METODY PRACY Z DZIEĆMI NIEDOSTOSOWANYMI SPOŁECZNIE
Przedstawię niektóre metody resocjalizacji oparte na wpływie: osobistym, sytuacyjnym, grupy oraz wpływie elementów kultury na jednostkę:
Wpływ osobisty - metody te wymagają takiego zachowania się wychowawcy, które inspiruje wychowanka do wykonywania odpowiednich reakcji naśladowczych. Im silniej reaguje wychowanek na zachowanie wychowawcy, tym większa szansa, że wytworzy się między nimi więź wewnętrznej zależności. W dalszej fazie wychowanek powinien zaakceptować te walory wychowawcy, których na razie sam osiągnąć nie potrafi, ale pragnie je osiągnąć. Metody te wymagają od wychowawcy nie tylko rzeczywistych starań o dobro wychowanka, potrzebne jest również odpowiednie, choć dyskretne i nie sentymentalne manifestowanie aprobaty. Do metod wpływu osobistego należą:
Metoda przykładu własnego, polega ona na odwzorowywaniu przez wychowanka postępowania wychowawcy. Chodzi tutaj o naśladowanie nie tylko cech zewnętrznych, ale poglądów, przekonań i postaw. Naśladowanie oznacza zarówno odwzorowywanie jak i modelowanie oraz identyfikację z modelem;
Metoda doradzania wychowawczego, czyli stwarzanie przez wychowawcę odpowiednich sytuacji, w których podopieczny będzie oczekiwał od niego rad, wskazówek i propozycji postępowania. Wymaga to istnienia wewnętrznego związku między wychowawcą, a wychowankiem. Integralnym elementem doradzania jest krytyka zachowań wychowanka;
Metoda przekonywania, sposób kształtowania i przekształcania przekonań wychowanka o rzeczywistości. Rezultaty tej metody zależą od czterech czynników: cech wychowanka, cech wychowawcy, rodzaju argumentów oraz sytuacji w jakich odbywa się przekonywanie.
Metody oddziaływania sytuacyjnego, polegają one na manipulowaniu sytuacjami i ich poszczególnymi elementami, aby przyczyniły się one do wykonania określonych zadań resocjalizacji. Manipulowanie polega na wprowadzaniu i utrzymywaniu takich zmian sytuacji, które eliminują niepożądany wpływ na wychowanka i są zgodne z życzeniami wychowawcy. Polega to również na organizowaniu odpowiednich nowych sytuacji, w zależności od potrzeb wyznaczonych przez zadania resocjalizacji. Do metod opartych na wpływie sytuacji zalicza się:
Metodę organizowania doświadczeń uczących wychowanka, polega ona na stwarzaniu takich sytuacji, w których pożądane zachowania wychowanka wywołują naturalne następstwa dodatnie, a zachowania niepożądane powodują naturalne następstwa ujemne. Źródłem kar i nagród jest sytuacja, w której znajduje się wychowanek. Metoda ta kształtuje takie normy postępowania, praw i obyczajów społeczności wychowanka, aby jego czyny sprzeczne z tymi zasadami były piętnowane przez społeczność, zaś postępowanie zgodnie z nimi - aprobowane.
Metodę nagradzania i karania wychowawczego, możemy również nazwać metodą dyscyplinowania. Chcąc skutecznie operować karą i nagrodą trzeba znać aktualne potrzeby i dążenia wychowanków, a także brać pod uwagę sytuację w jakiej odbywa się karanie i nagradzanie. Metoda ta stanowi pomocniczy, a nie zasadniczy sposób oddziaływań wychowawczych.
Metodę uświadamiania skutków zachowań - jej podstawą jest prawidłowość zgodnie z którą, wyobrażanie sobie przez człowieka następstw swego postępowania, przez porównywanie go z dotychczasowymi doświadczeniami, wpływa na formy aktualnej i przyszłej aktywności jednostki. Uświadomienie wychowankom skutków różnych zachowań zawsze musi odwoływać się do takich konsekwencji, które mają dla nich wartość nagrody lub kary.
