KULTURY EGEJSKIE
Ogniskiem kultury egejskiej (trwającej od XX do XII wieku p.n.e.), nazywanej również kreteńsko - mykeńską, była przede wszystkim wyspa Kreta. W trakcie swojego trwania kultura ta obejmuje swoim zasięgiem również Peloponez z miastami Mykeny, Pylos, Tiryns, a także północno - zachodnie wybrzeże Małej Azji, gdzie znajdowała się mityczna Troja. Kulturę Egejską dzieli się na trzy zasadnicze ośrodki kulturowe.
Kulturę kreteńską - z ośrodkiem na Krecie
kulturę trojańską - tereny północno - zachodnie wybrzeża Małej Azji
kulturę mykeńską - Mykeny położone na wschodzie półwyspu peloponeskiego
Zabytki związane z kulturą egejską odkryto dopiero pod koniec XIX wieku (Schliemann, Evans ).
W oparciu o obecny stan wiedzy możemy powiedzieć, że dzieje sztuki kultur egejskich swój początek mają w neolicie (6 tyś - 3 tyś p.n.e.). Zachowane z tego okresu zabytki to:
małych rozmiarów statuetki gliniane i kamienne przedstawiające zazwyczaj kobiety ( stojące, siedzące, przykucnięte) czasem mężczyzn - widoczne zamiłowanie do schematyzacji postaci
naczynia o prostych kształtach (otwarte misy)
naczynia zdobione dekoracją malowaną motywami geometrycznymi - linie, trójkąty, postać ludzka
Z epoki brązu najciekawsze obiekty powstawały na Krecie
figurki z gliny, kamienia, kości słoniowej, muszli przedstawiające postaci ludzkie - widoczna dążność do większego naturalizmu
naczynia antropomorficzne
KULTURA KRETEŃSKA
Kreta, jest największą wyspą na morzu Egejskim. Jest położona na południe od Peloponezu, między Grecją a deltą Nilu. Rozkwit ekonomiczny państwa kreteńskiego opierał się na artystyczno - rzemieślniczej produkcji ceramiki, wyrobów z brązu, miedzi i złota, eksportowanych drogą morską do Egiptu, Palestyny i Syrii. Rozwinięta flota zabezpieczała kraj przed inwazjami.
Kreteńczycy byli narodem spokojnym, pogodnym, lubiącym sztukę, uroczystości, zabawy i ceniącym wygodę. Długotrwały pokój wpłynął na rozwój architektury i sztuki. Budowano pałace królów, wygodne wille i zajazdy dla karawan handlowych. O zamiłowaniu do wygody i kulturze życia rodzinnego świadczy system kanalizacyjny, łazienki, liczne terasy i balkony.
Przeważa na Krecie sztuka dworsko pałacowa praktyczna i wygodna. Architektura związana z religią ograniczała się do grobowców znacznie skromniejszych niż w Egipcie, do małych kaplic wypełnionych bardzo licznymi i pięknymi sprzętem obrzędowym. Monumentalnych świątyń na Krecie nie było. Zastępowały je prawdopodobnie terasy pod otwartym niebem, które służyły za teren licznych uroczystości religijnych, jak procesje, igrzyska sportowe, tańce itp. Powszechna potrzeba piękna w społeczeństwie kreteńskim przejawiała się w bogatej produkcji przedmiotów codziennego użytku, o wybitnej wartości artystycznej, zarówno pod względem doskonałości technicznej (ceramika, fajanse, wyroby z metalu), jak i pięknej swobodnej, pełnej fantazji dekoracji.
W MALARSTWIE ŚCIENNYM JAK I W RZEMIOŚLE, MOŻNA ZAOBSERWOWAĆ DOWOLNOŚĆ KOMPOZYCYJNĄ, NIECHĘĆ DO KANONÓW I USTALONYCH SCHEMATÓW, ŻYWĄ FANTAZJĘ, POCZUCIE KOLORU.
Sztuka Kreteńska nie narzuca ludności wiary w siłę władzy, jak egipska i asyryjska, ta sztuka cieszy i zachwyca.
