PORTRET W STAROŻYTNOŚCI
Rozwój portretu greckiego przypada na IV w. p. n. e. Przyczynił się to tego między innymi Apelles, który urodził się około 370 r. p. n. e. w Kolofonie lub na Kos. Studiował u Eforosa w Efezie i w doryckiej szkole w Sykionie. Był nadwornym malarzem i portrecistą Filipa II Macedońskiego i jego syna Aleksandra Wielkiego. Miał on wyłączne prawo portretowania Aleksandra. Pracował też w Efezie na Kos i Rodos, także w Aleksandrii na dworze Ptolemeusza I Sotera. Namalował również portrety Antygona Jednookiego, Megazybosa (arcykapłana świątyni Artemidy efeskiej), czy też Klejstosa (dowódcy Aleksandra Wielkiego). W jego dziełach możemy też znaleźć portrety zwykłych ludzi, np. aktora Gorgostenesa czy hetery Pankaspe. Portrety jego bardzo trafnie oddawały charakter malowanych osób. Malował też sceny mitologiczne i alegoryczne, np. Herakles, Tyche i Charis. Apelles stworzył też pierwszy w historii autoportret. Autorką portretów zwykłych ludzi jest też Kalypso, która namalowała kuglarza Teodora i tancerza Alkistenesa. Powstają też portrety ukazujące podobizny uczonych oraz filozofów. Na terenie Italii odnaleziono wiele kopii mozaikowych takich dzieł. Przykładem jest mozaika odnaleziona w 1897 roku w Torre d'Annuziata niedaleko Pompejów. Została ona nazwana „mozaiką siedmiu mędrców”. Przedstawia siedmiu mężczyzn pogrążonych w dyskusji. Pośrodku na małym stoliku znajduje się globus, przez co można sądzić, iż tematem rozmów jest astronomia. Na tle widoczne jest drzewo i kolumny, w dali wzgórze pokryte budowlami, które najprawdopodobniej przedstawia Akropol. Osoby ukazane na mozaice to zapewne Heraklejdes z Pontu (pierwszy z lewej), Arystoteles (ostatni z prawej), a także Platon, Speuzyp, Eratostenes z Kyreny, Eudoksos z Knidos i Ksenokrates.
Inną formą portretu jest rzeźba. Początkowo, w okresie archaicznym stanowiły one schematyczne przedstawienia bóstw w formie małych figurek wotywnych, oraz bardziej okazałych posągów, które wysyłano do wielkich ośrodków kultowych. Przykładem jest posąg dedykowany Artemidzie w połowie VII w. p.n.e. w świątyni na wyspie Delos. Posąg ma 1,90 m wysokości i przedstawia bardzo płaską postać kobiecą w długiej szacie z włosami opadającymi na ramiona, ręce są sztywno opuszczone wzdłuż ciała. Przedstawienia tego typu znajdują się na terenie całego helleńskiego świata, innym przykładem może być posąg kobiety trzymającej kuropatwę ze świątyni Hery z Samos, datowany na lata 570-560. Dawniej uważano go za przedstawienie samej bogini, dziś twierdzi się, że to posąg dedykantki. Takie pozbawione wszelkich indywidualnych cech figury symbolizowały konkretne osoby. Z coraz doskonalszych przedstawień powstały praportrety, ogólnie przypominające ofiarodawcę pod względem stroju, wieku, oraz płci. Ofiary takie składali również obcy władcy. Herodot o egipskim faraonie Amiasisie pisze: „posłał dary wotywne także do Hellady, i tak do Kyreny pozłacany posąg Ateny i swój własny malowany portret; tak też dla Ateny w Lindos dwa kamienne posągi godne oglądania płócienny pancerz dalej do Samos dla Hery dwa własne wizerunki z drzewa , które jeszcze do moich czasów ustawione były w wielkiej świątyni poza drzwiami.” Charakter wotywny miały też rzeźby atletów, którzy odnieśli zwycięstwo w igrzyskach olimpijskich. W VI w. p.n.e. powstawały też posagi ku czci innych zasłużonych osób, np. znaleziona na Sycylii statua ku czci lekarza. Innym przykładem jest tzw. Dysk Ajnejasa datowany na lata 525-500, znaleziony w Attyce. Jest to kolista płytka o średnicy 27 cm, której powierzchnię zdobi kolorowy rysunek starszego, brodatego mężczyzny siedzącego w profilu na krześle o wysokim oparciu. Przy brzegu biegnie wyryty napis, wypełniony błękitną farbą „Pamięci mądrego Ajnejasa, doskonałego lekarza.” Portret ten prawdopodobnie oddaje cechy fizjonomiczne, a takie elementy jak piękna szata i zdobione krzesło określają przynależność co wyższej grupy społecznej. Wszystkie te wizerunki nie miały charakteru oficjalnego, powstawały z inicjatywy osób prywatnych, gdyż młoda ateńska demokracja wprowadziła ostre rygory w przyznawaniu oficjalnych zaszczytów. Pierwszymi którzy otrzymali takie wyróżnienie byli zabójcy tyrana Hipparcha, Harmodios i Aristogejton.