Metodę treningu - polegającą na celowym stwarzaniu odpowiednich warunków i sytuacji, w których powtarzałyby się te zachowania wychowanka, które zamierzamy utrwalić. Sytuacje te mogą być organizowane w sposób naturalny lub sztuczny. Sytuacje naturalne dotyczą włączania jednostki w zasięg odpowiednich wpływów codziennego życia. Warunkiem skuteczności takiego treningu jest systematyczne i częste powtarzanie doświadczeń uczących w danych sytuacjach oraz kontrola, która uniemożliwia uniknięcie kary lub pozbawienie nagrody. Sztuczne sytuacje natomiast są organizowane specjalnie tylko w celach treningowych. Możemy więc wyróżnić cztery odmiany treningu:
trening autogenny, dotyczy nabywania przez wychowanka umiejętności kontrolowania własnych uczuć, wywierających wpływ na jego zachowanie. Zadaniom tym służą specjalne programy tzw. sesji treningowych, w trakcie których jednostka poznaje samą siebie;
trening interpersonalny, służy nabywaniu umiejętności uczuciowego reagowania jednostki w kontaktach z innymi ludźmi. Dotyczy więc kształtowania stosunków międzyjednostkowych poprzez działania interpersonalne;
socjodrama - to metoda, w której kształtuje się społeczne zachowania w grupach już istniejących, wprowadza się improwizowane dramatyzacje oddziałujące na osobowość ludzi. Przedmiotem oddziaływań jest sama grupa. Gdy wychowawca chce wprowadzić jakieś zmiany w grupie, posługuje się socjodramą;
psychodrama - to ćwiczenia sposobów konstruktywnego wyrażania swoich stanów emocjonalnych w specjalnie utworzonych do tego celu grupach. Gdy wychowawca chce wywołać określone zmiany w osobowości jednostki, stosuje psychodramę.
Metody oparte na wpływie różnych grup społecznych, wykorzystują one fakt zależności człowieka od grupy społecznej, która staje się środkiem wychowania. Wyróżniamy tutaj trzy metody:
Metoda samorządu i zarządzania, jest to sposób postępowania zmierzający do realizacji wychowawczej zasady samorządności, a więc doprowadzenie wychowanka do samodzielnego i świadomego kierowania swoim postępowaniem i do samodyscypliny. Grupa jest samorządna, gdy samodzielnie planuje, organizuje i kieruje oraz przestrzega zasad działalności grupy.
Metoda kształtowania celów, norm i struktury grupy, polega ona na zwiększaniu wpływu grupy na wychowanków, prowadzącą do uwewnętrzniania przez nich wartościowych celów grupy. Dokonuje się to poprzez przyjęcie tych celów grupy, które nie są sprzeczne z celami wychowawcy i podsuwanie grupie nowych atrakcyjnych celów konstruktywnych w atrakcyjnej formie. Kształtuje się także normy i przekształca dawne, poprzez: uświadomienie członkom grupy norm, organizowanie sytuacji sprzyjających zmianie istniejących i wprowadzenie nowych norm oraz powoływanie organów egzekwujących przestrzeganie określonych norm. Dokonuje się również przekształceń w strukturze grupy, poprzez: przydzielenie wychowankom zadań o różnym znaczeniu dla grupy, modyfikowanie kryteriów ocen postępowania członków grupy, ukazywania następstw ich zachowań oraz nadawanie i pozbawienie określonych funkcji.
Metoda podnoszenia spoistości i prestiżu grupy, polega na zwiększaniu jej możliwości zaspokajania potrzeb wychowanków poprzez: tworzenie grup elitarnych, przyjmowanie do nich nowych członków, zmianę cech grupy aby w większym stopniu zaspokajała potrzeby członków oraz podnoszenie jej atrakcyjności.
Metody wpływu elementów kultury, chodzi tutaj o wzory i wytwory kultury, wywierające wpływ na zachowanie się wychowanków, są to: nauka szkolna, praca społeczna i zorganizowana rekreacja. Do tych metod zalicza się między innymi:
Metodę zespołową - uczniów dzieli się na małe 3-6 osobowe zespoły pracujące nad wspólnym problemem.
