TOMASZ HOBBES (1588-1679)

• Pono� w ostatnich spacerach Franciszkowi Baconowi towarzyszy� m�ody syn wiejskiego pastora, urodzony dwa miesi�ce przed czasem (jak podaj� kroniki), „gdy� jego matka przestraszy�a si� bardzo, podobnie jak wielu innych ludzi w Anglii, na wieœ� o zbli�aniu si� Armady hiszpa�skiej”. M�odzieniec mia� na imi� Tomek. Jego ojciec zosta� obdarzony przez Boga charakterem gwa�townym i porywczym - kiedy po kolejnej b�jce w drzwiach koœcio�a, uciekaj�c przed rozszala�ym t�umem wiernych, musia� porzuci� sw� parafi�, Tomek postanowi� zosta� materialist�. Zabra� si� do dzie�a od razu, wst�puj�c na University of Oxford, kt�ry w owym czasie by� przybytkiem rozpusty s�ynnym na ca�� Europ�. Wyznaj�c staro�ytn� zasad� „tyle wiesz ile zjesz”, Tomek rozpocz�� nauk�, pogr��aj�c si� tyle w prastarych ksi�gach, co w kielichu, koœciach i dziewczynkach. Znajduj�c szczeg�lne upodobanie w tym ostatnim, postanowi� odby� par� podr�y na kontynent, w charakterze domowego nauczyciela na dworach starych rod�w arystokra-tycznych. Pomijaj�c szczeg�y, rzec nale�y, i� m�ody uczony powr�ci� do kraju z dog��bn� znajomoœci� wsp�czesnych osi�gni�� naukowych i nies�abn�cym zapa�em do dalszym bada�. W 1637 r., jako cz�ek dojrza�y, Hobbes postanowi� rozwin�� w�asny system filozoficzny - w tym samym mniej wi�cej czasie Kartezjusz drukuje Rozpraw� i Medytacje. Tymczasem sytuacja polityczna w Anglii sta�a si� na tyle gor�ca, �e Hobbes, wierny swym pogl�dom politycznym, zn�w przeni�s� si� na kontynent - do Francji. Pozosta� tam przez 11 lat, pracuj�c nad systemem i prowadz�c dysputy z Kartezjuszem. Upadek Stuart�w w 1645 r. sk�oni� Hobbesa do napisania s�ynnego Lewiatana, opublikowanego w 1650 r. Dzie�o wywo�a�o gniew kr�lewskich wygna�c�w w Pary�u, usprawiedliwia�o bowiem uzurpacj� Cromwella; w obawie o swe bezpiecze�stwo, Hobbes uciek� raz jeszcze, tym razem do Londynu. Tam w 1658 r. opubliko-wa� swe Elementy filozofii, streszczaj�ce system w 3 ksi�gach: O ciele, O cz�owieku i O obywatelu. Gdy w 1660 r. Stuartowie wr�cili na tron, Hobbesowi uda�o si� ponownie uzyska� ich przychylnoœ� i przyja?�. Towarzyszy�y jej gwa�towne ataki duchowie�stwa, oskar�enia o ateizm, kt�re Hobbes odpiera� je z nies�abn�c� mimo up�ywu lat energi�. Prawie do œmierci codziennie wieczorem œpiewa�. W wieku lat 84 napisa� swoj� autobiografi� wierszem �aci�skim, w ci�gu dw�ch nast�pnych lat przet�umaczy� Iliad� i Odysej�. Zmar� nagle, na udar paralityczny, maj�c 91 lat.

• Odziedziczy� baconowskie sk�onnoœci naturalistyczne i materialistyczne. Hobbesowi chodzi�o o to, �eby ludziom �y�o si� dobrze, bez wojen i konflikt�w, zw�aszcza wewn�trz pa�stwa. Filozofi� dzieli� na dwa dzia�y: 1) przyrodoznawstwo, do kt�rego nale�� dwie pierwsze cz�œci Element�w, o cia�ach i o cz�owieku w porz�dku przyrody, czyli fizyka i etyka; 2) filozofia spo�eczna, polityczna, gdzie przedmiotem jest cia�o sztuczne - pa�stwo. Przyrodoznawstwo logicznie poprzedza i uzasadnia filozofi� polityczn�, ale to ona stanowi w�aœciwy cel bada�. Hobbes jako materialista nie uznaje metafizyki. Metafizyka to u niego fizyka.

