Człowiek nie rodzi się z upośledzeniem umysłowym, ale rodzi się z niejednakowymi szansami na korzystny rozwój - M. Kościelska. Ograniczone szanse dotyczą zarówno czynników biologicznych, jak i społecznych, psychologicznych i ich interakcji. Do stanu zwanego upośledzeniem umysłowym dochodzi się w rezultacie nieprawidłowego procesu rozwojowego o specyficznym charakterze. Proces rozwoju może być zaburzony w różnym okresie i pod wpływem różnorakich czynników. Wspólnym jednak wyróżnikiem procesów patologicznych jest to, iż prowadzą one do zablokowania normalnej aktywności poznawczej i uniemożliwiają właściwe korzystanie z doświadczeń. ETAPY: - etap wstępny obejmuje zespół warunków biologicznych, społecznych, psychologicznych związanych z osobami przyszłych rodziców oraz warunkami, w których zostanie poczęte i wychowane dziecko (czynniki bio -wyposażenie genetyczne i stan zdrowia rodziców; środowisko - stopień czystości powietrza, gleby, wody, wartość odżywcza produktów żywnościowych, poziom nasilenia hałas; czynniki psych - dojrzałość rodziców do rodzicielstwa, gotowość do przyjęcia dziecka takim, jakie się urodzi, i stworzenia mu możliwie najlepszych warunków rozwoju); - etap pierwszy to powstanie uszkodzenia; - etap drugi to negatywne sprzężenie zwrotne, czyli pojawienie się niewłaściwych interakcji (szczególnie między matką a dzieckiem); - etap trzeci to usztywnienie się procesów patologicznych. Kościelska dostrzegła, że upośledzenie umysłowe jest stanem nieodwracalnym tylko wtedy, kiedy doszło do utrwalenia patologii i powstania podtrzymujących je układów we wzajemnych stosunkach: upośledzony człowiek - środowisko. Zatrzymania procesu patologizacji rozwoju i zmiany jego biegu na bardziej korzystny - musi tylko powstać cały splot pomyślnych okoliczności, które spowodują zatrzymanie procesu patologizacji lub osłabią go i ograniczą jego zasięg. Praktycznie - szansą dla ludzi niepełnosprawnych jest podnoszenie świadomości społecznej, oddziaływanie na wzrost akceptacji dla obecności wśród nas osób niepełnosprawnych a także rozwijanie własnego zaplecza opiekuńczego, edukacyjnego i rehabilitacyjnego. M. Kościelska wskazuje na trzy zasady terapeutyczne: - oddziaływanie terapeutyczne musi uwzględniać fazę rozwoju dziecka i etap procesu patologizacji, - terapia musi uwzględniać stan Ja i być ukierunkowana na jego wspomaganie, - do terapii musi być włączone otoczenie społeczne. Właściwe oddziaływanie terapeutyczne na jednostkę z upośledzeniem umysłowym to zintegrowana praca rodziców, psychologów, specjalistów i pedagogów. Celem tej pracy jest takie pokierowanie rozwojem jednostki, aby potrafiła jak najlepiej funkcjonować w środowisku - domu, szkole, pracy i miejscu zamieszkania. Tak więc optymalny rozwój zdolności intelektualnych, umiejętności społecznych, pewnych cech osobowości oraz sprawności ruchowych i manualnych u osób niepełnosprawnych nie może stanowić celu samego w sobie, jest jedynie drogą prowadzącą do podjęcia przez nie pracy, osiągnięcia ekonomicznej i osobistej niezależności oraz uczestnictwa w życiu społecznym. Wychowanie tą drogą toruje, ułatwia i przyśpiesza rozwój jednostki. Istotę wychowania stanowią interakcje, które zachodzą w trakcie wywierania względnie trwałego wpływu na osobowość dziecka odbierającego ten wpływ - komunikowanie - udzielanie sobie nawzajem tzw. komunikacji zwrotnej (zarówno werbalnej, jak i niewerbalnej) o tym jak przekazane informacje zostały odebrane, czy zgodnie z intencją nadawcy. Zasady terapeutyczne: 1. Upośledzenie jest stanem funkcjonalnym w rezultacie patologii procesu rozwoju. 2. Istnieją różne drogi dojścia do tego stanu. 