Metodę problemową, która polega na kierowanym rozwiązywaniu problemów przez uczniów.
Metody aktywizujące pracę uczniów, wykorzystują one zainteresowania i spontaniczną aktywność uczniów, są to np. metoda projektów, „burza mózgów”, „śniegowa kula”, metaplan, drama, symulacja,dyskusja, metoda wolnych skojarzeń.
Metodę indywidualnych przypadków, polegającej na analizie jednostkowych losów wychowanka, uwikłanych w określone sytuacje wychowawcze. Jest to metoda gruntownego poznania, jego potrzeb, opinii i postaw, potrzeba do indywidualizowania oddziaływań wychowawczych.
Metodę organizowania sportu i rekreacji, ponieważ ruch, jako środek wychowawczy jest czynnikiem pobudzającym dynamikę rozwojową, kształtującym osobowość. Również poprzez zabawy i ćwiczenia ruchowe wychowanek lepiej adaptuje się do życia, zdobywa wiarę we własne możliwości, pokonuje obawę i wewnętrzne opory, cieszy się osiągnięciami.
Metodę muzykoterapii, ponieważ muzyka i kontakty z nią są ważnym czynnikiem rozwoju uczuć osobistych, społecznych, rozwoju postaw moralnych. Muzykoterapia może być zatem resocjalizacyjnym i profilaktycznym sposobem oddziaływania na wychowanka, na jego psychikę, emocje, stan somatyczny.
W procesie pracy z dziećmi niedostosowanymi społecznie zawsze istnieje konieczność jednoczesnego posługiwania się wszystkimi wymienionymi metodami, choć w różnym zakresie, w zależności od wymienionych kryteriów.
BIBLIOGRAFIA
Czapow Cz., Jedlewski S. - Pedagogika resocjalizacyjna. PWN- Warszawa 1971r.
Górski S. - Metodyka resocjalizacji. Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych- Warszawa 1985r.
Kawula S., Machela H. - Młodzież, a współczesne dewiacje i patologie społeczne. Wydawnictwo A. Marszałek - Toruń 1999r.
Konopczyński M. - Twórcza resocjalizacja. Ministerstwo Edukacji Narodowej - Editions Spotkania - Warszawa 1996r.
Kuberska-Gaca K., Gaca A - Profilaktyka niedostosowania społecznego w szkole. WsiP - Warszawa 1986r.
Pytka L. - Pedagogika resocjalizacyjna. Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej im. M. Grzegorzewskiej - Warszawa 2000r.
Reinmar du Bois - Pomóż mi. Klub dla Ciebie - Warszawa 2001r.
Żabczyńska E. - Przestępczość dzieci, a szkoła i dom. WsiP - Warszawa 1974r.
Autor: mgr Joanna Płachta - nauczycielka Zespołu Szkół Publicznych Nr 5 Szkoły Podstawowej z Oddziałami Integracyjnymi Nr 5 im. H. Sienkiewicza w Myszkowie, woj. śląskie - 20-letni staż pracy pedagogicznej, absolwentka pedagogiki w zakresies nauczania początkowego oraz studiów podyplomowych na kierunku oligofrenopedagogika.
Inna propozycja podziału metod proponowana przez Urbana
METODY PRACY RESOCJALIZACYJNEJ
Antropotechnika - gł. elementami są osoby wychowujące oraz psychotechniki wychowania resocjalizującego: -zależność za względu na osobę wychowującego, - ukierunkowanie aktywności (doradzanie, przekonywanie do aktywności wychowanka). Głównym środkiem oddziaływań jest osoba wychowawcy, która stosuje metodę wpływu osobistego. Podstawowym czynnikiem jest więź osobowa z wychowankiem, grupą oraz środowiskiem.