1. O ciele, czyli fizyka

• J�zyk jest bardzo przydatny, s�u�y przekazywaniu wiedzy i zachowywaniu jej w pami�ci, ale niew�aœciwie u�ywany, jest g��wnym ?r�d�em b��du. Tworzy hipostazy, takie jak substancja niecielesna, albo poj�cia og�lne. W kwestii powszechnik�w umiarkowany nominalizm: istniej� jedynie byty jednostkowe, og�lne zaœ mog� by� tylko nazwy. Nazwa og�lna oznacza nie rzecz, ale poj�cie, czyli intelektualny znak wszelkich postrze�onych byt�w jednostkowych tego samego rodzaju.

• Istniej� jedynie cia�a, czyli substancje; rzeczywistoœ� jest ich agregatem. Cia�o posiada rozci�g�oœ� i zdolnoœ� do ruchu. Nie chodzi tu o immanentn� zasad�, ale mo�noœ� zmiany swego po�o�enia w przestrzeni. Przestrze� jest ca�a wype�niona cia�ami, nie ma pr�ni, wi�c ka�de cia�o poruszaj�c si�, dzia�a na s�siednie. ��cz� si� w skupiska, dziel�, zmieniaj� wzajemne uk�ady, ukazuj�c si� wskutek tego mechanicznego ruchu w coraz to nowej postaci. Kiedy Hobbes pisze �e ka�de cia�o powi�zane jest z innym przez przyczyn� i skutek, terminy te oznaczaj�, i� ruch przechodzi z jednego cia�a w inne automatycznie i mechanicznie.

• Ale do ruchu poj�tego mechanicznie potrzebny jest pierwszy szczutek. Hobbes przyjmuje rozwi�zanie Kartezjusza, �e pierwszy impuls ruchu pochodzi� od Boga. Cofaj�c si� w � w poszukiwaniu kolejnych przyczyn, w ko�cu, logicznie rzecz bior�c, musimy spotka� poj�cie Pierwszej Przyczyny. Nie mo�e by� ona jednak niecielesna, bo takie� by�yby jej skutki. Hobbes wi�c powiada, �e B�g jest cia�em duchowym, czyli doskonale prost� materi�. Jako taki jest niedost�pny empirii, nie jest przedmiotem wiedzy.

• Skoro wszelka substancja jest materialna, nie mo�na m�wi� o substancji duchowej inaczej ni� jak o subtelnym, rozrzedzonym rodzaju cia�a (albo te� w przymiotniku, �e ktoœ jest mocny duchem czyli m�ny). Mo�na przypuszcza�, �e Hobbes stworzy� materialistyczn� ontologi� �eby podwa�y� w�adz� instytucji koœcielnych, a prawdziwych jej konsekwencji nie chcia� przyjmowa�. Jednak jego obrona przed ateizmem, �e B�g jest niedost�pny empirii itp. to zabiegi czysto werbalne. Albo Boga nie ma, albo jest i wtedy Koœci� odzyskuje racj� bytu. Chyba �eby tu jakoœ podrasowa� poj�cie Boga, �e Deus absconditus, albo �e poruszy� i odszed�.

• Rzeczywistoœ� jest agregatem cia�, po��czonych ze sob� zwi�zkami przyczynowo-skutkowymi. Podstaw� wiedzy o rzeczywistoœci jest wi�c doœwiadczenie. Na gromadzeniu i opisie danych zmys�owych opiera si� pierwszy rodzaj wiedzy - historia. Dotyczy ona zar�wno fakt�w przyrodniczych jak i spo�ecznych, przynosi jednak ma�e korzyœci, poniewa� zatrzymuje si� na opisie. Badaniem zwi�zk�w przyczynowych zachodz�cych mi�dzy opisanymi danymi zmys�owymi zajmuje si� rozumowana wiedza filozoficzna.

2. O cz�owieku, czyli etyka

• Cz�owiek to cia�o w ruchu. Opr�cz ruchu zewn�trznego, cz�owieka charakteryzuj� ruchy wewn�trzne, dw�ch rodzaj�w:

ruchy �ywotne: oddychanie i krwiobieg; 2) ruchy rozmyœlne: po��dliwoœ� i awersja

• Wra�enie zmys�owe powoduje w ciele impuls wywo�uj�cy pewne d��enie. Jeœli impuls jest przyjemny, d��enie jest po��daniem, ruchem do przedmiotu kt�ry wywo�a� impuls; gdy jest przykry, d��enie jest awersj�, ruchem od przedmiotu kt�ry je wywo�a�.

