PARADOKS ANTYKONCEPCJI HORMONALNEJ
Monika Balcerkiewicz
Większość spośród stosowanych w celach leczniczych substancji chemicznych wykazuje wielokierunkowe działanie na komórki, tkanki oraz narządy. Podanie leku sprawia, że możemy zaobserwować zamierzone bądź niezamierzone jego działanie. Niepożądane działanie leku może być związane z jego budową chemiczną, dawką oraz drogą podania, jak również osobniczą nadwrażliwością na składniki preparatu. Współczesna farmakoterapia nie dysponuje aktywnym lekiem, który byłby całkowicie bezpieczny w stosowaniu. Dotyczy to także preparatów hormonalnych stosowanych w celu antykoncepcyjnym. Obecnie jednak dysponujemy wiedzą, dzięki której znamy sposoby i metody zwiększające bezpieczeństwo farmakoterapii, w tym doustnej antykoncepcji hormonalnej.
Wpływ hormonów na metabolizm może ulegać modyfikacji, jeśli zostanie przyjęta ich dodatkowa dawka w postaci hormonalnych, dwuskładnikowych tabletek antykoncepcyjnych. Poszczególne składniki tych preparatów odpowiedzialne są za pojawienie się mniej lub bardziej uciążliwych działań niepożądanych, a ich reakcja będzie zależeć od tego, który z hormonów będzie dominujący.
Działania niepożądane, za które odpowiadają: |
|
ESTROGENY |
GESTAGENY |
|
|
Zazwyczaj, rozpoczęciu brania tabletek antykoncepcyjnych towarzyszy atmosfera strachu i niepewności. Kobieta nie wie czego ma się spodziewać co sprawia, że skupia uwagę na wszystkich objawach będących potencjalnie skutkiem rozpoczęcia doustnej antykoncepcji. Większość kobiet wie, że nieprzyjemne skutki stosowania doustnej antykoncepcji mogą zniknąć w ciągu kilku miesięcy. Niektóre z nich przymykają oko i wytrwale przyjmują tabletki, inne z obawy o własne zdrowie (patrz „Antykoncepcja hormonalna - bilans zysków i strat”. Poradnik Aptekarski 2, 2006, 22-24.), lub z powodu pojawienia się niezbyt groźny aczkolwiek uporczywych działań niepożądanych, decydują się na ich odstawienie. Niezależnie od tego, jaki preparat będzie po raz pierwszy stosowany, należy go przyjmować przez co najmniej dwa lub trzy miesiące. Dopiero wówczas można stwierdzić, czy preparat został dobrany właściwie. Jeśli pierwsza decyzja okaże się niezbyt trafna, kolejny preparat może złagodzić najbardziej uciążliwe objawy.
W przypadku zależnych od estrogenów działań niepożądanych, spośród których wymienić należy nadwrażliwość piersi, wyciek mleka z brodawek, bóle głowy, nudności, zatrzymanie wody oraz związane z nim obrzęki i wzrost masy ciała, wystarczająca okazuje się zmiana na preparat z przewagą działania gestagennego, o niższej zawartości komponenty estrogenowej (20 μg etynyloestradiolu - Mercilon, Novynette, Harmonet, Logest).
Zatrzymanie wody
Skutkiem zatrzymania wody w organizmie powodowanego przez estrogeny są nie tylko obrzęki ale także związane z nimi przybór masy ciała, bóle głowy, migreny oraz wcale nie rzadkie problemy ze szkłami kontaktowymi. Jeśli bóle głowy pojawiają się tylko lub prawie tylko w tygodniu bez tabletki oznacza to, że ból został spowodowany obniżeniem stężenia hormonów jakie ma miejsce w tym właśnie czasie. Jeśli tak jest rzeczywiście, pominięcie przerwy pomiędzy kolejnymi opakowaniami tabletek antykoncepcyjnych może w większości przypadków przynieść ulgę. Niestety skutkiem tego mogą być opóźnione krwawienia., można wziąć kolejne opakowanie z pominięciem tygodniowej przerwy. Kompromisem może być trójcykliczny sposób przyjmowania tabletek polegający na przyjmowaniu trzech kolejnych opakowań tabletek antykoncepcyjnych bez przerwy. W ten sposób ogranicza się ilość tygodni w ciągu których mogą wystąpić bóle głowy. Natomiast gdy bóle i napady migrenowe pojawiają się w ciągu ostatniego tygodnia preparatu trójfazowego, wystarczająca będzie zapewne zmiana na preparat jednofazowy. Jeżeli problem będzie się utrzymywał, rozwiązaniem może okazać się zastosowanie preparatów najnowszej generacji (Yasmin). Składnikiem tego preparatu jest gestagen najnowszej generacji (drospirenon), który wykazuje dodatkowo słabe działanie antymineralokortykosteroidowe, stąd zapewne w mniejszym stopniu będzie wpływał na gospodarkę wodno-elektrolitową.