W okresie klasycznym, po wojnach perskich, gdy przystąpiono do odbudowy Aten, postanowiono upiększyć miasto gmachami, rzeźbami i malowidłami. W początkach IV w. p.n.e. wystawiono w prytanejonie ateńskim i w teatrze Dionizosa posągi Miltiadesowi i Temistoklesowi- dwóm wielkim strategom greckim. Innym przykładem posągu przywódcy mogą być portrety Peryklesa, które powstały ok.440r. p.n.e., które są znane z kilku rzymskich kopii. Są to idealizowane przedstawienia, jednak oddające podobieństwo. Najsłynniejszym znanym popiersiem Peryklesa jest popiersie podpisane „Perikles Ksanthioppu Athenaios”, co oznacza „Perykles, syn Ksantypa, Ateńczyk”, które jest rzymską kopią rzeźby znakomitego artysty Kresilasa. Początkowo był to posąg przedstawiający całą, nagą postać, stojący na Akropoli. Wysoki hełm miał zakryć wydłużoną i niekształtną czaszkę Peryklesa. Rzeźba ta jest ukształtowana w typowy klasyczny sposób, ukazuje w pełni zalety umysłowe i duchowe, które stały się źródłem wielkiej kariery Peryklesa.
Na początku V w. p.n.e. od czasu do czasu zaczęły się pojawiać kryptoportrety „portrety ukryte”, czyli umieszczanie wizerunków różnych osób w przedstawieniach postaci mitologicznych. Przykładem takiego portretu może być posąg Fidiasza Atena Partenon. Na tarczy bogini, w dolnej, najlepiej widocznej partii są umieszczone dwie postacie- Dedal dźwigający kamień oraz Tezeusz przebijający włócznią Amazonkę. Według hellenistycznej tradycji Fidiasz dał swój portret w postaci Dedala, a w postaci Tezeusza portret Peryklesa. Przeciwnicy Fidiasza wykorzystywali portrety w kampanii przeciw artyście, któremu już wcześniej zarzucano nadużycia w zdobieniu złotymi ornamentami posągu Ateny. Wedle Plutarcha Fidiasz został wtrącony do więzienia, gdzie zmarł.