• Wolnoœ�: D��noœ� nie jest dzia�aniem, tylko chceniem tego co jest przyjemne, i niechceniem tego, co jest przykre. Nasza wola jest zdeterminowana, poniewa� przyczyna d��enia zasz�a przed d��eniem (wi�c d��enie nast�pi�o z koniecznoœci� cechuj�c� zwi�zek przyczynowy). Wola wi�c nie jest wolna, nie mo�e wybra� wbrew temu co dla niej dobre. Ale realizacja d��noœci w dzia�aniu jest niezdeterminowana, posiadamy wolnoœ� wykonania, nie wyboru. Wola jest zdeterminowana, musimy chcie� przyjemnoœci i nie chcie� przykroœci, ale: 1. mo�emy robi� to, czego nie chcemy (wi�c jest wolnoœ�)

• 2. musimy robi� to, co chcemy, ale na � wiele sposob�w (wi�c jest wolnoœ�)

• 3. musimy robi� to, co chcemy, a wolnoœ� polega na uœwiadomieniu sobie tego - wyboru naszej woli

• 4. Migasi�ski: Rozum rachuje mi�dzy tym po��daniem i awersj�, wynikiem czego jest wola, kt�ra jest wolna o ile mo�e wykona� ruch od/do. Wolnoœ� jest mo�noœci� wykonania ruchu, niemo�noœ� zaœ to zniewolenie.

• Uczucia awersji i po��dania dadz� si� wyt�umaczy� naturalnym d��eniem cz�owieka do zaspokojenia pop�du samozachowawczego, czyli spinozja�skim conatusem. Ruchy od/do s� zdeterminowane natur� cz�owieka. Spinoza na bazie conatusu zbuduje swoj� etyk�, konsekwencje Hobbesa b�d� zupe�nie odmienne.

• To, co stanowi przedmiot po��dania jest dobre, przedmiot awersji - z�e. Ale to rozr�nienie pojawia si� dopiero na poziomie spo�ecznym, gdzie cz�owiek przestaje by� rozpatrywany jako cz�œ� natury, a zaczyna jako sk�adnik society.

3. O obywatelu, czyli polityka

• Stan natury. Cz�owiek jest cia�em wyposa�onym w uczucia po��dania i awersji, d���cym do tego, aby utrzyma� si� przy �yciu i jak najwi�cej przy tym nachapa�. Realizuj�c swe naturalne d��enia niczym nie ograniczony, cz�owiek nader cz�sto przeszkadza innym robi� to samo. Wynikiem tego jest ci�g�a wojna; cz�owiek jest naturalnym wrogiem cz�owieka, homo homini lupus, bellum omnium contra omnes. Stan natury to wojna wszystkich ze wszystkimi, kt�rej ?r�d�em jest naturalne prawo d��enia do realizacji conatusu.

• Pierwsze prawo natury. Nad takim cz�owiekiem mo�na tylko zap�aka�: jest marny, obdrapany, l�ka si� cienia w�asnego g�wna. Ale do natury cz�owieka nale�y tak�e rozum, zdolnoœ� rachowania, kombinowania, wybierania uk�ad�w najkorzystniejszych. Dochodzi wi�c do wniosku, �e najkorzystniejszy jest dla niego pok�j. D��enie do pokoju jest wi�c wpisane w natur� cz�owieka i jego conatus. Stanowi te� fundament umowy spo�ecznej. [Cho� tu wa�na kwestia: co jest pierwsze, conatus czy rozumnoœ�?]

• Umowa spo�eczna. Jednostka ogranicza sw� wolnoœ� i uprawnienie naturalne w tej mierze w jakiej zrobi� to inni. Akt umowy spo�ecznej b�dzie podstawowym sposobem m�wienia o spo�ecze�stwie w XVII i XVIII w. Zak�ada on rozumnoœ� u ka�dego cz�eka i reflexyjnoœ� jeszcze przed umow�, i to, �e cz�owiek pierwotnie �y� sam, potem przeszed� do stada (czego badania nie potwierdzaj�).

• Umowa zawierana jest mi�dzy obywatelami i ma sens tylko wtedy gdy wszyscy jej przestrzegaj�. Hobbes okazuje si� by� raczej sceptycznym co do tego, powiada �e przy sprzyjaj�cej okazji ka�dy umow� z�amie. D��noœ� do �amania umowy nale�y do tej cz�œci uprawnie� naturalnych, kt�rych nie spos�b si� wyzby�. Przypisuje cz�owiekowi rozumnoœ�, ale nie moralnoœ�.

• Mo�e tu tkwi oryginalnoœ�, czy trze?woœ� s�du H, odr�niaj�ca go od innych wsp�czesnych mu teoretyk�w umowy, jak Hugo Groot (Grotius), czy Samuel Pufendorf, kt�ra sprawi�a, �e jego zapami�tano, a o tamtych zapomniano? Ich zdaniem umowa, raz zawarta, b�dzie potem spontanicznie przestrzegana dzi�ki samej ludzkiej rozumnoœci. Hobbes nie taki naiwny.

