WPROWADZENIE:
Tematem mojego wykładu będzie pojęcie własności w doktrynie i praktyce epoki kapitalistycznej.
Mówiąc o własności należy zaznaczyć, że prawo własności stanowi najszerszą formę korzystania z rzeczy, tzn., że w ramach prawa własności podmiotowi przysługuje najszerszy zakres uprawnień, składających się na treść tego prawa. Zanim jednak doszło do takiego pojmowania własności, pojęcie to, na przestrzeni wieków, przeszło szereg ewolucji i przekształceń.
Odzwierciedleniem stosunków społeczno-gospodarczych w nadbudowie stały się głębokie przemiany w instytucjach społecznych i w poglądach ideologicznych. Myśl ideologiczna i ekonomiczna, pozostając w ciasnym kręgu systemu etyczno-prawnego, usiłowała służyć interesom swoich klas.
Powróćmy jeszcze na chwile do feudalizmu...
Konieczność selekcji materiału dotyczącego rozważań na temat własności, każe skupić uwagę na poglądach przedstawicieli Kościoła katolickiego-znawcach i interpretatorach Pisma Świętego. Nie oznacza to , że pojęcie własności nie miało swoich interpretatorów wśród władzy świeckiej, chłopstwa czy mieszczaństwa. Niemniej jednak poglądy filozoficzne i religia katolicka wywarły najsilniejsze piętno i były spoiwem całej myśli feudalizmu dotyczącej własności. Okres feudalizmu to okres „duchowej dyktatury” Kościoła katolickiego, który monopolizuje w swych rękach rozwój kultury, nauki oraz interpretuje, z punktu swoich interesów, zjawiska gospodarcze.
POJĘCIE:
Pojęcie własności istniało już we wczesnym Średniowieczu, choć jako termin upowszechniło się dopiero w XVI wieku. Dawniej określano ją jako dziedzictwo, dzierżenie wieczyste itp. Istotą własności było władanie rzeczą, jej fizyczne dzierżenie z podaniem jego tytułu . Władanie w dobrej wierze, nie kwestionowane przez otoczenie, stanowiło podstawę średniowiecznej własności. Odmienne niż w klasycznym prawie rzymskim prawa średniowieczne - w tym i polskie, nie tworzyły wielkiego przedziału pomiędzy prawem własności a prawami na rzeczy cudzej. Prawo własności charakteryzowano jako prawo najdalej idące, dające najwięcej uprawnień spośród praw rzeczowych. Własność zawierała prawo posiadania i użytkowania rzeczy, a także, w dopuszczalnych przez prawo granicach, rozporządzania nią i ustanowienia dziedzica. Dla własności tego czasu było charakterystyczne, że prawo użytkowania i rozporządzania rzeczą było ograniczone prawami osób trzecich.
FEUDALIZM
Czołowym przedstawicielem kanonistycznej myśli ekonomicznej jest Tomasz z Akwinu, który stosunkowo dużo uwagi poświęca w swoim dziele Summa Theologica, uzasadnieniu konieczności istnienia własności prywatnej. Argumenty jego sprowadzają się do tezy, że prywatna własność wzmaga pracowitość i zapobiegliwość ludzi oraz zapobiega powstawaniu niepokojów społecznych. Posiadanie własności nakłada na właściciela obowiązek świadczenia na rzecz społeczeństwa, pomagania tym, którzy własności nie posiadają. Własność to nie tylko prawo, ale i obowiązek dla jej posiadacza. Tezy te wyrażają właśnie logikę gospodarczą feudalizmu, kiedy to własność była obciążona różnymi feudalnymi uprawnieniami i obowiązkami, odzwierciedlającymi w sprawach gospodarczych drabinę feudalnego podporządkowania. Opierając się na założeniach swej filozofii Tomasz z Akwinu zbudował zręby teorii własności, która miała uzasadniać przyczyny i konieczność istnienia własności prywatnej. Tomasz z Akwinu realizuje zamówienie społeczne swej klasy, kiedy dowodzi, że instytucja własności prywatnej jest odbiciem porządku boskiego i prawa naturalnego, jako że współżycie ludzi byłoby niemożliwe bez tej instytucji. Hierarchia i podział pracy porządkują stosunki, wprowadzają ład na wzór obserwowanego w przyrodzie i objawionego w Piśmie Świętym. Własność jest więc czymś nadanym przez Boga i jako taka może działać w sposób uporządkowany, w ramach pewnych istotnych ograniczeń. Używanie nie oznacza nadużywania prawa własności. Właściciel musi dzielić się częścią pożytków.