Od końca V wieku upowszechniły się obrazy batalistyczne i portrety zwycięskich wodzów i bohaterów. Były to główne tematy klasycznego malarstwa attyckiego. Tworzono także portrety wotywne, oraz posągi służące własnej chwale ofiarodawcy umieszczane w świątyniach. Przykładem może być głowa pięściarza, prawdopodobnie odłamana z posągu z brązu, znaleziona w świętym okręgu Zeusa w Olimpii. Uważa się, że to podobizna Satyrosa z Elidy. Portrety słynnych poetów powstały dopiero od I poł. IVw. Likurg, stojący na czele państwa ateńskiego umieścił posągi Ajschylosa, Sofoklesa i Eurypidesa w teatrze Dionizosa. Powstały też portrety wielu znamienitych filozofów greckich. Są dwa typy portretu Sokratesa, typ A i B. Portret typu A powstał ok. 380r.p.n.e. z inicjatywy uczniów i przyjaciół jako dar dla Akademii Platońskiej. Do pewnego stopnia był to portret wierny, wykonany na podstawie opisów ludzi dobrze pamiętających filozofa. Typ B jest inny, gdyż jest to portret oficjalny, dłuta Lizypa, który stylizuje Sokratesa na pełnego godności mędrca i tuszuje jego brzydotę. Przeciwieństwem Sokratesa jest Platon. W jego przypadku nie było mowy o maskowaniu jakichkolwiek niedoskonałości. Był piękny, bogaty i pochodził ze znamienitej rodziny. Był zawsze zamyślony i poważny, co dobrze oddaje portret ufundowany przez cudzoziemca Mitrydatesa, syna Orontobatesa. Posąg ten wykonał Silanion i był on przeznaczony dla Akademii założonej w 387 r. p.n.e. przez Platona. Rzeźba ta stanowił wzór dla wielu innych portretów filozofa. Portrety te były bardzo uogólnione i nie pokazywały wielu szczegółów twarzy artysty. Być może jest to efektem tego, iż twarz filozofa nie dawała artyście tyle pola do popisu co brzydsze oblicze jego ucznia Arystotelesa, który był drobny, łysawy, miał cienkie nogi, małe oczy, zakrzywiony nos, wypukłe czoło i drwiący wyraz twarzy, oraz ubierał się wyzywająco, pielęgnował zarost i nosił pierścionki. Obecnie w Wiedniu i Kopenhadze przechowywane są dwa najlepsze portrety filozofa, które bardzo realistycznie ukazują szczegóły fizjonomiczne Arystotelesa.
W IV wieku w Grecji często rzeźbiono i malowano wieli wybitnych postaci, które dawno zmarły. Powstało wiele fikcyjnych wizerunków znakomitych postaci, które ozdabiały budynki publiczne. Przykładem jest statua poetki z Tanagry w Beocji, pięknej Korynny, która w VI wieku kilkakrotnie pokonała w konkursach poetyckich Pindara z Teb. Wyrzeźbił ją Silanion. Ukazał ją w momencie zawiązywania przez nią na głowie wieńca zwycięstwa.
Kolejnym przykładem osoby portretowanej po śmierci jest Diogenes. Był filozofem, cynikiem, który pochodził z Synopy nad Morzem Czarnym, w Atenach żył jako wygnaniec. Długo po jego śmierci powstały jego imaginacyjne portrety, jednak zachowały się jedynie ich rzymskie kopie, będące w bardzo naturalistycznym stylu, co wskazuje na to że ich pierwowzory powstały w okresie późnego hellenizmu, być może dopiero w II wieku p.n.e.. Najlepszą statuetką jest najprawdopodobniej pochodząca z Villa Albani w Rzymie, mająca 54,6 cm wysokości. Przedstawia ona nagiego, przygarbionego człowieka, wspartego na kiju z miseczką w ręce. Obok niego znajduje się pies - znak, że to postać cynika. Statuetka ta powstała ponad sto lat po śmierci filozofa.
Innym ciekawym dokumentem sztuki portretowej jest statua Demostenesa znana z wielu rzymskich kopii. Są na niej zawarte najważniejsze cechy fizyczne, duchowe i charakterologiczne. Demostenes był jednym z największych mówców starożytnych. Przeszedł do historii jako polityk walczący o niezależność ojczyzny, przeciw Macedonii. Był ambitnym często pozbawionym skrupułów patriotą. 42 lata po jego śmierci na ateńskiej Agorze wystawiono brązowy posąg, który wykonał Polieuktos. Zachowane rzymskie kopie przedstawiają go jako człowieka o spadzistych ramionach i wąskiej klatce piersiowej, co może świadczyć o jego wątłym zdrowiu. W twarzy uwydatnione jest wysokie czoło przecięte wyraźnymi zmarszczkami, głęboko osadzone oczy, zaciśnięte usta o cienkich wargach , których górna jest lekko wysunięta i przysłonięta gęstymi wąsami.
