HIGIENA I MYCIE RĄK

Zakażenia szpitalne są przenoszone głównie (w ponad 50%) przez ręce personelu, a mycie rąk jest najprostszą i najbardziej skuteczną metodą zapo­biegania przenoszeniu drobnoustrojów pomiędzy personelem i pacjentami.

Ręce personelu medycznego są podstawowym i najczęściej używanym narzędziem" w wykonywaniu wszystkich czynności przy pacjentach. Dlatego należy je myć często - niezależnie od tego, czy w zakładzie opieki zdro­wotnej są chorzy zakaźni, czy nie - zwłaszcza po kontakcie ze skórą, wydzielinami i wydalinami pacjenta. Jednakże, jeżeli doszło do zanieczyszczenia krwią lub wydzielinami pochodzącymi od pacjenta chorego zakaźnie (lub podejrzanego o chorobę zakaźną), należy to uczynić bardzo starannie. Rękawiczki ochronne nie zwalniają z obowiązku mycia rąk, będącego podstawą metodą ograniczania szerzenia zakażeń w szpitalu. Dokładne umycie rąk bezpośrednio po zdjęciu rękawiczek ochronnych prowadzi do usunięcia drobnoustrojów, które znalazły się na rękawiczkach, a przy ich zdejmowaniu mogły zostać przeniesione na ręce.

Dysponujemy trzema sposobami zmniejszania ryzyka przeniesienia za­każenia za pośrednictwem rąk. Są to:

1. mycie rąk wodą i mydłem,

2. odkażanie skóry rąk,

3. ochrona rąk za pomocą rękawiczek ochronnych.

W praktyce drobnoustroje występujące na rękach mogą być eliminowane w dostatecznym stopniu za pomocą właściwie przeprowadzonego mycia z na­stępczą dezynfekcją. Środki dezynfekcyjne, choć skuteczniej od mydła nisz­czą drobnoustroje, to jednak nie usuwają substancji organicznych i brudu. który osłania drobnoustroje przed dostępem i działaniem antyseptyków. Na nie mytych rękach znajduje się zazwyczaj przeszło 130 różnych szcze­pów bakteryjnych, z których wiele może być opornych na kilka, a nawet kil­kanaście antybiotyków; liczba bakterii na dłoniach personelu medycznego waha się od 3.9 • 10⁴ do 4,6 • 10° bakterii/cm². Występujące drobnoustroje można podzielić na florę stałą (fizjologiczną) i florę przejściową.

Flora stała (fizjologiczna) - to bakterie występujące głównie w fałdach skóry i mieszkach włosowych człowieka, namnażające się głównie w gruczo­łach łojowych i potowych, w związku z tym są trudne do usunięcia przy za-stosowaniu środków mechanicznych; są to przede wszystkim ziarniaki Gram--dodatnie (Staphylococcus sp., Micrococcus sp.) i inne drobnoustroje obecne na rękach przejściowo. Flora stała nie wykazuje właściwości chorobotwór­czych, aczkolwiek u niektórych osób składnikiem flory fizjologicznej mogą być na przykład chorobotwórcze gronkowce. Szczególnego znaczenia nabie­rają u pracowników medycznych oporne na antybiotyki drobnoustroje, które są odpowiedzialne za groźne zakażenia, na przykład metycylinooporne szcze­py Staphylococcus aureus (methycillin resistant staphylococcus aureus - MRSA) lub oporne na wankomycynę enterokoki (VRE).

Flora przejściowa - to mikroorganizmy luźno związane ze skórą, które nie są zdolne do namnażania się i przebywania przez dłuższy czas na powierzch­ni skóry.

W zakładach opieki zdrowotnej podstawowym problemem jest oczywiście flora przejściowa. U pracowników medycznych florę przejściową stanowią często mikroorganizmy chorobotwórcze odpowiedzialne za zakażenia szpital­ne. Mogą być one w czasie wykonywania zabiegów przenoszone z jednego pacjenta na drugiego przez zanieczyszczone ręce, stając się często przyczyną zakażeń krzyżowych. Drobnoustroje znajdujące się na rękach personelu me­dycznego przenoszone są na dotykany przedmiot lub pacjenta, a jednocześnie drobnoustroje z pacjenta i innego dotykanego przedmiotu przedostają się na ręce personelu. Zakażeniom szpitalnym zapobiegać można przez zmniejszenie liczby mi­kroorganizmów bytujących na skórze rąk do bezpiecznego dla pacjenta po­ziomu. Uzyskuje się to przez:

-mycie rąk pod bieżącą letnią wodą z użyciem mydła płynnego,

-wycieranie rąk ręcznikiem jednorazowego użycia,

-dezynfekcję skóry rąk alkoholowym roztworem środka antyseptycznego,

-ochronę rąk za pomocą rękawiczek.

Aby jednak powyższe zabiegi były skuteczne, należy przestrzegać dodatkowych zasad podczas pracy:

• nie nosić biżuterii, zegarka na ręku.

• unikać skaleczeń i innych uszkodzeń skóry,

• skaleczenia lub chorobowe zmiany skórne zawsze zabezpieczyć nieprzesiąkliwym opatrunkiem, ewentualnie dodatkowo specjalnymi ręka­wiczkami,

• stosować rękawiczki ochronne przy wykonywaniu czynności, w czasie których możliwy jest kontakt z krwią i płynami ustrojowymi,

• stosować sterylne rękawiczki do czynności aseptycznych,

• ręce myć przed założeniem i po zdjęciu rękawiczek.