Socjotechnika - głównym elementem są zależności ze względu na grupy społeczne, wpływ ukierunkowany grupy (zarządzanie i samorząd, kształtowanie celów, norm, struktury grupy), intensyfikowanie i podtrzymywanie wpływu grupy (podnoszenie jej prestiżu, integracji z innymi grupami). Podstawowym środkiem oddziaływania jest grupa wychowawcza, odpowiedzialnym jest wychowawca stosując metodę wpływu grupowego
Kulturotechnika - wykorzystuje się elementy dóbr kultury ( pracę, naukę, rekreację, turystykę). Wymienia się trzy odmiany; kulturotechnika aktywności szkolnej, pracowniczej, rekreacyjnej.
Efektywność metod zależy od osobowości wychowanka, uprzednich wpływów społecznych, od sprawności metodycznej, a wiec kwalifikacji kadry, umiejętności wychowawców oraz od klimatu w instytucji resocjalizacyjnej.
Socjo i psychoterapia - jest często rozumiana jako pomoc psychologiczna, czyli powszechna forma przeciwdziałania zaburzeniom zachowania wśród dzieci i młodzieży, zaburzenia te mogą dotyczyć wszystkich sfer życia. Jest to organizowanie środowiska społecznego sprawcy, przestępcy, nieletniego, by sprzyjało jego wyzdrowieniu i co najważniejsze utrzymywało jego zdrowie psychiczne. Akcentuje ona znaczenie kontaktów klienta z osobami z jego otoczenia społecznego dla prawidłowego przebiegu terapii. Socjoterapię i psychoterapię zalicza się do procesów korekcyjnych o charakterze leczniczym, adresowanych do dzieci i młodzieży. Jej istotą jest praca w grupie. Celem tej terapii jest wzmacnianie słabej i delikatnej osobowości młodych ludzi, dzieci poprzez realizację celów rozwojowych i edukacyjnych. Wiąże się to z tym, że zaburzenia rozwojowe i edukacyjne zakłócają proces prawidłowej socjalizacji młodzieży i dzieci, utrudniają ich rozwój osobisty, społeczny oraz powodują i intensyfikują trudności w szkole, rodzinie, grupie rówieśniczej, koleżeńskiej. Metoda jest bardzo pożyteczna, pozwala młodym ludziom radzić sobie z różnorodnymi problemami w domu, w szkole, społeczeństwie i w środowisku rówieśniczym. Trudne sytuacje mogą przerastać psychiczne i fizyczne możliwości dziecka a socjoterapia pomaga w ich skutecznym i pozytywnym ich rozwiązywaniu. Cele terapii ściśle korespondują z wiekiem jej uczestników, są dostosowane do kolejnych faz życia, pozwalają zrealizować określone potrzeby dziecka, nieodzowne w jego dalszym rozwoju. Ćwiczenia socjo i psychoterapeutyczne są doskonałą okazja do wypróbowania i wyćwiczenia przez dziecko nowych sposobów zachowania oraz do nabycia nowych umiejętności zwłaszcza interpersonalnych. Chodzi tu o takie umiejętności jak; asertywność, podejmowanie decyzji, radzenie sobie z trudnymi sytuacjami, otwartość. W programach tych stosuje się najróżniejsze metody pracy z grupą. Praca w grupie bazuje na kręgu i rundkach. Jest to technika dzielenia się z innymi swoimi doświadczeniami. Ta forma jest odmienna od tradycyjnej, szkolnej procedury, gdzie dominuje anonimowość, masowość. Każdy ma bezpośredni kontakt wzrokowy z uczestnikami, sprzyja to nawiązywaniu kontaktu emocjonalnego w grupie, uczy dziecko, że może samo się wypowiedzieć, bez lęku i obawy przed kompromitacją. Odblokowuje to dziecko, sprawia, że jest ono otwarte i spontaniczne. ”Burza mózgów” pozwala zaktywizować grupę i wyzwolić jej potencjał twórczy. Dziecko może nauczyć się jak szukać dobrych sposobów na rozwiązywanie problemów, uczy się, że sposoby te są w nim, trzeba je tylko odnaleźć. Twórczość plastyczna sprzyja lepszemu porozumiewaniu się. Uniwersalny kod plastyki umożliwia dziecku przekazanie uczuć, wrażeń, przeżyć oraz pozwala na odczytywanie treści o charakterze afektywnym. Dziecko rysując czy malując może spontanicznie „wyrazić siebie”. Zabawa jest często stosowana w socjoterapii. Podejmując działalność zabawową dziecko uwalnia się na ten czas od codziennych zdarzeń życiowych, od wymagań otoczenia, od podejmowania ważnych decyzji. Pozwala to też na doświadczenie humoru, nieskrępowanej radości, przyjemności z bycia razem bez zobowiązań, na doświadczeniu odprężenia fizycznego i psychicznego. Uważam, że socjoterapia jest doskonałą metodą resocjalizacji. Jest dla młodych ludzi nieocenioną podporą życiową, pokazuje możliwości dobrego życia, jest swoistym przewodnikiem życiowym, który wskazuje drogę, ale jednocześnie zachęca do jej samodzielnego szukania i to z powodzeniem.
