Oświecenie w Polsce dzieli się na:
Czasy prekursorskie:
Ks. Stanisław Konarski- pijar, prekursor myśli oświeceniowej, reformator szkolnictwa (nauczanie języka polskiego i przedmiotów przyrodniczych, nacisk na wiedzę praktyczną) założyciel Collegium Nobilium.
Stanisław Leszczyński- W traktacie „Głos wolny wolność ubezpieczający” zaproponował zniesienie „Liberum veto” i szereg innych reform, król
Oświecenie właściwe:
Stanisław August Poniatowski- król, mecenas kultury, twórca obiadów czwartkowych. Największe osiągnięcie to uchwalenie Konstytucji 3 maja (1791)
Bp. Ignacy Krasicki- twórca bajek (np. Ptaszki w klatce, Jagnie i wilcy, Dewotka, Przyjaciele), satyr (Żona modna, Świat zepsuty, Pijaństwo), pierwszej powieści (Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki) i poematów heroikomiczne (Myszeida, Monachomachia) oraz „Zbiór potrzebniejszych wiadomości” drugą po „Nowych Atenach” polską encyklopedię powszechną. Niektóre z dzieł zostały pod koniec XVIII w przetłumaczone na inne języki
Ks Hugo Kołątaj- publicysta i polityk. Twórca Kuźnicy Kołłątajowskiej- grupa działaczy społecznych i politycznych oraz publicystów i literatów z okresu Sejmu Czteroletniego
Ks. Stanisław Staszic- polityk, tłumacz, twórca dzieła „Przestrogi dla Polski”. Mimo że był kapłanem, przez ostatnie 20 lat swojego życia nie nosił sutanny i nie pełnił obowiązków duszpasterskich. Po studiach w Niemczech i Francji jego stosunek do Kościoła był bardzo krytyczny. Krytykował również ówczesną Rzeczpospolitą w dziele „Uwagi nad życiem Jana Zamojskiego”. Utwór ten wpłynął na reformy sejmu czteroletniego. Po upadku Rzeczpospolitej działał na rzecz rozwoju gospodarczego i naukowego polaków. W jego pałacu znajduje się siedziba Polskiej Akademii Nauk a AGH nosi jego imię.
Wojciech Bogusławski- wprowadził na polską scenę wybitne dzieła Szekspira i Moliera, a sam był autorem min „Cud mniemany, czyli Krakowiacy i górale”
Franciszek Zabłocki- najbardziej utalentowany komediopisarz oświecenia. Stworzył np. „Fircyk w zalotach” i „Sarmatyzm”
Franciszek Bohomolec- polski jezuita, nauczyciel, redaktor, komediopisarz, poeta, publicysta, tłumacz, wydawca — jeden ze współtwórców polskiego Oświecenia.
Julian Ursyn Niemcewicz- poeta, pisarz, dramaturg, autor pierwszej komedii politycznej „Powrót posła”
Ks. Onufry Kopczyński- ksiądz pijar, pedagog, prekursor badań nad polską gramatyką, autor pierwszej gramatyki języka polskiego.
bp Adam Naruszewicz- nazywany „Polskim Horacym” i „spadkobiercą Kochanowskiego”, historyk poeta, ojciec polskiego klasycyzmu.
Stanisław Trembecki- polski poeta okresu oświecenia, w obrębie klasycyzmu jako prądu literackiego, sekretarz królewski. Awanturnik, pijak, pisał znakomite wiersze, w tekst Pana Tadeusza Mickiewicz wplótł cytat Trembeckiego) Wiecznie zadłużony, właściciel Encyklopedii Francuskiej oraz sporego księgozbioru.
Czasy Schyłkowe:
Franciszek Karpiński- polski poeta epoki oświecenia, twórca i główny przedstawiciel nurtu sentymentalnego w polskiej liryce
Józef Wybicki- twórca „Mazurka Dąbrowskiego”
Michał Ogiński- autor poloneza „Pożegnanie Ojczyzny”
Pojęcia związane z epoką oświecenia:
Racjonalizm (Kartezjusz?)- filozofia traktująca rozum jako nadrzędny sposób powstania świata. Racjonaliści odrzucali religię objawioną jako niezgodną z rozumowym poznaniem świata, przyjęli zgodną z naturą. Racjonaliści wprowadzili optymizm poznawczy.
Empiryzm (John Lock)- doświadczenie naukowe- Lock głosił przekonanie, że umysł ludzki jest jak tabula rasa- czysta karta, czekająca by ją zapisać
Sensualizm- doświadczanie zmysłami
Deizm (np. Wolter)- narodził się w Anglii, rozwinął we Francji. Wyniknął on z odrzucenia wiary objawionej. Deiści wierzyli, że Bóg to Najwyższa istota, zegarmistrz świata, który nakręcił stworzony zegar, po czym go porzucił.
Libertynizm (łac. wyzwolony) (np. Casanova) Libertynami nazywano wolnomyślicieli, zwykle ateistów, którzy nie wierzyli w żadne kodeksy moralne, a w życiu kierowali się jedynie epikurejską filozofią dążenia do rozkoszy.
Wielka Encyklopedia Francuska- składała się z 35 tomów i zawierała całą ogólną wiedzą z tamtych czasów. Nad jej powstawaniem czuwał m. in. Diderot, Jean- Jacques Rousseau, czy Charles de Montesquieu.
Biblioteka Publiczna Braci Załuskich- stworzona przez bp. Józefa i Andrzeja Załuskich w pałacu Daniłowiczowskim. Przed konfiskatą księgozbiór liczył przeszło 400 tys. druków i ok. 12 tys. rękopisów. Kolekcje braci Załuskich obejmowały księgozbiór, rzeźby i płótna, gabinety rycin (przeszło 40 tys. pozycji), numizmatyczny, historii naturalnej, zbiory kartograficzne i matematyczne oraz obserwatorium astronomiczne. Po upadku powstania kościuszkowskiego zbiory Biblioteki na rozkaz Katarzyny II zostały wywiezione do Sankt Petersburga, gdzie stały się częścią Cesarskiej Biblioteki Publicznej Po I wojnie światowej zbiory zostały częściowo zwrócone. Stopniowo włączane do Biblioteki Narodowej, uległy w znacznej części zniszczeniu po napadzie wojsk niemieckich.
Montor: ukazywał się od 1765 do 1785r. Powstał z inspiracji króla, propagował reformy.
Zabawy przyjemne i pożyteczne- pierwszy periodyk literacki ukazywał się między 1770 a 1777 rokiem.
Nurty w kulturze oświecenia
Klasycyzm |
Rokoko muszla |
Sentymentalizm |
Ład, harmonia, zgodność ze wzorcami, regularność, umiar, prostota i elegancja, sięganie do antyku, dydaktyzm, zasada decorum (zasada zgodności treści z formą, inaczej jednorodność stylistyczna.), mimetyzmu (naśladowanie, kopiowanie rzeczywistości w dziele sztuki.) i złotego środka. Dominuje linia prosta |
Kontrasty, subtelność, delikatność, nazywany zniewieściałym barokiem. Dominuje delikatna, udziwniona i falista linia |
Wrażliwość, uczuciowość, melancholijność, konwencjonalizm, sztuczność, moda na ogrody (styl francuski i angielski), a w nich altanki- Świątynie Sybilli, Myślenia. Pałac Izabeli Czartoryskiej w Puławach |
Krasicki, Naruszewicz |
Trembecki |
Karpiński, Rousseau |