3. W procesie patologizacji istnieją fazy. 4. Cecha najbardziej charakterystyczna procesu patologizacji to sposób formowania się osobowości, którego efektem jest deficyt funkcji poznawczych. 5. Otoczenie społeczne jest włączone w proces patologizacji rozwoju. 6. Rozwój Ja i zależnych od niego funkcji poznawczych dokonuje się poprzez interakcję z otoczeniem społecznym - ważny tu jest typ stosunków pomiędzy różnymi członkami tej interakcji. 7. Centralną strukturą w osobowości jest Ja, ograniczenie jego rozwoju skutkuje zaburzeniami w sferze poznawczej. Zasada zależności oddziaływania terapeutycznego od fazy rozwoju dziecka i etapu patologizacji polega na tym, że nie może być jednej metody terapeutycznej i jednego programu oddziaływania wobec wszystkich zgłaszających się do terapii dzieci, gdyż każde z nich jest w różnym stanie rozwoju, w różnym wieku i innej fazie patologizacji. Najkorzystniej jest, gdy proces terapii dotyczy dzieci małych, choć może on nieodzowny również w przypadku dzieci starszych lub ludzi dorosłych z upośledzeniem umysłowym. Pewne możliwości terapii, czyli ulepszania rozwoju wiążą się z oddziaływaniem na Ja. Charakterystyczne symptomy upośledzenia - bierność w zachowaniu, brak aktywności eksploracyjnej, zależność emocjonalna od innych sugestywność w myśleniu są to zaburzenia poczucia podmiotowości. Dziecko do prawidłowego rozwoju, a dorosły do dobrego funkcjonowania, potrzebuje wolności i miłości dających poczucie godności. Proces terapii jest ukierunkowany na to, aby budować wiedzę człowieka o świecie i sobie - służy temu działanie w świecie zrozumiałym i przewidywalnym. Zasada włączenia do terapii otoczenia społecznego akcentuje dwa aspekty funkcjonowania społecznego tego otoczenia: może ono być czynnikiem patogennym lub też stać się ofiarą patologicznego sposobu funkcjonowania dziecka. Istnieją dwie możliwości postępowania terapeutycznego: zastępowanie do pewnego stopnia rodziny przez terapeutę lub oddziaływanie na rodzinę. Im większe będzie zrozumienie społeczne potrzeb rodzin wychowujących dzieci z problemami w rozwoju, tym mniej będzie rodzin wymagających pomocy terapeutycznej i tym mniej będzie ludzi upośledzonych.
Dzieci zaliczone do kolejnej z przyjętych przez ŚOZ kategorii stanu rozwoju umysłowego to upośledzeni w stopniu lekkim. Kolejność przekształcania się struktur operacyjnych jest taka sama u upośledzonych umysłowo jak u przeciętnie rozwijających się. Różnice dotyczą szybkości rozwoju. W grupie tych dzieci obserwuje się ogromne zróżnicowanie zarówno funkcjonowania intelektualnego jak i pod względem występujących dysharmonii rozwoju - niektóre funkcje psychiczne mogą być na poziomie normy, inne - obniżone w sposób głęboki i patologiczny. Osoby z tej grupy cechują: niedokładność spostrzegania, upośledzona percepcja kształtów geometrycznych, stosunków przestrzennych oraz zdolność do analizy i syntezy wzrokowej elementów tworzących figury geometryczne. Uwaga dowolna jest mniej trwała, podzielność uwagi minimalna. Upośledzone są procesy pamięci - gorsza niż u przeciętnie rozwijających się rówieśników pamięć logiczna, skojarzeniowa i mechaniczna (świeża i trwała), pojawiają się zmyślenia i konfabulacje. Zaburzony jest proces rozwoju mowy: opóźnienia, zaburzenia artykulacji, ubogi zasób słownictwa ( przy bogatszym zasobie słownictwa biernego w stosunku do czynnego). Zaburzony jest rozwój emocjonalny - na który ma wpływ również opóźniony rozwój umiejętności komunikacyjnych. Najbardziej znacząca dla pozostałych procesów psychicznych ma upośledzenie procesów myślenia. Osoby te nie osiągają okresu operacji formalnych pozostając na etapie operacji konkretnych i myślenia konkretno - obrazowego. Za tym idą trudności z uogólnianiem, wnioskowaniem