył do Turcji, aby tam również sformować legiony do walki z Rosją. Zmarł nagle w Konstantynopolu w niewyjaśnionych okolicznościach. Relacje 13 świadków jego śmierci są ze sobą sprzeczne. Przyczyną zgonu najprawdopodobniej była cholera, niewykluczone też, że poeta został otruty. Ciało Mickiewicza pochowano w Paryżu, w 1890 r. sprowadzono je do Polski i złożono w katedrze wawelskiej.
„Oda do młodości” - utwór ten powstał w 1820 roku, jest on najsłynniejszym manifestem młodych. Utwór ten, ma jeszce pewne cechy klasycyzmu (uznanie wyższości celów społecznych nad dążeniami jednostki), już jednak zwiastuje przewrót w literaturze.
Proszę zapoznać się z tekstem (podręcznik s. 24).
Spróbujmy zastanowić się na początku, kim jest podmiot liryczny w tym wierszu.
Na pewno jest to człowiek młody, pełen entuzjazmu i zapału, wierzący w siłę przyjaźni („Razem moi przyjaciele!”), pragnący dokonać zmian w świecie, którego nie akceptuje („Dalej, bryło, z posad świata!”). Z jego słów emanuje radość.
Oda Mickiewicza to utwór o charakterze polemicznym: podmiot oświeceniowemu, staremu światu przeciwstawia świat nowy. Spróbujmy więc, śledząc tekst, wyszukać określenia charakteryzujące sferę teraźniejszości i sferę przyszłości.
ŚWIAT
DZISIEJSZY JUTRZEJSZY
•„bez serc, bez ducha” powstał „z bożej mocy”
•„szkieletów ludy” „szumią wichry”
•„martwy” „cieką głębie”
•„wieczna mgła” „gwiazdy błękit rozjaśniają”
•„obszar gnuśności zalany odmętem” „miłość ogniem zionie”
•„wody trupie” „świat ducha”
•„płaz w skorupie” „młodość”
•„opleśniała kora” „przyjaźń”
•„noc głucha” „jutrzenka swobody”
•„nieczułe lody” „zbawienia słońce”
•„przesądy światło ćmiące”
Jakie można wyciągnąć wnioski z powyższego zestawienia? Jasno widać, że wszystkie określenia charakteryzujące świat dziś mają zabarwienie pejoratywne (negatywne). Rzeczywistość jest martwa, pogrążona w ciemności, spowija ją mgła, brak życia, uczuć, radości. Natomiast określenia nowego świata nacechowane są dodatnio (świat jest pełen życia, światła, ruchu, został wykreowany przez Boga, przepełniają go wartości duchowe).
W jaki więc sposób ów nowy świat ducha ma powstać, jak go stworzyć, jak osiągnąć ten idealny stan?
Podmiot liryczny daje na te pytania odpowiedź:
- potrzeba zjednoczenia, miłości i przyjaźni, podjęcia wspólnych działań dla dobra ogółu („Zestrzelmy myśli w jedno ognisko/ I w jedno ognisko duchy”)
- należy kierować się w działaniu uczuciami, nie zaś doświadczeniem czy rozumem („Rozumni szałem”, „Tam sięgaj gdzie wzrok nie sięga”)
- wymagana jest gotowość poświęcenia życia w walce o lepszy świat („I ten szczęśliwy, który padł wśród zawodu”)
- trzeba przyjąć postawę aktywną, walczyć ze złem („Gwałt niech się gwałtem odciska”)
- należy zmagać się z własnymi słabościami („A ze słabością uczmy łamać się za młodu”).
Starzy i młodzi
Słowa klucze tego wiersza to młodość i starość. Jak państwo sądzą, kim dla poety jest człowiek młody?
To na pewno ktoś, kto ma niewiele lat, jednak przede wszystkim młodym jest ten, kto jest gotowy do zmian, do współdziałania z innymi, kierujący się emocjami w poznaniu, niechętny obecnemu światu.
A starość, czy to pojęcie należy również rozumieć szerzej? Jak najbardziej. Starzy to ludzie, którzy, niezależnie od wieku, pogrążyli się w marazmie, ufają tylko doświadczeniu, są samolubni, nie potrafią poznać i zmieniać świata.
Symbolika lotu
Mickiewicz w odzie posłużył się metaforą lotu („Młodości! Dodaj mi skrzydła!”). Skrzydła symbolizują fantazję, wyobraźnię, zapał, wyzwolenie, zwycięstwo, życie. Poprzez motyw lotu i skrzydeł podmiot w kreowaniu wizerunku młodości podkreśla moc zmieniania świata, siłę i skuteczność walki ze złem.