• Nie wystarczy wiedzie�, co po�yteczne, �eby to robi�. Mamy tu kolejny krok w odejœciu od cholernego intelektualizmu etycznego, kt�ry od czas�w Sokratesa obdziera cz�owieka z mrocznych, co prawda, ale wa�nych pok�ad�w cz�owiecze�stwa. Filozofia w tym zosta�a daleko za sztuk�, par� setek lat, mo�e tysi�cy (licz�c od Sofoklesa, dwa).

• Lewiatan. Niezb�dny jest wi�c gwarant, przekraczaj�cy si�� umawiaj�cych si� stron. Jest nim w�adza wy�oniona w umowie, kt�rej przewaga si�y i strachu zapewni wiarygodnoœ� i zaufanie. W�adza nie jest stron� umowy, ale jej wynikiem, czyli suwerenem. Nie mo�na go odwo�a�, nie obowi�zuj� go �adne uk�ady. Suweren ma autorytarny charakter, dzier�y w r�ku ca�� w�adz� (nie by�o jeszcze tr�jpodzia�u). Ustanawia normy prawne i moralne, jest r�kojmi� sprawiedliwoœci. Poj�cia dobra i z�a ustanawia pa�stwo, maj�c za podstaw� naturalne uczucia po��dania i awersji.

• W�adza nie pochodzi od Boga, nie ma tu metafizyki w�adzy, jest naturalizm, przyroda i dzia�anie si�.

• Niezale�noœ� w�adzy od innych pa�stw i od instytucji ponadpa�stwowych (Koœci�). Niemo�liwe s� �adne mi�dzynarodowe traktaty, nie ma bowiem �adnego mi�dzynarodowego suwerena, kt�ry by zapewni� dotrzymywanie umowy. Pok�j mi�dzy narodami jest tylko przypadkiem. A i Papie� nie mo�e nie tylko by� ponad suwerenem, ale i obok niego - grozi to utrat� suwerennoœci i wojn� domow�, kt�ra jest powrotem do pierwotnego stanu natury. Koœci� powinien by� podleg�y pa�stwu; narodowy, nie powszechny.

• Wolnoœ� istnieje w tych dziedzinach, kt�re nie dotycz� publicznych kontakt�w, nie s� uregulowane prawnie. Wi�c sfera prywatna, gdzie wolno wszystko czego nie zabrania prawo. R�ni to koncepcje Hobbesa od totalitarnych, gdzie nie ma prywatnoœci. Autoryta-ryzm tak, ale z marginesem liberalizmu. Cz�owiek prywatny ma mo�noœ� myœlenia i dzia�ania w sferze prywatnej. Ale tylko tam, w sferze publicznej suweren sprawuje nadz�r doktrynalny i cenzura.

Czy poddani mog� wypowiedzie� pos�usze�stwo? Tak, poddany mo�e odm�wi� wykonania rozkazu jeœli mierzy on w conatus, tzn. uszczerbek na jego zdrowiu, �yciu. Czyli np. w pewnych przypadkach mo�e odm�wi� udzia�u w wojnie. Ale wtedy trzeba uciec pod opiek� innego suwerena (nigdzie indziej nie da si�).

Czy w�adza mo�e straci� prawomocnoœ�? Tak, ale powodem upadku suwerena mo�e by� tylko podb�j przez innego suwerena. A wtedy system poprzedni upada, ale od razu wchodzi nowy. Rewolucja niedopuszczalna, prowadzi do wojny domowej.

• Najlepszym suwerenem jest monarcha absolutny, i cho� Hobbes widzi wady monarchizmu, to przyznaje s� one znikome w por�wnaniu ze s�aboœciami ustroju demokratycznego. Po wyst�pieniu Cromwella, Hobbes doszed� do wniosku, �e w�aœciwie suweren mo�e by� r�wnie� cia�em zbiorowym - parlamentem. Pozwoli�o mu to wr�ci� do Anglii. Czy si� sprzeda�?

4. appendix

• pyt1: co z determinizmem, fatalizmem, itp.

• pyt2. relacja mi�dzy reflexyjnoœci� a conatus, czy s� jednoczesne? wtedy stan natury by�by tylko hipotetyczny

• pyt3. (opcja drugiego) co jest pierwszym prawem natury - d��enie do pokoju, czy uprawnienia naturalne?

• Ostatnia rzecz: idea �, kt�rej te� nie ma w doœwiadczeniu, jest negatywna - spr. w Zarzutach trzecich do Medytacji.

---