i abstrahowaniem oraz zmniejszony krytycyzm. Osoby upośledzone w stopniu lekkim cechuje niestałość emocjonalna, impulsywność, agresywność, niedomoga mechanizmów kontroli, nieadekwatna i niestabilna samoocena, obniżona zdolność do samokontroli i trudności w toku socjalizacji. W tych warunkach zaburzony jest również proces rozwoju uczuciowości wyższej i przyswajania norm moralnych. Upośledzeniu umysłowemu towarzyszy również obniżenie ogólnej sprawności motorycznej, sprawności manualnej i koordynacji ruchowej. Ludzie upośledzeniem w takim stopniu potrafią jednak troszczyć się o innych i siebie, dbać o swój ubiór i wygląd, czytać, pisać, operować pieniędzmi, wykonywać pracę zawodową o niedużym poziomie komplikacji technologicznej. Osoby upośledzone w stopniu umiarkowanym cechują częstsze niż w omawianej poprzednio grupie zaburzenia w zakresie receptorów oraz ich reprezentacji korowej. Prowadzi to do zaburzeń w spostrzeganiu rzeczywistości, zwolnieniu tempa i zakresu spostrzegania, trudności w wyodrębnianiu istotnych cech przedmiotów i zjawisk. W powiązaniu za upośledzeniem procesów spostrzegania występują również trudności z koncentracją na przedmiocie i czynności, przewaga uwagi mimowolnej, choć istnieje możliwość rozwinięcia uwagi dowolnej. Występują trudności w zapamiętywaniu, rozpoznawaniu i odtwarzaniu informacji, zwłaszcza upośledzona jest pamięć logiczna. Często pojawiają się konfabulacje i zmyślenia. Rozwój mowy odbywa się w wolnym tempie, występują liczne zaburzenia artykulacji oraz trudności z poszerzaniem słownictwa i przyswajaniu pojęć. Myślenie ma charakter konkretno - obrazowy, przedoperacyjny - zaczyna zauważać różne aspekty rzeczywistości - barwę, długość, wzajemne stosunki między cechami przedmiotów. Osoby te ujawniają potrzeby bezpieczeństwa, przynależności, miłości, kontaktów społecznych, szacunku oraz uczucia moralne. W pracy z nimi można spodziewać się wzmożonej lub obniżonej pobudliwości, zaburzeń w zachowaniu m.in. gwałtowności, zachowań destruktywnych i aspołecznych, zamykania się w sobie, stereotypii ruchowych, zachowań dziwacznych, buntowniczych i przekornych oraz zaburzeń psychicznych. Zachowania trudne występują w różnych formach i w różnym nasileniu w zależności od rodzaju uszkodzenia OUN oraz treningu zachowań społecznych. Dzieci upośledzone w stopniu umiarkowanym potrafią ubiera się i rozbierać, samodzielnie dbać o higienę i porządek wokół siebie, mogą nauczyć się przygotowywania prostych posiłków i wykonywania czynności domowych oraz związanych z mało skomplikowaną pracą zarobkową wykonywana pod kontrolą. W pracy z dziećmi i młodzieżą o takim stopniu upośledzenia umysłowego bardzo ważna jest stymulacja umiejętności komunikacyjnych. Wśród osób o znacznym stopniu upośledzenia umysłowego często występują wady wzroku, słuchu, niedowłady, porażenia kończyn i różne choroby somatyczne. Ich spostrzeganie jest bardzo niedokładne, nieadekwatne do rzeczywistości, wybiórcze i powolne. Zdolność do koncentracji uwagi niewielka, uwaga ma charakter mimowolnej. Umiejętności komunikacyjne ograniczają się do kilkuwyrazowych zdań, pojedynczych wyrazów i fonogestów lub wyłącznie gestykulacji. Częste trudności artykulacyjne, bardzo ubogi zasób słów. Dzieci te potrafią porównywać przedmioty wielkościowo, dostrzegają podobieństwa i różnice, potrafią opanować elementarne pojęcia liczbowe ( w zakresie liczb 4 -5), rozróżniają proste kształty geometryczne, a nawet rozpoznają i piszą proste wyrazy. Potrafią zdefiniować znane pojęcia „ użytkowo”. Mogą wyuczyć się czynności z zakresu samoobsługi i rozwinąć umiejętności manualne w stopniu umożliwiającym wykonywanie prostych pożytecznych czynności. Potrafią