Filip II Macedoński nie omieszkał postarać się o pomniki opiewające jego chwałę. W świętym okręgu Zeusa w Olimpii kazał wznieść okrągłą budowlę nazwaną Filipejon (została ukończona dopiero po jego śmierci). W środku ustawiono posągi Filipa i jego żony Olimpias, rodziców - Amyntasa i Eurydyki, oraz syna Aleksandra. Zostały one wykonane z kości słoniowej i złota, co było przełomem, ponieważ były one wówczas zarezerwowane jedynie dla posągów bogów. Mimo to z licznych posągów Filipa nie zachowało się nic. W jego grobowcu odnaleziono jednak kościaną główkę będącą z pewnością portretem Filipa. Przedstawia ona twarz dojrzałego mężczyzny o szerokim, garbatym dość krótkim nosie , masywnej szyi z wyraźnie zaznaczonym jabłkiem Adama, wystającą brodą i bujnym zarostem. Jest to portret należący prawdopodobnie do nurtu sztuki prywatnej, nie reprezentacyjnej, dlatego też jest on tak realistyczny. Jego oblicze nie wzbudza sympatii i dobrze pasuje do opinii Pauzaniasza: „Trzeba przyznać, że Filip wykazał się czynami wojennymi większymi od królów, którzy przed nim i po nim rządzili Macedonią, ale nikt prawidłowo myślący nie uzna w nim dobrego wodza - w nim, który deptał stale przysięgi wobec bogów, z reguły nie dotrzymywał umów, zawodził w największym stopniu zaufanie ludzkie”
Synem Filipa II był Aleksander. Wśród dotychczasowych galerii krzepkich i brodatych władców i przywódców pojawił się młodzieniec z falą bujnych, opadających na ramiona włosów. Jego twarz kojarzyła się z takimi bóstwami jak Apollo czy Dionizos. Podobizny Aleksandra były początkiem nowej epoki w dziejach portretu, mając wpływ na przedstawienia następnych władców. Złożyły się na to: romantyczne piękno i aura bohatera, niezwykła osobowość i krótkie, oszałamiająco barwne życie.
Zarówno Filip jak i Aleksander byli często przedstawiani przez malarzy i rzeźbiarzy. Na przykład Eufranor wyrzeźbił ich obu siedzących na kwadrygach. Powstało też wiele portretów malowanych. Wiele z nich wykonał wspomniany wcześniej Apelles. Wizerunki Aleksandra były rzeźbione w brązie, marmurze, malowane, ryte w szlachetnych kamieniach, odlewane na monetach i medalionach. Zachowało się ich jednak niewiele, a niektóre z nich nie są zidentyfikowane z całą pewnością. Portretem Aleksandra jest kościana główka o wysokości 3,4 cm znaleziona w grobowcu w Verginie. Brakuje jednak górnej części głowy, przez co nie widać charakterystycznej dla Aleksandra fryzury, jednak dokładnie zaznaczony jest cienki, orli nos, wielkie oczy i długa szyja lekko zwrócona w bok. Tradycja mówi, że tylko trzech artystów miało prawo portretowania Aleksandra. W rzeźbie Lizyp, malarstwie Apelles, a w rytych gemach Pyrgoteles. Cycero mówi na ten temat: Wielki Aleksander nie dla osobistych jakichś powodów chciał, aby go przede wszystkim Apelles malował a Lizyp rzeźbił, lecz dlatego, iż sądził, że ich sztuka będzie służyła zarówno jego sławie, jak ich własnej.” Zamówienia królewskie otrzymywali też Protogenes albo Aetion, jednakże to Lizyp potrafił ukazać osobowość, witalność i aktywność Aleksandra. Jedno z jego dzieł przedstawia Aleksandra Wielkiego na koniu i ma upamiętniać bitwę pod Granikiem w 334r. Ten sławny pomnik stanął w Dion w Macedonii, natomiast po 146r. p.n.e. został przewieziony do Rzymu. Najprawdopodobniej naśladownictwem tej rzeźby jest figurka znaleziona w Herkulanum.