Naturalną barierę ochronną skóry stanowi warstwa zrogowaciała naskórka zbudowana ze zrogowaciałych komórek, spojonych ze sobą substancją „kitu­jącą". Ta substancja o charakterze kitu tworzy systemy o strukturze blaszek znajdujących się w przerwach międzykomórkowych i składa się z delikat­nych, dwuwarstwowych pokładów cząstek utworzonych z tłuszczów, ceramidów, cholesterolu i innych substancji. Środki myjące, a nawet zwykła woda, powodują czasowe uszkodzenie bariery ochronnej przez wymycie „lipidów barierotwórczych" i w ten sposób zostaje „otwarta droga" do głębszych warstw skóry dla substancji chemicznych mogących ją uszkodzić. Skóra ma właściwości naturalnej regeneracji, która przy niewielkich uszkodzeniach trwa kilka godzin, natomiast przy większym niedoborze substancji kitującej - kilka dni. Dlatego szczególnie istotne jest właściwe stosowanie środków pielęgnujących. Środki o właściwościach pielęgnujących skórę powinny być - obok mydeł z dozowników i środków dezynfekcyjnych - normalnym wy­posażeniem w każdym zakładzie opieki zdrowotnej.

Podstawowe zasady higieny i mycia rąk

Przestrzeganie technik i schematów mycia oraz dezynfekcji rąk ma istotny wpływ na skuteczność wykonywanych czynności. Niestety, zasady te nie zawsze są znane persone­lowi zakładów opieki zdrowotnej.

Podstawowe zasady:

• Noś krótko obcięte paznokcie

• Zabezpiecz zranienia wodoodpornym opatrunkiem

• Unikaj noszenia pierścionków i zegarków

• Myj i odkażaj ręce w przypadku uszkodzenia rękawiczki

• Pojemnik z płynnym mydłem powinien być zabezpieczony przed zanie­czyszczeniem w czasie użytku

• Myj ręce mydłem, a następnie stosuj środek dezynfekujący

• Mocno pocieraj o siebie dłonie, aby pozbyć się martwych komórek naskór­ka i bakterii

• Przy myciu i dezynfekcji dłoni pamiętaj o grzbietowej powierzchni rąk

• Pamiętaj o umyciu powierzchni między palcami

• Zdezynfekuj opuszki palców jednej ręki, obracając je na dłoni drugiej ręki

• Pocieraj ręce tak, aby kciuki i nadgarstki stykały się ze sobą

• Unikaj rozpryskiwania w czasie mycia i dezynfekcji, aby nie skazić ubrania
  i otaczającego środowiska

• Spłukuj dokładnie ręce bieżącą wodą

• Zalegający środek dezynfekujący może spowodować podrażnienia i suchość
  skóry

• Wilgotne ręce są podatniejsze na zabrudzenie i przenoszenie drobnoustro­jów niż suche

• Dokładnie wysusz ręce papierowym ręcznikiem

• Dokładne wycieranie rąk papierowym ręcznikiem pomaga w usuwaniu po­zostałych bakterii

Wyróżnia się następujące rodzaje mycia rąk:

• socjalne,

• higieniczne,

• chirurgiczne.

Socjalne mycie rąk wykonuje się:

• przed dotykaniem żywności, przed jedzeniem, przed karmieniem
  chorych,

• po wyjściu z toalety,

• przed przystąpieniem do pielęgnacji chorego i po zakończeniu pielę­gnacji (kąpanie, ścielenie łóżka, zmiana bielizny itp.),

• zawsze, gdy ręce miały kontakt z ziemią,

• przed rozpoczęciem dnia pracy i po dłuższych przerwach w pracy,

• po wykonanych pracach porządkowych i czystościowych

Socjalne mycie rąk przy użyciu mydła płynnego usuwa w dużej mierze (około 65%) przejściowo występujące drobnoustroje, ze średnio zabrudzo­nej skóry. Zalecane jest stosowanie mydła płynnego w pojemniku z dozowni­kiem, który umieszczany jest na specjalnym uchwycie, obok pojemnika ze środkiem dezynfekcyjnym. Ważne są: odpowiednia częstość mycia rąk, wła­ściwe wykonywanie tej czynności oraz przestrzeganie czasu jej trwania. Mycie to polega na energicznym pocieraniu wszystkich powierzchni rąk z użyciem mydła i wody: powinno trwać co najmniej 10 s. Ręce należy płukać w strumieniu bieżącej wody i osuszać ręcznikiem jednorazowego użycia. Za­miast ręcznika papierowego można używać czystej ściereczki, którą wyrzuca się po każdym użyciu do specjalnych toreb, z przeznaczeniem do prania i po­wtórnego użycia.

Higieniczne mycie i dezynfekcja rąk

Higieniczne mycie i dezynfekcja rąk składa się z dwóch etapów:

1. etap brudny - mycie,

2. etap czysty - dezynfekcja.

Higieniczne mycie rąk to zabieg polegający głównie na zmyciu z po­wierzchni skóry rąk zanieczyszczeń organicznych i brudu oraz na częściowej eliminacji ze skóry flory przejściowej i stałej. Ręce myje się mydłem (lub mydłem antyseptycznym) pod strumieniem letniej bieżącej wody w czasie 30-60 sekund. Po dokładnym myciu ręce spłukuje się i osusza ręcznikiem jednorazowego użycia. Bardzo ważne jest dokładne umycie rąk mydłem przed zastosowaniem środka dezynfekującego"¹⁷, ponieważ usuwa ono ze skó­ry zanieczyszczenia organiczne i nieorganiczne, odsłaniając drobnoustroje i ułatwiając dostęp do nich środka dezynfekcyjnego. Higieniczne mycie rąk, z użyciem mydła i środka antyseptycznego, usuwa przejściową florę skóry, podczas gdy chirurgiczne mycie rąk dodatkowo redukuje liczbę drobnoustro­jów stanowiących florę rezydującą do ilości nie zagrażającej zakażeniem rany w przypadku uszkodzenia rękawiczki.