Co łączy utwór Mickiewicza z „Odą do radości” Schillera?
W obu wierszach przedstawiono podobną wizję nowej rzeczywistości, oba dzieła głoszą:
- głoszą ideę zjednoczenia i braterstwa ludzi
- wyrażają optymizm w widzeniu przyszłego świata
- nie akceptują bierności, marazmu.
Czy wszyscy patrzą w ten sam sposób? - „Romantyczność” A. Mickiewicza
W 1822 roku ukazały się „Ballady i romanse”. W skład tego cyklu wchodzi utwór „Romantyczność” - programowy utwór Mickiewicza, manifest romantycznego światopoglądu.
Proszę, aby państwo zapoznali się z tym utworem (podręcznik, s. 27).
Spróbujmy najpierw nakreślić sytuacje liryczną: w omawianym wierszu ukazano dość niezwykłe wydarzenie, mające miejsce w miasteczku. Jego główną bohaterką jest obłąkana dziewczyna, Karusia, która widzi ducha zmarłego kochanka. Na szaleństwo młodej kobiety wskazuje jej zachowanie: raz jest otępiała, raz bardzo pobudzona, ożywiona, ma nieuzasadnione zmiany nastroju, jej ruchy są chaotyczne. Narrator i prosty lud - świadkowie zdarzenia, nie naśmiewają się z dziewczyny, głęboko jej współczują. Zdaje się, że rozumieją rozpacz i ból Karusi po stracie najbliższej osoby. Nawet więcej, niektórzy z tłumu są przekonani, wierzą, że Jasieniek „gdzieś być musi”, i że jego ukochana widzi więcej, że ma kontakt z innym wymiarem rzeczywistości, że dotyka tajemnic bytu. Obłęd, szaleństwo, które dotknęło dziewczynę, umożliwiło jej kontakt ze światem zmarłych, dało możliwość pozazmysłowego dotarcia do istoty rzeczywistości.
Karusia jest więc typową bohaterką romantyczną, kieruje się ona w życiu uczuciem, a nie rozumem, patrzy na świat „oczyma duszy”, odrzuca poznanie racjonalne, empiryczne.
Polemika narratora ze Starcem
Świadkiem opisanego wydarzenia był także Starzec: mędrzec, człowiek światły, wykształcony, przedstawiciel oświeceniowego, racjonalnego sposobu myślenia (postać ta jest aluzją do osoby Jana Śniadeckiego, matematyka, przeciwnika idei romantycznych). Starzec, zwolennik empiryzmu, uważa, że dziewczyna „duby smalone bredzi”, przekonuje zebranych, że duch jest jedynie wytworem jej chorego umysłu. Tłum, dając wiarę obłąkanej, „rozumowi bluźni” - powiada mędrzec. Apeluje o to, by „ufać szkiełku i oku”, a więc naukowym metodom badania rzeczywistości. Narrator podejmuje dyskusję ze starcem, broni dziewczyny, twierdząc, że „czucie i wiara” mówi więcej niż „mędrca szkiełko i oko”. Tak wiec tylko przy pomocy intuicji, uczucia, człowiek jest w stanie poznać „prawdy żywe”, ogarnąć i zrozumieć złożoność świata, jego zagadkę.
Motto „Romantyczności”
„Zdaje się, że widzę ... Gdzie?
Przed oczyma duszy mojej.”
(W. Szekspir „Hamlet” )
Hamlet widzi świat „oczyma duszy”, nie poznaje więc rzeczywistości racjonalnie, lecz poprzez uczucia. Podobnie poznaje świat Karusia. Ukazana jest ona nie jako osoba obłąkana, którą należy traktować z dystansem, lecz jako ktoś obdarzony niezwykłym darem widzenia zjawisk niewidocznych dla innych.
Cechy ballady
Ballada to gatunek literacki wywodzący się z tradycji ludowej, w okresie romantyzmu stał się bardzo popularny.
Cechuje go synkretyzm - łączenie elementów lirycznych(nastrojowość), epickich (narracyjność) i dramatycznych (dialogowość, bohaterowie w akcji). Działania postaci mają obrazować prawdy życiowe, zasady moralne (wina i kara, wierność i zdrada, wolność). Charakterystyczna dla ballady jest także fantastyka i ludowość.
Na tym kończymy dzisiejsze spotkanie z romantyzmem. Zapraszam na następny wykład. Do widzenia.