Własność, jako najpełniejsze prawo do rzeczy, objawiała się przede wszystkim jako najwyższy stopień gewere (posiadania).
Szkoła glosatorów, zajmując się w XIII wieku kwestia własności i mylnie interpretując ale równocześnie genialnie naginając źródła tego prawa, stworzyła teorię
A. WŁASNOŚCI PODZIELONEJ
Odnosiła się ona zasadniczo do własności ziemi, będącej w średniowieczu podstawowym środkiem produkcji. Polegała na tym, że na jednej nieruchomości istniały dwa rodzaje własności:
własność bezpośrednia zwana też zwierzchnią (dominium directum)
oraz
własność podległa, zwana też użytkową (dominium utile)
W prawie rzeczowym likwidacja ustroju feudalnego pociągnęła za sobą zniesienie własności zwierzchniej, praw senioralnych i ciężarów feudalnych. Nastąpiła pełna indywidualizacja własności, zniesienie dawnej dominacji prawnej nieruchomości nad ruchomościami, oraz zniesienie wszelkich form własności zbiorowej.
KAPITALIZM
Pierwsze formy produkcji kapitalistycznej zaczęły pojawiać się w miastach włoskich już na przełomie XIV i XV wieku. Jednakże były one skutecznie hamowane przez wewnętrzne przepisy miejskie i religię. Kraje takie jak, np. Holandia, Anglia częściowo Francja, gdzie silne wpływy uzyskały religie reformowane, wkroczyły na drogę rozwoju gospodarki towarowej i kapitalistycznej, natomiast tam, gdzie zwyciężyła kontrreformacja, a religia katolicka pozostała religią panującą, stosunki kapitalistyczne rozwinęły się nieco później. Ewolucja doktryny kanonistycznej zachodziła dwupłaszczyznowo: z jednej strony myśl kanonistyczna zrewidowała wiele swoich założeń, usiłując dopasować głoszone tezy do zmieniających się struktur gospodarczych, z drugiej strony zaczęły powstawać nowe poglądy, opozycyjne w stosunku do kanonistyki, w odmienny, nie normatywny, empiryczny sposób usiłujące rozpatrywać zagadnienia gospodarcze.
Jedną z zasadniczych cech odróżniających kapitalistyczne pojmowanie własności od innych historycznych form tego pojęcia jest traktowanie własności jako siły roboczej i sprzedawanie jej jako towaru właścicielom środków produkcji.
W kapitalizmie pojawiło się pojęcie własności nieograniczonej; polegała ona na zniesieniu feudalnej własności podzielonej i na wprowadzeniu pojęcia prawa własności w duchu rzymskim tj. jako pełnego i nieograniczonego władztwa nad rzeczą. Zasadniczy przełom w tym kierunku nastąpił za czasów Wielkiej Rewolucji Francuskiej. Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela głosiła że „własność jest prawem świętym i nietykalnym”. Taka zasada odzwierciedlała podstawowe zmiany i podkreślała prawnonaturalną i indywidualistyczną ideę „wolności własności”.
W AGBG doszło do ścisłego oddzielenia prawa prywatnego od prawa publicznego. Kodeks cywilny austriacki powstał w czasach oświeconego absolutyzmu, w warunkach ustroju stanowego, feudalnych przywilejów szlachty i poddaństwa chłopów, a jednak w całości znalazł się w systemie prawa burżuazyjnego i obowiązuje w Austrii do dziś, regulując zasadniczo odmienne stosunki społeczno-gospodarcze i ustrojowe. Swą długowieczność zawdzięcza on m.in. temu, iż był on w swych głównych założeniach „obywatelski”, oparty na prawnonautralnych ideach równości podmiotów prawa, wolnej własności i swobody umów. ABGB utrzymywał podział własności na zupełną i niezupełną, czyli podzieloną. Przepis o własności podzielonej w praktyce stracił mocno na znaczeniu wraz z likwidacją ustroju feudalnego i uwłaszczeniem chłopów w Austrii w 1848 r. Mimo utrzymania własności podzielonej ABGB przyjął romanistyczną koncepcję prawa własności, określając je jako prawo do rozporządzania wg. upodobania istotą i pożytkami pewnej rzeczy oraz do wykluczenia od tego każdego innego. Prawo własności zostało oparte w ABGB na szerokim pojęciu rzeczy.