Praca socjalna i resocjalizacja nie stanowią jakichś specyficznych, rozłącznych wobec siebie modeli postępowania ze skazanymi, lecz są swoistymi wariantami, które mogą, a wręcz powinny działać razem. Uważam, że warto zwrócić uwagę na metodę pracy socjalnej w resocjalizacji. Praca socjalna obejmuje zarówno tradycyjnie rozumiana pomoc społeczną świadczoną ubogim jak i pracę z osobami ze środowisk zdegenerowanych, które weszły w konflikt z prawem. Praca socjalna ze skazanym oparta jest o idee wyposażenia przebywającego w więzieniu w pewien minimalny zespół warunków do życia zgodnego z prawem w środowisku otwartym. System postępowania ze skazanymi opiera się o klasyczną triadę; wychowanie korekcyjne, leczenie oraz wspomaganie społeczne. Ten ostatni element jest właśnie domeną pracy socjalnej ze skazanymi. Metoda to jest bardzo potrzebna w tradycyjnej resocjalizacji. Model pracy socjalnej w środowisku zamkniętym zasadza się na koncepcji lepszego wszczepiania skazanych z powrotem do społeczeństwa. Pozwala to na rozwijanie paradygmatu pozytywnego działania, co ważne opartego na społecznej tolerancji dla różnic międzyludzkich. Zakłada, że każdy ma prawo do indywidualnego stylu życia, do manifestowania swojej odmienności kulturowej czy etnicznej. Jej celem jest podejmowanie działań zmierzających do udzielenia jednostce pomocy w lepszym powrocie do społeczeństwa. Praca socjalna ze skazanym jest metodą bardzo pożyteczną, praktyka pokazała, że pomogła już wielu skazanym wrócić skutecznie na łono społeczeństwa. Wymaga, co prawda pewnych modyfikacji, ale to tylko ją ulepszy i usprawni jej działanie. Wspomaganie społeczne skazanych zwiększa ich szanse na powrót do społeczeństwa i dalsze zgodne z prawem życie. W tym aspekcie praca socjalna jest bardzo ważnym elementem resocjalizacji skazanych. Stanowi oddziaływanie korekcyjne na osobowość skazanego połączone z aplikacją różnych programów terapeutycznych. Wyjście na wolność po odbyciu kary pozbawienia wolności jest bardzo trudne, ale gdy człowiek zostanie do tego gruntownie i odpowiednio przygotowany, łatwiej mu się to uda.