Dezynfekcję higieniczną rąk przeprowadza się po dokładnym oczyszcze­niu skóry przez wcieranie w każdą rękę około 3 ml alkoholowego środka an­tyseptycznego, na przykład:70% roztworu alkoholu etylowego z dodatkiem 0,5% glicerolu, aż do całkowitego wyschnięcia preparatu, czyli przez około 30 sekund.

Dezynfekcję higieniczną przeprowadza się, stosując antyseptyk na czystą, pozbawioną zanieczyszczeń organicznych i brudu (widzialnego i niewidzial­nego) skórę rąk. Zanieczyszczenia organiczne zmniejszają aktywność alkoholowych środków antyseptycznych. Podobny wpływ mogą mieć niektóre kre-my pielęgnacyjne i zanieczyszczenia innego pochodzenia niż organiczne. Skóra rąk musi być sucha. Preparat antyseptyczny naniesiony na mokrą skórę ulega rozcieńczeniu, nie wykazuje dostatecznej aktywności i gorzej wysycha (paruje). Alkoholowy środek antyseptyczny należy wcierać w ręce aż do jego wyschnięcia. Wcieranie w skórę preparatów zawierających alkohol i wykazujących aktywność przeciwdrobnoustrojową powoduje zmniejszenie liczby bakterii flory przejściowej w przybliżeniu 10 tys. razy. Mycie rąk za pomocą detergentów prowadzi jedynie do 100-krotnego zmniejszenia flory przejścio­wej. Aby higieniczne mycie i dezynfekcja rąk były przeprowadzone skutecz­nie, należy mieć krótko obcięte paznokcie i zmyty lakier z płytek paznokcio­wych, zdjąć biżuterię z rąk (obrączkę, pierścionki, bransoletki, zegarek).

W sytuacjach nagłych, kiedy nie ma możliwości umycia rąk pod strumie­niem bieżącej wody z dodatkiem mydła (detergentu), dopuszczalne jest ogra­niczenie się do wcierania przez 3 minuty mieszaniny środków antyseptycz-nych, to znaczy 70% roztworu alkoholu izopropylowego z dodatkiem 0,5% roztworu chloroheksydyny.

Higieniczne mycie i dezynfekcję rąk wykonuje się:

• przed wejściem do bloku operacyjnego, do magazynu jałowego sprzętu (do strefy jałowej),

• przed wykonywaniem zabiegów aseptycznych i po ich zakończeniu:

• przed i po założeniu cewnika do pęcherza moczowego, przed dotyka­niem rany i po kontakcie rąk z raną, na przykład przy zmianie opatrun­ku (przed nałożeniem rękawiczek jałowych i po ich zdjęciu),

• przed wykonywaniem zabiegów inwazyjnych (takich jak iniekcje, punkcje, pobranie krwi, szczepienia),

• przed pielęgnacją i w czasie pielęgnacji wrażliwych pacjentów (z osła­bioną odpornością immunologiczną lub pacjentów z grupy wysokiego ryzyka, na przykład przebywających na oddziale neonatologii czy in­tensywnej opieki medycznej),

• przed pielęgnacją i po pielęgnacji noworodków,

• po każdym kontakcie z drenażem rany,

• przed nałożeniem i po zdjęciu rękawiczek,

• po kontakcie z materiałem zakaźnym (krwią, płynami ustrojowymi, wydzielinami i wydalinami chorego),

• po opuszczeniu boksów izolujących chorych zakaźnie,

• po każdym zdjęciu maski chirurgicznej z ust i nosa.

Najczęstsze błędy popełniane podczas higienicznego mycia rąk to:

• niedokładne mycie rąk (pomijanie przestrzeni między palcami, niedo­kładne czyszczenie paznokci, pozostawienie długich paznokci),

• pozostawienie na rękach biżuterii.

• krótki czas mycia,

• używanie „wspólnego" mydła w kostce lub mydła w płynie zanieczysz­czonego mikrobiologicznie,

• osuszanie rąk „wspólnym" ręcznikiem wielokrotnego użycia,

• używanie zbyt gorącej wody i zbyt częste mycie rąk, zaraz po przepro­wadzonej dezynfekcji rąk alkoholowym środkiem antyseptycznym (ta­kie postępowanie obniża poziom wrażliwości skóry na środki myjące
  oraz powoduje jej wysuszanie i uszkodzenia).

Błędy popełniane podczas dezynfekcji rąk to:

• zbyt krótko przeprowadzona dezynfekcja,

• stosowanie zbyt małej objętości środka antyseptycznego,

• niedokładna dezynfekcja,

• pozostawienie na rękach biżuterii,

• stosowanie alkoholowych środków antyseptycznych na mokrą skórę,

• stosowanie alkoholowych środków antyseptycznych na skórę zanie­czyszczoną (szczególnie materiałem organicznym).

Obok mycia socjalnego i higienicznego w połączeniu z higieniczną dezyn­fekcją rąk w zakładach opieki zdrowotnej jest stosowane jeszcze chirurgicz­ne mycie i dezynfekcja rąk.

Przeprowadza się je:

• przed wszystkimi za­biegami chirurgicznymi.

• w celu usunięcia i zabicia flory przejściowej,

• zmniejszenia do minimum koncentracji flory stałej.