Innym zabytkiem, bez wątpienia ukazującym Aleksandra jest duża mozaikowa posadzka, odkryta w Domu Fauna w Pompejach podczas badań wykopaliskowych w 1831r. Przedstawia ona mistrzowsko wykonaną scenę bitwy Aleksandra z Dariuszem. Jest to kopia wcześniejszego obrazu, pochodzącego z końca IV lub III w. p.n.e., przypuszcza się , że jego autorem jest Filoksenos z Eretrii, jednak trwa wiele dyskusji na ten temat. Po raz pierwszy twarz macedońskiego króla została ukazana bez glorii herosa, widać na niej determinację i zawziętość, ma zmierzwione włosy . W bitewnym zamęcie Aleksander naciera na swoim Bucefale na Dariusza, który chce ratować się ucieczką. Jest to najciekawszy wizerunek macedońskiego władcy. Prawdopodobnie wszystkie portrety Aleksandra odbiegały od jego rzeczywistego wyglądu, gdyż aura niezwyciężonego wodza i jego ubóstwienie zapewne miały silny wpływ na idealizowanie wizerunków, które są bardziej przedstawieniami boga niż człowieka.
W tamtym okresie rozwijała się również rzeźba realistyczna, której pionierem według tradycji był Lizystrat, brat Lizypa z Sykionu. Wpadł on na pomysł by na twarzy modelu formować z gipsu maskę, którą po zdjęciu można było użyć do wykonania posągu z brązu. Natomiast w malarstwie twórcą realistycznych portretów był już wcześniej wspomniany portrecista Aleksandra Wielkiego, Apelles. Za przykład Jego twórczości może posłużyć obraz Afrodyta Anadyomene, przedstawiający boginię wynurzającą się z wody. Uważa się, ze jest to krypto portret, na którym pod postacią Afrodyty ukazano ulubioną nałożnicę Aleksandra Pankaspe, lub słynną ateńską heterę Fryne. W końcu IV w. p.n.e. powstało wiele kobiecych portretów. Do jednych z najznakomitszych dzieł tego typu należy portret wykonany przez Pauzjasza z Sykionu o nazwie Wijąca wieniec lub Handlująca wieńcami, który przedstawia Glykerę, kobietą w której malarz był zakochany, podczas pracy.
Rozkwit portretu nastąpił jednak w okresie hellenistycznym. Początkowo pod koniec IV i na początku III wieku portret wiązał się głównie z osobami władców, którzy gustowali w idealizowanych wizerunkach, gdzie zawsze wyglądali pięknie i młodo, na przykład król Pontu Mitrydates VI w wieku 50 lat wygląda na 30 na wizerunku z monety. Były jednak wyjątki, tak jak realistyczny portret Antiocha III z dynastii Seleukidów lub króla Baktrii Eudytemosa III, ukazujący brzydką twarz władcy. Nowością była nagość w wizerunkach władców, do tej pory stosowana tylko w posągach atletów. Dopiero ok. 305 r. p.n.e. po raz pierwszy na monetach ukazały się na monetach realistyczne wizerunki greckiego władcy, Ptolemeusza I Sotera. Ukazują one człowieka w średnim wieku, o szerokim czole, wystającej brodzie i wydatnym nieforemnym nosie. Za czasów tego władcy tworzył utalentowany malarz Antyfilos. Jeden z jego obrazów jest znany z mozaiki odkrytej w 1971 r. w Setif w Algierii , złożonej z dwóch części: jedna ukazuje triumf Dionizosa, druga polowanie na dzika kaledońskiego, której głównym bohaterem jest Meleager, mający na głowie królewski diadem i posiadający wygląd Ptolemeusza I Sotera. Wszystkie przedstawienia ówczesnych i późniejszych władców stanowiły propagandę dynastyczną. Wtedy to portret był również nagrodą za zasługi w dziedzinie dobra społecznego. Obywatele byli nagradzani za ofiarność, wielkoduszność, hojność, a nawet za uczciwość. Były to portrety rzeźbione w kamieniu, bądź podobizny malowane. Przykładem są portrety Menytosa i Ajschriona oraz Hermiasa który
zasłużył się jako poseł do Rzymian. Za swe zasługi otrzymał dwa złocone koliste portrety, które miały się znajdować w świątyni Apollona w Delfach i świątyni Hekate w Stratonikei.