Mediacja jest metodą resocjalizacji stosowaną w Polsce od niedawna, bo od 1995 roku. Mediacja zaistniała oficjalnie w kodeksie karnym i kodeksie postępowania karnego na mocy Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 14 sierpnia 1998 roku, w sprawie warunków wprowadzenia mediacji. Pozwoliło to na faktyczne i uprawomocnione prowadzenie postępowań mediacyjnych. Mediacja to dobrowolne porozumienie się stron, będących w konflikcie, w obecności osoby arbitralnej (mediatora), w celu dojścia do ugody miedzy pokrzywdzonym a sprawcą przestępstwa, w kwestii takiego zadośćuczynienia, które będzie do przyjęcia przez obie strony. Uważam, że mediacja jest bardzo wartościową formą resocjalizacji, oparta jest, bowiem na zasadach etycznych życia społecznego i przynosi ogromne korzyści wszystkim zaangażowanym w nią osobom. Do najważniejszych profitów mediacyjnych należą: realna szansa na sprawną formę rekompensaty za popełnione przestępstwo, możliwość odreagowanie emocji, daje ofierze możliwość przebaczenia, kończy spór pozytywnie. Sprawca może ponadto współdecydować o swojej sprawie, zrozumieć wyrządzoną szkodę, przyjąć odpowiedzialność za własne czyny, ma wpływ na rodzaj zadośćuczynienia. W Polsce pieczę nad przeprowadzaniem postępowań mediacyjnych sprawuje osoba dorosła i dba o dobrowolności udziału w mediacji, co oznacza, że nie wolno stosować żadnych form nacisku na którakolwiek ze stron ani wyrażać czy wywierać nań presji. Strony, które zgodzą się na udział w mediacji przybierają postawę otwartości i życzliwości jedna wobec drugiej, wyklucza to istnienie niepotrzebnego żalu i agresji. Zasada równości stron i bezstronności mediatora mówi, że uczestnicy mediacji mają równe prawa i powinni być zawsze traktowani jednakowo. Pomiędzy stronami nie ma więc przepaści, która zwykle istnieje przed sądem. Oskarżony, ofiara i sąd patrzący na wszystko z góry, ze swoim niepowtarzalnym autorytetem. Mediator jest strażnikiem zasad mediacji. Ma obserwować proces mediacji, ale nie ingerować jeśli, nie ma takiej potrzeby i uzasadnionej konieczności, zgodnie z zasadą neutralności. Zasada akceptowalności wskazuje, że mediator musi być przez obie strony zaakceptowany, tak jak i same zasady postępowania mediacyjnego. Akceptacja wyklucza niepewność, buduje zaufanie, pomaga skutecznie realizować resocjalizacyjne funkcje mediacji. W mediacji chodzi o osiąganie szczególnego rodzaju sprawiedliwości. Ma to być sprawiedliwość naprawcza, odnosząca się do obu stron mediacji. Związana jest ona z przebaczeniem, zdaniem sobie sprawy z odpowiedzialności za swoje czyny i ich konsekwencje.
Wg S. Górskiego metody resocjalizacji dzieli się głównie na środki, jakimi dysponuje wychowawca,
- osobiste walory- walory własne i innych osób (zdolności, talenty wychowawcy, cechy osobowościowe)
- sytuacje społeczne - oznaczają układ między jednostką a innymi, pomiędzy grupą czy jednostką a instytucją
- grupy formalne i nieformalne, - w jakich uczestniczą bądź, w jakich chcieliby uczestniczyć podopieczni
- elementy kultury - wytwory (szkolne, książka, film, teatr, środki masowego przekazu) wzory osobowościowe, styl życia
Środki te sprowadzają się do wyróżnienia kolejnych metod:
- metody bezpośrednie - wychowawca wpływa na wychowanka za pomocą osobistych walorów, ważna jest też komunikacja werbalna i niewerbalna
- metody pośrednie- wychowawca wpływa na wychowanka w sposób pożądany poprzez sytuacje społeczne, grupy i elementy kultury.
Metody twórczej resocjalizacji:
podział ze względu na zakres: inspirujące, aktywizujące, kreujące
ze względu na przedmiot oddziaływań: aktywizowania emocjonalnego, motywacyjne, poznawcze
przykłady:
metoda teatru resocjalizującego - można wyreżyserować (np.teatr Scena Coda, teatr Jerzego Grotowskiego
metoda resocjalizacji przez sport
drama (tu i teraz)
muzykoterapia
resocjalizacja przez plastykę
psychodrama (wywołać przeżycia istotne dla całej grupy) i socjodrama(psychodrama zbiorowa)