• w ce­lu zmniejszenie ryzyka zanieczyszczenia rany, na przykład w przypadku uszkodzenia rękawiczek.

Każdy członek zespołu operacyjnego przed wejściem na salę operacyjną po­winien umyć ręce wodą z mydłem i przetrzeć je roztworem środka antyseptycznego, zgodnie z instrukcją opracowaną w danej placówce. Z reguły in­strukcja ta brzmi następująco:

Podczas mycia chirurgicznego rąk - po założeniu nieprzemakalnego fartucha - ręce myje się pod bieżącą wodą z mydłem w taki sposób, aby dłonie były zawsze trzymane powyżej łokci. Po kilkakrotnym na-mydleniu i spłukaniu wodą pobiera się w sposób jałowy szczotkę i na­stępnie szoruje się nią ręce i przedramiona do łokci, szczególnie zwra­cając uwagę na skórę dłoni i okolic paznokci. Czas mycia szczotką nie może być krótszy niż 3 minuty. Po tych czynnościach spłukuje się ręce i przemywa je środkiem antyseptycznym przez co najmniej ! minutę.

Trzeba pamiętać, żeby mydło i środek dezynfekujący były dokładnie roz­prowadzane na całej powierzchni skóry rąk. Najczęściej niedostatecznie umy­te i zdezynfekowane są: kciuki i ich kłęby, końce palców, powierzchnie międzypalcowe oraz fałdy poprzeczne dłoni rąk⁸⁷. Gdy po dezynfekcji rąk w badaniach mikrobiologicznych stwierdza się patogenne bakterie, nie ozna­cza to, że środek dezynfekcyjny nie działa dostatecznie, lecz że powinno się poprawić technikę dezynfekcji rąk.

Po umyciu i zdezynfekowaniu rąk zakłada się - przy pomocy drugiej oso­by - odzież operacyjną składającą się z fartucha i maski operacyjnej, Przy zakładaniu wyjałowionych rękawiczek gumowych trzeba pamiętać, że najpierw palcami lewej ręki chwyta się za wywinięty mankiet prawej rękawiczki, dzię­ki czemu unika się zanieczyszczenia zewnętrznej powierzchni rękawiczki. Po założeniu prawej rękawiczki, palce prawej ręki wsuwa się tym razem pod mankiet lewej rękawiczki i nakłada sieją na rękę lewą. W ten sposób unika się dotknięcia prawą rękawiczką skóry lewej dłoni lub lewego przedramienia.

Powinno się zawsze zdezynfekować ręce po zdjęciu rękawiczek jednora­zowego użycia, ponieważ nigdy nie chronią one rąk w 100%. Wynika to z na­stępujących przyczyn:

• nieszczelność materiału, z którego wykonane są rękawiczki (obecnie
  przy wszystkich produktach < 2%),

• rękawiczki mogą zostać uszkodzone podczas wykonywania czynności, a także podczas ściągania rękawiczek dochodzi do skażenia rąk.

Mydła

We wszystkich zakładach opieki zdrowotnej i wszystkich miejscach publicz­nych do mycia rąk należy używać mydła płynnego w dozownikach sterowa­nych łokciem, nogą bądź fotokomórką.

Mydło płynne w pojemniku umieszczonym w dozowniku spełnia swoje za­danie wówczas, gdy nie ma możliwości zakażenia wnętrza dozownika. Dozowniki na mydło płynne muszą być regularnie myte, wyparzane (dezyn­fekowane) i utrzymywane w idealnej czystości. Mydło płynne w butelce (po­jemniku) fabrycznie napełnionej należy tak włożyć do dozownika, aby nie doprowadzić do zainfekowania wnętrza butelki i mydła. Nie wolno uzupeł­niać częściowo opróżnionego pojemnika. Mydło z dodatkiem środka antyseptycznego nie może być uważane za śro­dek dezynfekcyjny. W razie potrzeby umyte ręce należy zdezynfekować roztworem antyseptycznym.

W niedalekiej przyszłości mydło prawdopodobnie zostanie zastąpione przez żele myjące oraz pianki, ze względu na ich lepsze właściwości myjące. mniejsze ryzyko uszkodzenia skóry oraz często utrudnioną kolonizację przez bakterie.

Nadal często używa się do mycia rąk mydła stałego w kostce, które nie spełnia wymogów higienicznych. Mydło w kostce przez cały czas użycia po­zostaje wilgotne; leży najczęściej w wilgotnej mydelniczce lub zagłębieniu umywalki. Kolejni użytkownicy podczas mycia rąk przenoszą na mydło licz­ne drobnoustroje, w tym również chorobotwórcze; dla niektórych drobno­ustrojów mydło jest pożywką, na której mogą się namnażać. Zainfekowane mydło, używane przez kolejne osoby, jest poważnym zagrożeniem mikrobio­logicznym i staje się źródłem zakażeń (dodawanie do mydeł środków bakte­riobójczych i bakteriostatycznych może spowodować podrażnienia skóry przy częstym myciu rąk).

Ręczniki

W zakładach opieki zdrowotnej, gdzie ryzyko występowania biologicznych zagrożeń zawodowych jest bardzo duże, należy stosować tylko i wyłącznie ręczniki jednorazowego użycia, gdyż ręczniki wielokrotnego użycia są bardzo dobrym rezerwuarem i źródłem przenoszenia chorobotwórczych bakterii i wi­rusów. Jednak w dalszym ciągu jednym z najczęściej popełnianych błędów w związku z myciem rąk jest ich wycieranie za pomocą ręcznika wielokrot­nego użycia, który jest potencjalną przyczyną przeniesienia zakażenia na skó­rę. Ręce należy wycierać ręcznikiem jednorazowego użycia. Dopuszczalne jest używanie ściereczki bawełnianej pod warunkiem, że będzie ona umiesz­czona w specjalnym aparacie „dozującym" czysty odcinek ściereczki, przy czym odcinek ściereczki będzie użyty tylko jeden raz.