Powstał też związek „artystów dionizyjskich” który wyróżniał malowanymi portretami najlepszych artystów. Prytanowie wyróżniali uczciwych i zaradnych skarbników, stowarzyszenia kultowe kapłanów i ofiarnych działaczy, a władze miejskie posłów, strategów i urzędników. Prawdziwym rekordzistą w tej dziedzinie jest Jollas syn Jollasa, który za swą szeroka działalność polityczną otrzymał dwa złote wieńce, jedno pozłacane popiersie z brązu, jeden wielki złocony posąg konny, cztery portrety z brązu, trzy z marmuru i cztery malowane. Portrety otrzymywali też potomkowie osób wielce zasłużonych. Przykładem jest Isidoros, syn Menogenesa, który miał swój portret w pajdikionie (budynku dla chłopców), oraz w świętym okręgu Artemidy. Jego ojciec z kolei miał portrety wystawione na agorze w mieście Sardes
W okresie hellenistycznym w portretach i rzeźbach starano się jak najwierniej odtworzyć wygląd zewnętrzny postaci a także jego psychikę, charakter i emocje. W II-I wieku p. n. e. realizm przerodził się w naturalizm, który jest dobrze widoczny zwłaszcza w portretach ludzi starych. Szczegółowo przedstawiano zmarszczki, przerzedzone włosy, żyły, co dostrzegalne jest miedzy innymi w wizerunkach filozofów. Portrety malowano na prostokątnych lub kolistych deskach. Przedstawiano całą postać lub jej popiersie, naturalnej lub zmniejszonej wielkości. Portery ważniejszych osób otrzymywały złocone tło. Portrety malowano technika temperową (gdy miały się znajdować wewnątrz budowli), lub farbami woskowymi (gdy miały się znajdować na zewnątrz i były narażone na działanie słońca wiatru i deszczu). Portrety były oprawiane w ramy zdobione profilowaniem lub reliefowymi ornamentami.
Pewne wyobrażenie o portrecie starożytnym dają nam mozaiki i miniatury znajdujące w późniejszych rękopisach. Przykładem jest miniatura znajdująca się w zbiorze utworów komediopisarza rzymskiego z III wieku p. n. e. Terencjusza. Przedstawia ona popiersie poety na kolistym złoconym tle, ujętym w bogato ornamentowany pas i oprawionym w drewniane ramy. Całość osadzona jest na masywnym postumencie i jest podtrzymywana przez dwóch aktorów.
Najbardziej zasłużoną formą portretu w dobie hellenistycznej był portret w medalionie - „imago clipeata”.
Portret w starożytności zmieniał się, dzięki dążeniu wielu pokoleń artystów do doskonałości wyewoluował od schematycznych figurek wotywnych, symbolicznie przypominających ofiarodawcę do realistycznych, chociaż czasem idealizowanych, wizerunków, dających nam pełne wyobrażenie na temat wyglądu i niektórych cech osobowości przedstawionej osoby. Początkowo dostępny tylko dla władców z czasem stał się dostępny dla szerszego grona mieszkańców Hellady. Był hołdem dla wybitnych filozofów, poetów, aktorów, osób zasłużonych, lecz również często pojawiały się portrety sportowców i zwykłych ludzi.
KONIEC