Według δ 353 „wszystko, co do kogo należy, wszystkie jego zmysłowe i niezmysłowe rzeczy, zowią się jego własnością”. Tak więc w ABGB pojęcie własności jest jednoznaczne z pojęciem ogółu praw majątkowych. W doktrynie jednak zaczęto się posługiwać pojęciem „własności sensu stricto”, ograniczonej do przedmiotów materialnych, pozostawiając pojęcie własności w szerokim znaczeniu dla określenia wszelkich praw majątkowych. W własności zawierała się również szeroka gama praw na dobrach niematerialnych, będących wytworem ludzkiej myśli, jak np. prawa wynalazcze, patentowe, autorskie itp. Treść własności została określona jako „prawo rozporządzania według upodobania istota rzeczy i pożytkami pewnej rzeczy oraz do wykluczenia od tego każdego innego” (δ 354). Było to sformułowanie na wzór romanistyczny jako pełne, nieograniczone, władztwo nad rzeczą. Ta koncepcja własności jako prawa przyrodzonego, dającego jednostce absolutną i wyłączną władzę nad rzeczą stała się dominującym pojęciem w dobie kapitalizmu przemysłowego, jako prawny wyraz panującej w czasach liberalizmu gospodarczego swobody właściciela.
Treść prawa własności określano na ogół w sposób negatywny ( właścicielowi wolno wszystko z wyjątkiem tego, co jest zakazane ) przy czym, odpadnięcie któregoś z elementów automatycznie rozszerzało sferę władztwa a to z kolei świadczyło o elastyczności i rozciągliwości prawa własności. Do nabycia własności kodeks austriacki wymagał tytułu prawnego, czyli przyczyny prawnej, która musiała być wyrażona w ważnym akcie prawnym, i sposobu nabycia, którym była tradycja jako akt dwustronny, którego skutkiem miało być bądź przeniesienia posiadania bądź też oświadczenie. Do przeniesienia rzeczy nieruchomych wymagano ponadto, by tytuł nabycia wpisany był w księgi publiczne. Wpis ten nazywał się intabulacją. W czasach późniejszych wraz ze zniesieniem stosunków poddańczych w Austrii przepisy z tytułu przenoszenia własności dóbr chłopskich w praktyce i w teorii znacznie się od siebie różniły. Tam, gdzie owe księgi już udało się założyć, obowiązywał δ 4 ustawy hipotecznej, zgodnie z którym, nabycie, przeniesienie i ograniczenie praw księgowych można uzyskać tylko przez wpis do księgi. W praktyce sądowej interpretowano to w ten sposób, że w przypadku braku wpisu dana czynność prawna mogła rodzić skutki tylko między stronami, a nie wobec osób trzecich. Oznaczało to pozbawienie ochrony publicjańskiej nabywców pozaksięgowych. Wywołało to szereg postulatów o to, by sądy zaczęły stosować wykładnię dyktowaną „nie tylko rozumem, ale i sercem”, tj. by zapewniły nieformalnym umowom nabycia własności nieruchomości skuteczność wobec osób trzecich . W konsekwencji doprowadziło to, do zupełnego zliberalizowania formy umów i pogłębienia niezgodności ksiąg ze stanem faktycznym.
Różnice pomiędzy własnością w teorii a własnością w praktyce polegały na tym, że na doktrynę romanizującą spoglądano z podziwem lecz wobec praktyki przyznawano jej jedynie miejsce co najwyżej pewnego rodzaju gimnastyki mającej przygotować umysły młodzieży do myślenia prawniczego.
W ostatnich dziesięcioleciach XIX wieku rozpowszechnieniu uległy zasady solidaryzmu społecznego i hasła obrony słabszych ekonomicznie. W czasach likwidacji absolutyzmu i wkroczenia Austrii na drogę ustroju konstytucyjnego, (lata 1859-79) podejmowano reformy liberalne mające na celu likwidację ograniczeń z dawnej epoki w interesach nieskrępowanego rozwoju kapitalizmu, natomiast po roku 1879 nastąpił okres odwrotu od liberalizmu i przejścia do reform, uzasadnionych zmianami społeczno-gospodarczymi, o charakterze społecznym i solidarystycznym. Przemiany w pojęciu własności dokonywane w duchu solidaryzmu społecznego, dotyczyły ograniczenia swobody właściciela na rzecz interesów ogólnych. Natomiast wyrazem zwycięstwa idei liberalizmu były postanowienia konstytucji austriackiej z 1867 r., w której wśród gwarancji obywatelskich znalazło się potwierdzenie „nietykalności” własności i pełnej swobody właściciela w zakresie dysponowania własnością. Te przepisy konstytucyjne były podsumowaniem zmian, jakie nastąpiły w strukturze własności w wyniku rewolucji 1848 roku i znajdowały prawny wyraz w ustawodawstwie austriackim po upadku rządów absolutnych, zmian dokonywanych w duchu burżuazyjno-liberalnym i potrzeb kapitalizmu wolnokonkurencyjnego.