Umyte i wysuszone ręce należy zdezynfekować środkiem do dezynfekcji skóry rąk. Wytarcie skóry rąk do sucha przed dezynfekcją zapobiega rozcień­czeniu środka antyseptycznego, przy czym wysychanie skóry jest szybkie, gdyż te środki łatwo parują.

Środki do dezynfekcji skóry rąk

Samo mycie rąk wodą z mydłem zmniejsza liczbę bakterii na powierzchni rąk o około 65%, a po zastosowaniu dodatkowo środka antyseptycznego - o przeszło 95%.

Najlepszymi środkami do higienicznej lub chirurgicznej dezynfekcji skóry rąk są alifatyczne alkohole, które mogą być stosowane na skórę, takie jak eta­nol, izopropanol i n-propanol). W tym szeregu ho­mologicznym najbardziej skuteczny okazał się n-propanol, który w stężenie 60% v/v wykazuje o wiele silniejsze w skutkach działanie niż w stężeniu 70% .

Alkohole jako środki dezynfekcyjne są o wiele lepiej tolerowane przez skórę niż regularne mycie rąk mydłem ze środkami pielęgnującymi. Poza tym wykazują najmocniejsze i najszybsze działanie unieszkodliwiające florę bak­teryjną rąk. Działają krótko, ale skutecznie, gdyż bakterie znajdujące się pod rękawiczką ochronną powracają do stanu wyjściowego bardzo powoli. Do­datkową zaletą alkoholi jest to, że nie trzeba ich spłukiwać, gdyż wyparowują w bardzo krótkim czasie. Obecnie w niektórych preparatach dezynfekcyjnych wykorzystuje się zjawisko potęgowania działania różnych alkoholi użytych w mieszaninie do przedłużenia działania antybakteryjnego, np. Skin-sept pur (zakres jego działania bakteriobójczego jest szeroki, jednak nie obej­muje wirusów).

Badania nad myciem rąk przez personel medyczny

Mycie rąk przez personel medyczny było wielokrotnie badane. Wyniki tych badań (w świetle danych z piśmiennictwa światowego) prowadziły najczę­ściej do poniższych wniosków:

• mycie rąk, mimo prostoty tej czynności, jest często pomijane w co­dziennej praktyce przez wielu pracowników medycznych;

• często obserwowano wykonanie wkłucia dożylnego (pobranie krwi, wykonanie iniekcji) bez uprzedniego umycia rąk; przy wykonywaniu innych czynności ręce były myte tylko w ²/₃ przypadków;

• lekarze myją ręce rzadziej niż pielęgniarki, szczególnie zbyt rzadko pomiędzy badaniami kolejnych chorych.

Rękawiczki ochronne

Mycie i dezynfekcja rąk zanieczyszczonych drobnoustrojami nie stanowią dostatecznej ochrony ani dla pracowników zakładów opieki zdrowotnej, ani dla pacjentów. Nie można również wykluczyć, że na powierzchni skóry rąk występują niewidoczne uszkodzenia, urazy, skaleczenia, otarcia.

Jedna z metod zapobiegania zakażeniom polega na maksymalnym ograni­czaniu dostępu płynów ustrojowych pochodzących od pacjenta do różnych części ciała personelu medycznego. W tym celu wykorzystuje się mechanicz­ne bariery między źródłem drobnoustrojów (tkanką organiczną) a ciałem człowieka. Stosowanymi barierami są: rękawiczki, maski, okulary i ubrania ochronne.

Najskuteczniejszą metodą ochrony rąk przed bezpośrednim dostępem drobnoustrojów jest nakładanie rękawiczek ochronnych. Rękawiczki powin­ny być nakładane nie tylko przed kontaktem z pacjentami z grup dużego ry­zyka (na przykład chorymi i nosicielami HBV, HCV, HIV), ale muszą być stosowane rutynowo wobec wszystkich pacjentów.

Rękawiczki powinny być stosowane jako uzupełnienie, a nie zamiast mycia rąk. Stosowanie rękawiczek ochronnych nie zwalnia z obowiązku mycia rąk i stosowania antyseptyków. Tylko kompleksowe i rutynowe postępowanie po­zwala utrzymać na skórze niewielką liczbę drobnoustrojów i zapobiega po­drażnieniu skóry przez bakterie namnażające się pod rękawiczką.

Jednorazowe rękawiczki przeznaczone są rzeczy­wiście do jednorazowego użycia. Niedopuszczalne jest stosowanie tych sa­mych rękawiczek do kontaktu z następnym pacjentem!

Niestety, w zakładach opieki zdrowotnej zdarza się często nieprzestrzeganie podstawowych zasad higieny. Na przykład osoby pobierające krew nie zdejmują rękawiczek po obsłużeniu poszczególnych pacjentów i opisują w nich próbv krwi. a potem pobierają krew od kolejnego pacjenta

Mycie, czyszczenie, dezynfekcja czy sterylizacja jednorazowych rękawi­czek powodują uszkodzenia mechaniczne i chemiczne lateksu. Tak „uzdat­nione" rękawiczki nie są już bezpieczną barierą ochronną.