Istotne zmiany społeczne i polityczne przynosi 2 tysiąclecie p.n.e.- rozwój miast, architektury pałacowej. Wszystkie odkryte budowle pałacowe mają wspólne podstawowe cechy zarówno w planie jak i w funkcji budowli:
były rezydencjami władcy ale także stanowiły centra polityczne, religijne, gospodarcze
pomieszczenia były grupowane wokół centralnego dziedzińca
kształt zbliżony do prostokąta, jednak o nieregularnym zarysie zewnętrznym stanowiły budowle piętrowe - od jednego do czterech pięter
we wnętrzu widoczny jest brak symetrii
całość kryta była płaskimi dachami
mury budowano z surowej cegły ułożonej na tłuczniu kamiennym lub na ciosach kamiennych. Niekiedy dolne partie murów wykładano wielkimi płytami kamiennymi, a wyższe kondygnacje wznoszono z obrobionego kamienia
w celu wzmocnienia murów stosowano szkielet drewniany oraz przekładki z drewna.
stosowano drewniane malowane kolumny o trzonach rozszerzających się ku górze
ściany pokrywane były tynkiem i zdobione techniką fresku
były to budowle pozbawione obwarowań
Do obiektów architektury pałacowej zaliczamy:
pałac w Knossos
pałac w Fajstos
pałac w Mallia
Jak do tej pory nie odkryto na Krecie rzeźb kamiennych o monumentalnych rozmiarach. Z przekazów pisemnych wiemy, że wykonywano brązowe posągi naturalnych wymiarów (matryca znaleziona w Fajstos - odlew ręki w naturalnym rozmiarze). Znana jest natomiast plastyka antropomorficzna - statuetki gliniane, z kości słoniowej i z brązu. Posiadają swoiste cechy:
dążenie do zwartej bryły z wyodrębnionymi poszczególnymi partiami ciała
silnie zaakcentowana dolna część ciała przy słabo rozwiniętym korpusie i bardzo cienkiej talii zaznaczanie mięśni na plecach i łydkach
stopniowa dążność do zaokrąglania postaci - kształt korpusu, ramion, lędźwi, ud
dążenie do łączenia naturalizmu i schematyzmu
przedstawianie ciała w zatrzymanym ruchu
pogłębia się indywidualizacja postaci
przykłady rzeźby minojskiej
figurka kobiety i mężczyzny z Petsofa na Krecie
figurka przedstawiająca boginię z wężami - Knossos
kapłanka z wężami z Heraklion
waza żniwiarzy
Najlepsze przykłady malarstwa minojskiego zostały odnalezione w pałacu w Knossos. Nie zachowało się ich wiele ale te , które dochowały się do naszych czasów świadczą o bardzo wysokim poziomie sztuki kreteńskiej i o bystrej obserwacji natury i człowieka. W sali tronowej pałacu w Knossos ściany zdobią postacie silnie przestylizowanych bezskrzydłych gryfów, tło stanowią falujące trawy morskie. Wiele malowideł przedstawia ptaki i zwierzęta umieszczone wśród bogatej roślinność. Wyraźna jest dążność artystów do przedstawiania postaci w ruchu, wykorzystania bogatej kolorystyki.
Minojskie malarstwo ścienne znajdowało się pod wpływem egipskim (wykonanie jak i w niektórych przypadkach tematyka). Pomimo pewnej stylizacji freski kreteńskie są pełne życia. Malarzy interesuje nie tylko pejzaż, ale również uroczystości świeckie i religijne.
Zbierający krokusy - Knossos
kuropatwy w polu - Knossos
fresk z delfinami - Knossos
tzw. Paryżanka - Knossos
procesja - Knossos
damy dworskie - Knossos
pochód ofiarników - Hagia Triada - dekoracja kamiennego sarkofagu
Często przedstawiano na freskach krajobraz jak gdyby widziany z góry (echo malowideł egipskich). Malowidła wykonywano charakterystyczną dla Krety techniką polegającą na modelowaniu w stiuku podkładu w postaci płaskiego reliefu , na którym wykonywano dopiero właściwe malowidło, często stosowano również technikę fresku (malowanie na mokrym tynku).
Malowidła minojskie charakteryzuje finezyjne wykonanie detalu, możemy podziwiać ogromne bogactwo motywów ornamentalnych , bogatą kolorystykę. Pomimo zastosowania konturów, całość przedstawień dzięki odważnym zestawieniom kolorystycznym i delikatnym modelunkom nadaje całości niezwykły efekt.
Obok architektury, rzeźby i malarstwa niezwykle szybko rozwija się inna dziedzina sztuki - ceramika. Naczynia o prostych kształtach zyskują subtelną dekorację, będącą efektem umiejętności obserwacji natury. Przyroda nie jest jednak odwzorowywana zgodnie z rzeczywistością, ale poddana stylizacji, która nie narusza wrażenia zgodności z obserwacją.