Code Civil potwierdzał rewolucyjną zasadę świętości i nietykalności prawa własności. C.c. również ujmował prawo własności od strony negatywnej (co właścicielowi nie wolno czynić) i zrywał z wszelkimi feudalnymi ograniczeniami własności.
Zasada własności prywatnej była podstawowym założeniem C.c.
Prawo własności zostało sformułowane w art. 544 jako prawo korzystania z rzeczy i rozporządzania nimi w sposób najbardziej nieograniczony byleby nie czyniono z niego użytku zabronionego przez ustawy. Odbiciem sztandarowego hasła rewolucji francuskiej świętości i nienaruszalności własności prywatnej były przepisy code cyvil o wywłaszczeniu, które dopuszczalne było tylko wyjątkowo ze względu na interes publiczny i za słusznym odszkodowaniem. Znamiennym rysem C.c. była niechęć do wpływu państwa na sferę interesów majątkowych obywateli, której wyrazem było m.in. przyjęcie zasady nieformalnych rozporządzeń własnością nieruchomą. Kodeks nie znał obowiązku wpisu do ksiąg przy nabyciu nieruchomości i udzielał ochrony prawnej nabywcom nieruchomości, nawet jeśli ich prawa nie były ujawnione w księgach wieczystych. Kodeks zawarł w sobie najistotniejsze postulaty burżuazji ery kapitalizmu wolnokonkurencyjnego; jego postanowienia przeniknięte były duchem indywidualizmu i liberalizmu. Jednak wraz z przechodzeniem kapitalizmu w stadium monopolistyczne zaczęto interpretować przepisy przechodząc na drogę wykładni teologicznej, niejednokrotnie w duchu sprzecznym z ideami ich redaktorów. Mówi się, że kodeks otwierał epokę kapitalizmu przemysłowego. Występujący w ciągu XIX wieku wraz z rozwojem kapitalizmu proces wielkiego wzrostu znaczenia w obrocie ruchomości, jak wierzytelności, akcji, tytułów, itp. zmuszał ustawodawcę do zapewnienia ochrony tego typu własności.
Poza kodeksami rozwijało się w XIX wieku ustawodawstwo dotyczące praw opartych na dobrach niematerialnych, czyli tzw. własności intelektualnej, jak np. własności literackiej i artystycznej.
ZACHWIANIE SIĘ ZASADY „WOLNOŚCI WŁASNOŚCI”
Kapitalizm monopolistyczny, dominujący już u schyłku XIX wieku spowodował, wzrost nierówności społecznych i wywołał okresowe kryzysy gospodarcze i polityczne; oparty zasadniczo na zasadzie liberalizmu zawierał pewne elementy konserwatywno-patriarchalne, a jednocześnie pewne akcenty o charakterze antyliberalnym i antyindywidualistycznym. Te konflikty zmuszały państwa kapitalistyczne do coraz silniejszej ingerencji zarówno w sferę stosunków społeczno-gospodarczych jak i prawnych. I właśnie na tym tle należy rozpatrywać pojawienie się nowych prądów oddziałujących na pojęcie prawa własności.
Jednym z takich prądów był kierunek solidaryzmu społecznego, upatrującego sposoby łagodzenia rosnących konfliktów społecznych w hasłach ograniczenia prawa własności. Jednym z jego czołowych przedstawicieli był Duguit. Stwierdzał on, że własność nie służy wyłącznie zaspokajaniu indywidualnych potrzeb właścicieli, nie jest prawem podmiotowym, ale funkcją społeczną uprawnionego, powołanego z racji własności do wypełniania określonych zadań w społeczeństwie, właściciel ma obowiązek używania swojej rzeczy dla realizacji własnych potrzeb indywidualnych, ale i potrzeb ogólnych. Na rozpowszechnienie teorii własności jako funkcji społecznej w Niemczech wywarła decydujący wpływ katolicka wersja funkcjonalizmu własności sformułowana po raz pierwszy w słynnej encyklice Leona XIII Rerum novarum. Przedstawiony w niej program społeczny opierał się na podstawowej zasadzie nietykalności własności prywatnej.