okazać przywiązanie, sympatię, antypatię i elementarne uczucia moralne. Często wśród nich spotyka się osoby nadpobudliwe lub apatyczne, wykazujące zachowania trudne. Część zachowań trudnych wynika ze złych metod wychowawczych. Osoby upośledzone w stopniu głębokim nie są w stanie przekroczyć okresu inteligencji zmysłowo- ruchowej. Upośledzeniu umysłowemu często towarzyszą wady wzroku, słuchu, niedowłady, porażenia kończyn i zwiększona podatność na infekcje oraz wady narządów. W grupie tej ujawnia się ogromna różnorodność po względem możliwości osiągania sprawności poszczególnych funkcji. Można zaobserwować wśród nich całkowity brak percepcji lub pewną zdolność do spostrzegania czynności i sytuacji. Zdolność do koncentracji uwagi - od zupełnego jej braku do koncentracji na dość długi czas. W zakresie umiejętności komunikacyjnych wystąpić mogą różnice indywidualne: od barku zdolności rozumienia melodii słów i wydawania artykułowanych dźwięków do rozumienia poleceń, a nawet porozumiewania się za pomocą 2-3 wyrazowych zdań. Podobnie z pamięcią - różnice występujące pod tym względem rozciągają się od zupełnej niezdolności do zapamiętania jakiejkolwiek treści do utrzymania tych treści przez dłuższy czas. Można też wyróżnić osoby, które nie opanowały czynności fizjologicznych poza prostymi odruchami oraz takie, które jedzą żując, sygnalizują potrzeby fizjologiczne niektóre nawet mogą wykonywać proste czynności porządkowe. Pod względem zdolności do wyrażania potrzeb psychicznych również występuje wyraźne zróżnicowanie - od braku zdolności do wyrażania przeżyć w tej dziedzinie do wyraźnego ujawniania potrzeb psychicznych - w tym przynależności, miłości i uznania. Zdolności motoryczne mogą być upośledzone całkowicie lub też pozwalają na wykonywanie różnych czynności. U osób z tej grupy obserwuje się głębokie upośledzenie procesów orientacyjno - poznawczych, intelektualnych, emocjonalnych, motywacyjnych i wykonawczych. W lżejszych stanach upośledzenia głębokiego ( I.I. 14-19) Istnieje możliwość wyuczenia zachowań pozwalających na znaczną samoobsługę oraz unikanie niebezpieczeństw. W stosunku do omawianej grupy osób upośledzonych bardzo ważna jest wczesna rehabilitacja. Pamiętać należy, że rozwijają się u nich szybciej sprawności zależne od dojrzewania, a wolniej te, które zależne są od uczenia się.
Naśladowanie - dziecko ćwiczy swe pierwsze, wyzwolone automatyczne ruchy, czerpiąc z tych czynności przyjemność, i dzięki naśladowaniu nawiązuje pierwsze kontakty społeczne (można oddziaływać na dziecko poprzez modelowanie, które polega na odtwarzaniu motywu (intencji) modela przy zachowaniu pewnej odrębności zewnętrznej reakcji). Prowokacja lub presja sytuacyjna - aktywna forma odbierania wpływu wychowawczego. Wybór właściwego sposobu zachowania się wobec zadania sytuacyjnego wymaga od wychowanka analizy i zrozumienia sytuacji, oraz reorganizacji dotychczasowych doświadczeń, tak aby prawidłowo i z pewną dozą satysfakcji problem rozwiązać. Dobrze poznanym i wszechstronnie stosowanym wpływem wychowawczym jest trening (względnie trwałe struktury zachowania, które zwiększają możliwości sprawnego i skutecznego działania, wzmocnienia pozytywne i negatywne (nagrody i kary) - utrwalają tworzący się związek między bodźcami sygnalizującymi a reakcjami jednostki). Nadawanie znaczenia różnym konkretnym i abstrakcyjnym obiektom w rzeczywistości ma na celu kształtowanie określonych postaw, które są ważnymi regulatorami osobowości (wychowawca posługuje się różnymi środkami wychowawczymi: przykładem, zadaniem, nagrodą i karą oraz przekazem). Naturalną weryfikacją skuteczności procesu wychowania będzie jakość życia osób, które pozostawały we