Naczynie na owoce - Fajstos
Dzbanek na wodę - Fajstos
Najciekawsze zabytki związane z tą dziedziną sztuki wiąże się z dwoma pracowniami pałacowymi w Knossos i Fajstos. Wytwarzana wówczas różne typy ceramiki np. eeg shell (skorupki jajek - o bardzo cienkich ściankach) i tzw. ceramikę kamaresową (posługiwała się motywami geometrycznymi -, z których budowano motywy roślinne a nawet sylwetki ludzkie). Dekoracja malowana na naczyniach ułożona była tektonicznie. Polegała na prostym powtarzaniu motywu oraz na pokrywaniu naczynia motywami nie powiązanymi ze sobą, zawsze jednak w sposób podkreślający formę naczynia. Motywy dekoracji często stwarzają złudzenie ruchu. Walory estetyczne naczyń potęguje bogata kolorystyka.
KULTURA MYKEŃSKA
Najazd plemion achajskich położył kres dominacji kultury minojskiej (kreteńskiej)) i jej ośrodkom zgrupowanym na Krecie. Początkiem upadku kultury krety były naturalne kataklizmy (wybuch wulkanu na Therze) a ostatecznie najazd wrogich plemion. W tych okolicznościach centrum kultury egejskiej przenosi się na Peloponez do miasta - MYKENY. Rozwijająca się wówczas sztuka w zasadzie stanowi kontynuację sztuki minojskiej (artystów i rzemieślników sprowadzano z Krety).
W odróżnieniu jednak od architektury kreteńskiej typem charakterystycznym dla kultury mykeńskiej był pałac obronny. Mury wznoszone z wielkich , na wpół obrobionych głazów (tzw. mury cyklopie) otaczały warownie położone na wzgórzach. Mury wznoszono techniką prymitywną z nieobrobionych głazów, bez użycia zaprawy. Układ ich tworzył rysunek cyklopowy. Grubość murów dochodziła do 8 metrów. Nazwa mury cyklopie przetrwała do dziś. Resztki niektórych zachowanych murów noszą ślady dokładnej obróbki, a nawet niektóre są zdobione płaskorzeźbami architektonicznymi.
Pałac w Tirynsie
Pałac w Mykenach
Mury cyklopie w Mykenach z tzw. Bramą Lwic
W architekturze pałacowej flanki, narożniki i partie wejściowe wzmacniano potężnymi basztami. Progi, nadproża i schody wykonywano z obrobionego kamienia. Stropy stosowano płaskie z płyt kamiennych i drewna.
Ponieważ nie znano konstrukcji sklepień stosowano przekrycia sklepienne zwane sklepieniami pozornymi, które wcześniej stosowano już w budownictwie Mezopotamii.
Skarbiec Arteusa w Mykenach (komora grobowa)
Grobowiec Agamemnona
Brama Lwic - zastosowano tam tzw. trójkąt odciążający, rozkładający siłę ciążenia muru ponad nadprożem na boczne węgary
Filary stosowane w architekturze egejskiej miały charakter przede wszystkim konstrukcyjny i najczęściej były dostawiane do ścian. Wykonywano je w formie słupa z wygładzonego kamienia lub drewna.
Inną ważną formą architektoniczną typową dla tej kultury jest MEGARON. Była to budowla mieszkalana na planie prostokąta, z wejściem na krótszym boku. Właściwe pomieszczenie poprzedzone było otwartym przedsionkiem wspartym na przedłużonych ścianach bocznych tzw. ANTACH, oraz dwóch kolumnach od frontu. Inaczej niż na Krecie w tych budowlach obserwujemy bardziej uporządkowane rozplanowanie pomieszczeń, w stosunku do całek budowli zmniejszeniu ulega centralny dziedziniec, natomiast megaron staje się większy. Całość pałacu zamknięta jest w niemal regularnym prostokącie.
Malarstwo okresu mykeńskiego technicznie i formalnie zbliżone było do fresków minojskich, różni się jednak znacznie pod względem tematyki - sceny z polowań, postacie wojowników, konie i rydwany. Freski zdobiły budowle pałacowe, rezydencje, a także ważniejsze miejsca kultowe. Freski pochodzą z okresu po 1400roku p.n.e. (okres rozkwitu budownictwa pałacowego). Pokrywają ściany, podłogi oraz belki stropowe, sufity - najważniejszych wnętrz pałacowych.
Dama niosąca pyksidę (pudełko) - pałac w Tirynsie
Dekoracja trójkąta odciążającego stanowi jak na razie odosobniony przykład monumentalnej rzeźby architektonicznej. Do form plastycznych możemy zaliczyć również reliefy na stellach grobowych, a także złote maski z grobów ( indywidualizacja stanowiąca zaczątek tendencji portretowej). W okresie popałacowym rozpowszechnia się tzw. LARNAKS - gliniany sarkofag w kształcie skrzyni, często dekorowany motywami geometrycznymi i roślinnymi, czasem z przedstawieniami ludzi lub zwierząt oraz scen religijnych.
5