Cechy dobrych jakościowo rękawiczek ochronnych:

• bez perforacji, elastyczne i wytrzymałe na przekłucia i rozdarcia,

• nie upośledzają czucia dotyku i chwytności, powinny być dobrze dopa­sowane do dłoni,

• ich powierzchnia nie może być lepka,

• nie powinny wykazywać drażniącego działania (nie mogą zawierać ma­łych ilości katalizatorów i białek w lateksie).

Po zakończeniu pracy rękawiczki należy traktować jako materiał zakaźny i poddać zniszczeniu jak każdy inny sprzęt i materiały jednorazowego użycia.

Uczulenie na lateks

Lateks jest składnikiem gumy naturalnej uzyskiwanej w wyniku chemicznej obróbki żywicy drzewa kauczukowego. Alergenami lateksu są białka, które wraz z lipidami tworzą mleko kauczukowe. Najważniejszą spośród siedemna­stu rozpoznanych białek alergenowych jest heweina. Około 80% alergii zawo­dowych powstaje w wyniku nadwrażliwości na ten czynnik. Silne działanie alergizujące mają także przyspieszacze używane w procesie produkcji gumy- disiarczek tetrametylotiuranu i dimerkaptobenzotiazole - powodujący zmia­ny skórne o charakterze wyprysku kontaktowego. Drugi związany jest z na­tychmiastową reakcją alergiczną na lateks i występuje w postaci pokrzywki kontaktowej oraz alergicznego zapalenia błony śluzowej dróg oddechowych.

Częstym objawem nietolerowania lateksu jest alergiczny nieżyt nosa. Wy­przedza on o około 6 miesięcy pojawienie się dolegliwości ze strony dolnych dróg oddechowych. Częstość występowania tego schorzenia ocenia się na 15-51%. Objawia się ono przede wszystkim wodnistym wyciekiem z nosa i obrzękiem błony śluzowej utrudniającym oddychanie. W przebiegu uczule­nia na lateks może się również pojawić zapalenie spojówek z towarzyszącym nadmiernym łzawieniem i obrzękiem powiek. Częstość tych objawów waha się od 22 do 44%.

Lateks występuje w: rękawicach chirurgicznych, cewnikach, zestawach do wlewów doodbytniczych, opaskach elastycznych, kauczukowych protezach dentystycznych, maskach tlenowych.

Nietolerancja lateksu gumy naturalnej to jeden z najpoważniejszych me­dycznych problemów pracowników zakładów opieki zdrowotnej. W grupie największego ryzyka są: stomatolodzy (14%), lekarze pracujący na salach operacyjnych (8%), pielęgniarki pracujące na salach operacyjnych (6%). U pozostałych pracowników zakładów opieki zdrowotnej zmiany te rozpo­znawane są z częstością około 1%.

Szkodliwość talku

Talk jest czynnikiem sprzyjającym alergizacji. Sprzyja zachorowaniu na astmę oskrzelową. Taka reakcja występuje najczęściej w przypadku bezpośredniego kontaktu z talkowanymi rękawiczkami lateksowymi (talk jest idealnym nośnikiem alergenów lateksowych, jego maleńkie cząsteczki prze­nikają do najdalszych części układu oddechowego). Astma oskrzelowa może przebiegać u uczulonych na lateks gumy naturalnej zarówno w postaci łagod­nego kaszlu, jak i ciężkich napadów duszności. Częstość jej występowania wśród uczulonych na lateks gumy naturalnej ocenia się na 3-31%.

Rękawiczki hipoalergiczne

Uczuleni na lateks gumy naturalnej pracownicy zakładów opieki zdrowotnej powinni mieć zapewnione rękawiczki hipoalergiczne bez talku. Na polskim rynku są już dostępne rękawiczki zupełnie nie zawierające lateksu (winylowe lub z gumy syntetycznej). Są one jednak drogie, dają gorsze czucie dotyku oraz mniejszą barierę ochronną w porównaniu z rękawiczkami lateksowymi. Dlatego w przypadku nadwrażliwości powinno się używać rękawiczek latek­sowych, ale nie zawierających talku, w których lateks jest oddzielony od dło­ni warstwą polipropylenu, i przesypywanych mączką kukurydzianą zamiast talkiem.

Pielęgnacja skóry

Na stan skóry, czyli jej wygląd, wpływ mają: cechy dziedziczne, wiek, kli­mat, środowisko, sposób odżywiania, napięcie nerwowe, promieniowanie sło­neczne oraz sposób pielęgnacji. Do pielęgnacji skóry należy mieć podobny stosunek jak do pielęgnacji jamy ustnej. Do każdego pacjenta powinno się podejść w sposób indywidualny, umożliwiający wybór najlepszych kosmety­ków i leków. Rozróżnia się cztery podstawowe rodzaje skóry: normalną, su­chą, tłustą i mieszaną.

Skóra normalna

Jest ona różowa, gładka, jędrna, dobrze nawilżona, napięta i sprężysta, wła­ściwie reaguje na warunki atmosferyczne (takie jak wiatr, mróz, słońce) oraz na wodę i mydło. Skóra taka jest matowa, niewidoczne są na niej pory i nie wytwarza w nadmiarze łoju. nie łuszczy się też. Niewidoczne są na niej na­czynia krwionośne ani plamy barwnikowe. Taka cera występuje tylko u dzieci do okresu pokwitania.