wcześniejszych fazach rozwoju pod wpływem tych oddziaływań. Można jednak wyraźnie zwiększyć obiektywne prawdopodobieństwo osiągnięcia tych wartości, realizując cząstkowe zadania rozwojowe, adekwatne do wieku jednostki. Organizowanie sytuacji wychowawczo-rewalidacyjnych bogatych w silne bodźce pobudzające oraz planowanie zabaw i zajęć intensywnie stymulujących rozwój psychoruchowy pozwoli szybko osiągnąć oczekiwane wyniki. Cel stymulacji aktywności poznawczej to budowanie pewnego zasobu wiedzy dzieci upośledzonych umysłowo o otaczającym świecie, na zasadzie łączenia tego, co nowe, z tym, co znane, oraz kształtowanie umiejętności przenoszenia poznanych sposobów rozwiązywania problemów na zadania nowe, czyli rozwijanie umiejętności transferu (słabo rozwinięte powodują, że dzieci upośledzone umysłowo wszelkie zmiany w otoczeniu odczytują jako trudności czy zagrożenia, którym mogą nie podołać). Rozwój ruchowy jest jednym z aspektów rozwoju fizycznego dziecka; wraz ze wrastaniem, różnicowaniem się i dojrzewaniem jego narządów i układów pojawiają się nowe ruchy, które organizują się w coraz bardziej złożone i celowe zachowania. Upośledzeni umysłowo charakteryzują się niską sprawnością fizyczną (niższą siłą, szybkością, mocą i wytrzymałością), słabsze są dziewczęta niż chłopcy. Istnieje zależność między inteligencją a sprawnością fizyczną. Stymulując rozwój fizyczno ruchowy, sprzyja się zaspakajaniu dwu najważniejszych dla przebiegu rozwoju potrzeb: bezpieczeństwa i samorealizacji. Sprawność fizyczna i ruchowa oraz wygląd zewnętrzny to jedne z najważniejszych czynników wyzwalających akceptację i przychylność otoczenia dla dzieci upośledzonych umysłowo. Z definicji upośledzenia umysłowego wynika, iż poziom rozwoju procesów poznawczych, zarówno tych najbardziej złożonych: myślenia i mowy, jak i tych podstawowych: funkcji percepcyjno-motorycznych, pamięci i uwagi jest znacząco niższy u osób upośledzonych niż u zdrowych. Zaburzenia myślenia uznaje się za osiowe przejawy upośledzenia umysłowego. Dzieci upośledzone w stopniu lekkim ujmują podobieństwa dwóch przedmiotów, podają definicję pojęć konkretnych, ale nie uogólniają znaczeń. Zdolne są do wykonywania podstawowych operacji: szeregowania, klasyfikowania, porządkowania, działań matematycznych, ale pod warunkiem, że odnoszą się do przedmiotów, nie do zadań. Do najbardziej nasilonych i najczęściej spotykanych zaburzeń mowy należy nieprawidłowa artykulacja (seplenienie, nosowanie, ubezdźwięcznianie, bełkot, jąkanie, zakłócenia emisji głosu). Przyczyną mogą być wady w budowie i ogólna niesprawność narządów mowy. Istotną rolę mogą tu też odgrywać specyficzne cechy spostrzeżeń, słaba koncentracja uwagi, słaba konsolidacja śladów pamięciowych czy zaburzeń słuchu. Dzieci lekko upośledzone mają trudności w budowaniu kilkuzdaniowej wypowiedzi, popełniają błędy stylistyczne, gramatyczne, składniowe, mają ubogi zasób słów. Deficyty w rozwoju funkcji percepcyjno-motorycznych obejmują zakłócenia w przebiegu analizy i syntezy wzrokowi, słuchowej oraz opóźnień w rozwoju motorycznym. Braki w rozwoju funkcji percepcyjnych wiążą się często z zaburzeniami uwagi. Pamięć logiczna, zarówno świeża jak i trwała, jest słabsza u dzieci o obniżonej sprawności umysłowej. Potrzebują one więcej powtórzeń i odpowiedniej organizacji treści materiału. Aby poprawić poziom procesów poznawczych należy oddziaływać bezpośrednio na te funkcje. Dziecko upośledzone, ze względu na ograniczenia swego rodzaju jest bardziej bierne w kontaktach z ludźmi. Osobowość osób upośledzonych umysłowo kształtują warunki życia, wychowania, relacje z innymi ludźmi, uprawiane formy aktywności, nabyte doświadczenia. Oczekiwane niepowodzenie