We Francji w XX wieku wydano szereg przepisów zawierających ograniczenia właścicieli ze względu na interes publiczny. Po I wojnie światowej poszerzono zakres wywłaszczenia, a po II wojnie stosowano politykę nacjonalizacji niektórych przedsiębiorstw. Polityka interwencjonizmu państwowego poczyniła duże wyłomy w zakresie indywidualnego prawa własności. W BGB jak i w ZGB pomimo, że prawo własności ujęte było w duchu tradycyjnej, romanistycznej koncepcji to nie było ono już prawem absolutnym jak w C.c.. Przyjęto określać BGB jako zamknięcie tej epoki rozwoju prawa, którą kiedyś otwierał Code Civil. BGB wymieniał ograniczenie własności z tytułu praw sąsiedzkich, wprowadził też zakaz wykonywania swego prawa wyłącznie w celu szkodzenia innemu (zakaz szykany). ZGB jako jedyny wymieniał liczne publicznoprawne ograniczenia prawa własności „ze względu na dobro ogólne”. Przyznawał on państwu, kantonom i gminom możliwość ograniczenia prawa własności i wyliczał szereg przyczyn takiego ograniczenia. Wynikały one z wymogów higieny, bezpieczeństwa budowlanego, komunikacji itp. Dostosowywanie przepisów prawa cywilnego do nowych warunków i oczekiwań społecznych odbywało się najwcześniej poprzez orzecznictwo sądowe. Sędziowie przystosowywali dawne prawo do nowych warunków dokonując elastycznej interpretacji przepisów o prawie własności, uwzględniając interes społeczny, ogólny a nie tylko interes jednostki.
WNIOSKI KOŃCOWE:
Kapitalistyczna własność środków produkcji sprzyjała bardziej akumulacji, tj. zwiększeniu zasobów środków produkcji niż własność feudalna. Zawiera też ona potężne bodźce postępu technicznego, podczas gdy własność feudalna odznacza się konserwatyzmem w dziedzinie metod produkcji. Od drugiej połowy XIX w., zwłaszcza pod jego koniec, zaczęto dostrzegać konieczność zwiększania roli interesu ogólnego (społecznego bądź państwowego). Owo zwiększenie miało dokonać się za sprawą prawnego ograniczenia indywidualnych, egoistycznych interesów właściciela. W społeczeństwach kapitalistycznych wszystko oparte było na zasadzie kupna i sprzedaży.
BIBLIOGRAFIA:
Bardach J., Leśnodorski B., Pietrzak M.: Historia ustroju i prawa polskiego. Warszawa: Wyd. Nauk. PWN 1993. ISBN 83-01-11026-0
Borkowska-Bagieńska E., Lesiński B.: Historia Prawa Sądowego. Poznań: Ars boni et aequi 2005. ISBN 83-87148-55-5
Maciejewski Tadeusz: Historia ustroju i prawa sądowego Polski. Warszawa: Wydawnictwo C. H. Beck 2003. ISBN 83-7247-658-6
Maciejewski Tadeusz: Historia powszechna ustroju i prawa. Warszawa: Wydawnictwo C. H. Beck 2004. ISBN 83-7387-285-X
Sójka - Zielińska K., Wielkie kodyfikacje cywilne XIX wieku. Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego 1973.
Stankiewicz W.: Historia myśli ekonomicznej. Warszawa: Państwowe Wydawanictwo Ekonomiczne 1987. ISBN 83-208-0569-4
Stankiewicz W.:Historia mysli ekonomicznej. 1987, s.63
Bardach J., Leśnodorski B., Pietrzak M.: Historia ustroju i prawa polskiego. 1993, s.137
Katarzyna Sójka-Zielińska: Wielkie kodyfikacje cywilne XIX wieku.1973, s. 90
Katarzyna Sójka-Zielińska: Wielkie kodyfikacje cywilne XIX wieku.1973, s.48
Katarzyna Sójka-Zielińska: Wielkie kodyfikacje cywilne XIX wieku.1973, s. 57
Katarzyna Sójka-Zielińska: Wielkie kodyfikacje cywilne XIX wieku.1973, s. 59
Katarzyna Sójka-Zielińska: Wielkie kodyfikacje cywilne XIX wieku.1973, s. 73
Katarzyna Sójka-Zielińska: Wielkie kodyfikacje cywilne XIX wieku.1973, s. 71
Katarzyna Sójka-Zielińska: Wielkie kodyfikacje cywilne XIX wieku.1973, s. 110
Por. art. 545c.c:” nikt nie może być zmuszonym do odstąpienia swojej własności, wyjąwszy na użytek publiczny i to za słusznym i uprzednim wynagrodzeniem”. S.111
Katarzyna Sójka-Zielińska: Wielkie kodyfikacje cywilne XIX wieku.1973, s. 113
10