W pielęgnacji skóry normalnej obowiązuje zasada utrzymania ochronnych właściwości i zapewnienia równowagi fizjologicznej tego narządu. Do mycia zalecane są klasyczne mydła dla dzieci oraz mydła przetłuszczone z dodat­kiem olejów roślinnych i lanoliny. Niekiedy korzystne jest stosowanie mydeł syntetycznych nie zmieniających odczynu skóry. Mydła w formie kostek, pły­nu czy żeli nie powinny zawierać środków zapachowych, koloryzujących czy substancji antyseptycznych, ponieważ przy dłuższym ich stosowaniu może dojść do podrażnienia i odwodnienia naskórka. Do ochrony skóry młodej za­lecamy kremy z filtrami oraz półtłuste i tłuste. Jest to ważne szczególnie la­tem oraz zimą, aby zapewnić skórze właściwą ochronę przed wpływami at­mosferycznymi.

Skóra sucha

Uważa się, że u większości ludzi po ukończeniu 25.-30. rż. pojawia się w różnym stopniu problem skóry suchej. Skóra sucha jest w niewystarczają­cym stopniu uwodniona. Charakteryzuje się jasnym kolorem, jest cienka, mało elastyczna, mogą występować w niej przebarwienia i rozszerzone na­czynia krwionośne, może się łuszczyć, reaguje zaczerwienieniem na mydło, wodę i warunki atmosferyczne. Skóra taka szybko się starzeje, a niewłaściwie pielęgnowana - staje się skórą starczą. Już około 20. rż. mogą pojawiać się na niej pierwsze zmarszczki wokół oczu, ust i na szyi; stopniowo staje się coraz cieńsza, wręcz pergaminowa. Wykazuje dużą wrażliwość na pory roku. W zi­mie oddaje wodę do otoczenia, do czego przyczynia się przebywanie w po­mieszczeniach, gdzie powietrze jest znacznie wysuszone przez grzejniki. Na­tomiast latem skóra ta jest wysuszona przez promienie słoneczne. Czynniki te powodują załamanie się bariery ochronnej, jaką jest płaszcz lipidowy, oraz zanik wody w skórze. Przyczyną niekorzystnych zmian w skórze suchej jest niedostateczne wytwarzanie naturalnych tłuszczów przez skórę właściwą. Gruczoły łojowe wytwarzają zbyt mało tłuszczu koniecznego do utrzymania prawidłowej elastyczności skóry. Niedobór tłuszczu przyczynia się do od­wodnienia skóry, ponieważ jest ona niedostatecznie osłonięta i stale traci wo­dę. Z wiekiem proces ten się nasila i skóra staje się coraz bardziej wiotka. Wśród innych przyczyn nasilających suchość skóry należy wymienić: choro­by skóry, stres, przemęczenie, niewyspanie, niewłaściwie dobrane kosmetyki czy nieodpowiednią dietę.

Pielęgnacja skóry suchej polega na kuracji wyrównawczej, stosowaniu emulsji woda w oleju. Na uwodnienie skóry wpływ mają między innymi: ceramidy, witaminy, naturalny czynnik nawilżający (NMF), kwas hialuronowy, mukopolisacharydy. Do pielęgnacji skóry suchej wykorzystuje się zabiegi ujędrniające, odżywcze, dotleniające i nawilżające, takie jak zabiegi lipotemiczne, polegające na wprowadzeniu stężonej frakcji lipidów w celu popra­wy struktury i funkcji biologicznej skóry. Przeciwwskazaniem dla skóry suchej jest nadmierna ekspozycja na słońce. mróz i wiatr. Nie są zalecane klasyczne mydła toaletowe, ponieważ zasadowy odczyn skóry po użyciu mydła ułatwia wnikanie do naskórka alergenów i czynników drażniących. Powinno się stosować mydła syntetyczne wzboga­cone w dodatki natłuszczające, bez środków zapachowych. Do nawilżania skóry zaleca się specjalne kosmetyki, a nie wodę. Stosuje się zwykle kremy nawilżające i tłuste zawierające naturalny czynnik nawilżający lub powodują­ce jego odbudowę.

Skóra tłusta

Skóra tłusta staje się problemem zwykle po 12. rż. Ma ona kolor ziemisty, szarożółty, zazwyczaj jest dość gruba, a jej powierzchnia - błyszcząca. Wi­doczne są na niej ujścia gruczołów łojowych w postaci rozszerzonych porów z zaskórnikami. Jest słabo ukrwiona, a wydzielina gruczołów łojowych wy­twarzana jest w nadmiernej ilości. Obszarami skóry o największym nasileniu łojotoku są: czoło, środkowa część twarzy, nos, broda, okolica mostka oraz plecy.

Skóra ta dobrze toleruje czynniki atmosferyczne, takie jak wiatr, zimno i słońce. Silniejszy wpływ na ten typ skóry mają czynniki wewnętrzne, takie jak stres, zaburzenia hormonalne, zaburzenia układu pokarmowego. Atutem takiej skóry jest późno zaczynający się okres jej starzenia. Zaletą skóry tłustej jest to, że w wieku starszym nie ulega patologicznemu wysuszeniu. Do wad natomiast należą dość częste powikłania trądzikowe i skłonność do tworzenia zmian zastoinowych oraz nieestetyczny wygląd.

Ten typ skóry nie występuje u dzieci; pojawia się dopiero w okresie po-kwitania, kiedy wzmaga się czynność hormonalna gruczołów płciowych po­budzająca czynność gruczołów łojowych.

Pielęgnacja skóry tłustej ma na celu zmniejszenie grubości warstwy rogo­wej, regulację wydzielniczą gruczołów łojowych oraz poprawę ukrwienia skóry.