stanowi składową część osobowości tych ludzi. Nadmierna ilość porażek powoduje obniżenie poziomu aspiracji dziecka upośledzonego umysłowo. Niekorzystne dla tych dzieci jest także to, że są często wychowywane w warunkach zinstytucjonalizowanych i pozbawione miłości, bezpośredniego kontaktu emocjonalnego, uznania ze strony otoczenia. W kontaktach społecznych dzieci te z jednej strony dążą do nawiązania kontaktu z nadzieją zaspokojenia swych potrzeb, a z drugiej, obawiają się doznania przeżyć negatywnych. Uzależnienie od otoczenia zewnętrznego nie musi jednak stanowić czynnika hamującego działalność poznawczą uczniów o obniżonej inteligencji. Lęk jest przyczyną kształtowania się pasywno-opozycyjnej orientacji względem świata zewnętrznego oraz kreowania specyficznego stylu życia i poznania, w którym dominuje małe zainteresowanie aktywnością poznawczą, intelektualna jak i interakcjami społecznymi, zwłaszcza stanu werbalnego. Osoby upośledzone umysłowo są także podatne na zaburzenia sfery emocjonalnej. Występuje u nich często nadpobudliwość lub zahamowanie. Obraz samego siebie jest tym elementem struktury osobowości , który pełni funkcję integrującą i stabilizującą, reguluje aktywność jednostki, jej kontakty z otoczeniem, wyznacza sposób zachowania się w sytuacjach trudnych oraz jest źródłem motywacji do podjęcia pracy nad sobą, dążenia do stawania się coraz lepszym. Rozwój własnego „ja” u dzieci i młodzieży niepełnosprawnej zależy od środowiska, a zwłaszcza od stosunku rodziców do dziecka upośledzonego ora jego pierwszych doświadczeń społecznych. Badania wykazują, że uczniowie szkół specjalnych spostrzegają siebie bardzo pozytywnie. Charakteryzuje ich zdecydowanie zawyżona samoocena bieżąca i perspektywiczna. Kompetencje społeczne obejmują elementy składowe temperamentu, charakteru i intelektu. Wyznaczają te zachowania człowieka, które ujawniają się w sytuacjach interpersonalnych i w pełnieniu ról społecznych. Dla dzieci upośledzonych umysłowo niezwykle ważne jest kształtowanie umiejętności wczuwania się w sytuację drugiej osoby. Dzieci empatyczne uwzględniają w swoich reakcjach i zachowaniach potrzeby, motywy i życzenia innych, respektują wymagania, ograniczenia związane z sytuacją oraz kierują się zasadą wzajemności. Za bezpośrednią przyczynę utrudnień w rozwoju wrażliwości empatycznej dzieci upośledzonych umysłowo uważa się wzmożony i dłużej trwający egocentryzm, w skutek czego nie potrafią zrozumieć perspektywy drugich osób. Spostrzeganie społeczne tych dzieci jest globalne, konkretne, statyczne dokonywane z punktu widzenia własnego dobra czy korzyści. O treści, adekwatności i stopniu zróżnicowania, reprezentacji poznawczych otoczenia społecznego w umysłach dzieci decyduje nie iloraz inteligencji, ale ich doświadczenia społeczne, zaburzenia w rozwoju mowy oraz pewne cechy osobowości: pasywność i uległość. Jedną z przyczyn zakłóceń i opóźnień w rozwoju kompetencji społecznych są zaburzenia mowy i nieprawidłowe sposoby komunikowania się z otoczeniem. Te ostatnie na zasadzie sprzężenia zwrotnego są skutkiem słabo ukształtowanych umiejętności nawiązywania kontaktów osób o obniżonej sprawności umysłowej z innymi. Na rozwój kompetencji społecznych dzieci upośledzonych umysłowo wpływają czynniki zewnętrzne i wewnętrzne. Do czynników zewnętrznych zalicz się szeroko pojęte środowisko społeczne (rodzinę, grupę rówieśniczą, instytucję wychowującą). Czynniki wewnętrzne to specyficzny zespół procesów psychicznych i cech osobowości, które wpływają na występowanie danej formy zachowania. Największe znaczenie przypisuje się częstości i charakterowi interakcji z rodzicami, zwłaszcza z matką, rodzeństwem i rówieśnikami.
8
2