Inna niedogodnością towarzyszącą stosowaniu tabletek antykoncepcyjnych są problemy ze szkłami kontaktowymi. Pod wpływem zatrzymania wody dochodzi do nieznacznego zniekształcenia gałki ocznej, która może być podrażniana przez soczewkę kontaktową. Jeżeli zmiana preparatu bądź zmiana rodzaju soczewek okaże się nieskuteczna, jedynym rozwiązaniem może okazać się zrezygnowanie z tabletek dwuskładnikowych.
Należy również wspomnieć, że niektóre substancje lecznicze, poprzez swój wpływ na metabolizm, mogą podwyższać stężenie estrogenów nasilając w ten sposób ich działania niepożądane. Do tego rodzaju interakcji zachodzi przy udziale związków będących inhibitorami metabolizmu hormonów płciowych (inhibitory izoenzymu CYP 3A4 cytochromu P450), w tym kwasu askorbinowego. Aby dodatkowo zmniejszyć ryzyko wystąpienia działań niepożądanych, nie należy równocześnie z tabletkami antykoncepcyjnymi przyjmować leków będących inhibitorami izoenzymu CYP 3A4 oraz popijać ich sokami zawierającymi duże ilości witaminy C (sok grapefruitowy).
Nie każdy farmaceuta czy lekarz zdaje sobie sprawę, że doustną antykoncepcję hormonalną powinno się rozpoczynać od preparatów o pośredniej zawartości estrogenów, a nie jak mogłoby się wydawać najniższej. W ten sposób zyskujemy możliwość modyfikacji dawki nie tylko w kierunku obniżenia, ale także podwyższenia dawki estrogenowego składnika preparatu. Stosowanie preparatów o dominacji estrogenowej jest uzasadnione w sytuacji pojawienia się działań niepożądanych, za których wystąpienie odpowiadają gestageny. W przypadku przetłuszczania się włosów, pojawienia się trądziku, hirsutyzmu i depresji, lub wystąpienia szczególnie uciążliwej (o czym świadczą głosy na forach internetowych) utraty libido i suchości pochwy przydatne okazują się preparaty zawierające gestageny nowej generacji (norgestimat - Cilest, dezogestrel - Mercilon, Marvelon, gestoden - Logest, Minule), lub preparaty o dominacji estrogennej (Cilest). Od niedawna na polskim rynku farmaceutycznym znajdują się preparaty Jeanine oraz Yasmin. Ze względu na obecność w tych preparatach najnowszej generacji gestagenów (odpowiednio dienogest i drospirenon) wykazujących działanie antyandrogenne, wydaje się, że powinny być one szczególnie przydatne w zmniejszaniu objawów działania androgennego.
Depresja
Nowa generacja gestagenów prawie całkowicie pozbawiona jest zależnych od działania gestagennego efektów ubocznych, stąd dobre wyniki daje zastosowanie ich w przypadku wystąpienia depresji. Wyniki badań naukowych sugerują, że stosowanie hormonalnych preparatów antykoncepcyjnych modyfikuje wchłanianie witaminy B6, co skutkuje obniżeniem jego stężenia we krwi, a co za tym idzie obniżeniem nastroju. Pomocna w tej sytuacji okazuje się suplementacja wit. B6. Podkreślić jednak należy, iż konieczne jest zachowanie odstępu pomiędzy zażyciem preparatu hormonalnego i witaminowego.
Utrata libido
Największym paradoksem hormonalnej antykoncepcji wydaje się być obniżenie popędu płciowego, które samo w sobie jest najskuteczniejszą metodą antykoncepcyjną. Do innych przyczyn utraty libido zaliczyć należy stres, przepracowanie, obawę przed utratą pracy, poczucie winy bądź utratę więzi uczuciowej z partnerem. W tej sytuacji niezwykle trudno jest stwierdzić, ile winy za stan obniżenia popędu płciowego leży po stronie tabletek antykoncepcyjnych. Jeżeli antykoncepcja nie jest bezwzględnie konieczna, czasowym rozwiązaniem może być odstawienie doustnej antykoncepcji hormonalnej. Możliwe, że konieczna będzie konsultacja seksuologa bądź psychiatry. Jednak w większości przypadków oczekiwany efekt może przynieść zmiana preparatu. Zastosowanie preparatu o dominacji estrogenowej lub zawierającego gestageny nowej generacji pomaga również w suchości pochwy. Dodatkowo problem ten można załagodzić używając lubrykantów (żel KY).