Należy unikać środków pielęgnacyjnych działających agresywnie, które mogłyby naruszyć naturalną florę bakteryjną skóry, przyczynić się do naru-szenia jej kwaśnego odczynu, nadmiernie ją odtłuścić. Przeciwwskazaniem dla skóry tłustej jest mycie twarzy wodą z mydłem oraz stosowanie prepara­tów zawierających alkohol, niszczący lipidy naskórka, które warunkują utrzy­manie właściwego stanu nawodnienia skóry. Zaleca się stosowanie specjal­nych mydeł syntetycznych przeciwtrądzikowych, wzbogaconych roślinnymi składnikami przeciwłojotokowymi lub innymi (na przykład siarką, metioniną. cysteiną), zmniejszającymi łojotok czy ściągającymi. Do mycia twarzy moż­na stosować płyny tonizujące zawierające kwas mlekowy lub cytrynowy, wy­ciągi z tymianku, pokrzywy, dziurawca, łopianu, chmielu, kwas salicylowy.

W pielęgnacji skóry tłustej czy trądzikowej stosuje się kremy o właściwo­ściach zapobiegających tworzeniu się zaskórników. W preparatach takich wy­korzystuje się pochodne witamin A, E, B₆, związki cynku, miedzi, kwasy owocowe.

Skóra mieszana

Skóra ta ma cechy dwóch rodzajów skóry: jedne partie są suche, inne zaś tłu­ste. Najczęściej tłusty jest środkowy pas: czoło, nos, broda. Powierzchnie boczne twarzy są natomiast suche, choć czasami można spotkać sytuację od­wrotną. Ten typ skóry jest obserwowany u osób po 20.-25. rż. Dochodzi do zaburzenia równowagi wodno-lipidowej na powierzchni naskórka.

Pielęgnacja tego rodzaju cery jest trudna i pracochłonna, ponieważ należy postępować tak, jak z dwoma rodzajami skóry. Do mycia twarzy należy wy­bierać preparaty łagodne; nie są wskazane mydła antybakteryjne czy klasycz­ne mydła toaletowe powodujące ałkalizację skóry. Polecane są zmywacze do cery mieszanej, mydła glicerynowe lub mydła syntetyczne wzbogacone środ­kami nawilżającymi. Można stosować kremy matujące oraz nawilżające z do­datkiem witaminy A i wyciągów roślinnych.

Skóra zniszczona

Skóra zniszczona jest trudna do pielęgnacji i wymaga przeprowadzenia do­kładnego wywiadu z pacjentem w celu rozpoznania przyczyn. Pacjenta nale­ży spytać o sposób odżywiania, przebyte choroby, zażywane leki, tryb życia, częstotliwość korzystania z promieni ultrafioletowych (solarium, kąpiele sło­neczne). Na stan skóry wpływa również zanieczyszczenie środowiska, smog i wiele innych czynników, które powodują, że skóra staje się bezbronna, a wolne rodniki atakują komórki naskórka, co prowadzi do uszkodzeń skóry, czyli przyspieszenia procesu starzenia. Wolne rodniki niszczą błony komór­kowe komórek skóry właściwej i naskórka, co prowadzi do zwyrodnienia tkanek. Powodują również uszkodzenia warstwy lipidowej naskórka, elastyny i kolagenu w skórze właściwej, a więc przez szkodliwe działanie przyspiesza­ją proces starzenia się skóry i powstawania zmarszczek.

W dzisiejszych czasach spotyka się coraz więcej osób, których skóra jest szara, zmęczona, jej wygląd świadczy między innymi o zakłóceniach w procesie oddychania komórkowego. Zanieczyszczenia atmosferyczne, stres i nie- higieniczny tryb życia (nikotyna, alkohol, brak snu) ograniczają możliwości pobierania przez skórę tlenu. Dlatego wiele firm kosmetycznych opracowało serie kosmetyków zawierających aktywny tlen. Zabiegi zwiększające dotle­nienie na poziomie komórkowym mają na celu pobudzenie wzrostu komórek, regulację procesów metabolicznych skóry oraz pobudzenie rozmnażania się komórek. W efekcie po zabiegach takich wzrasta zawartość tlenu w skórze, co powoduje jednoczesne zmniejszenie się ilości wodoru. W przypadku skóry

bardzo odwodnionej i suchej stosuje się preparaty silnie nawilżające, bogato w pierwiastki śladowe i witaminy. Takie zabiegi zmniejszają również prze­barwienia w skórze.

Skóra starcza

Starzenie się skóry jest zjawiskiem fizjologicznym i niestety nieuniknionym, ale dzięki postępom współczesnej nauki proces jej starzenia się udaje się znacznie spowolnić. Objawy starzenia się skóry mogą znacznie wyprzedzać objawy starzenia się całego organizmu, ponieważ właśnie skóra jest najbar­dziej narażona na szkodliwe czynniki środowiskowe. Starzenie się skóry przebiega w dwóch równoległych procesach, a mianowicie jako starzenie się zewnątrzpochodne, czyli słoneczne, oraz jako starzenie się genetyczne.

Przedwczesne starzenie się skóry spowodowane jest ekspozycją na działa­nie uszkadzających czynników środowiska, przede wszystkim światła sło­necznego, w miejscach szczególnie narażonych, czyli na skórze twarzy i rąk. Uważa się, że uszkodzenia skóry powstałe pod wpływem światła stanowią około 80% obserwowanych zmian aż do 45.-50. rż., czyli do okresu przekwitania. Dopiero w następnych latach w obrazie starzejącej się skóry zaczynają dominować elementy starzenia się genetycznego.

Proces starzenia się skóry polega na zmianach zanikowych w naskórku, w skórze właściwej oraz w przydatkach skóry - gruczołach łojowych i poto­wych. Grubość naskórka zmniejsza się na skutek ścieńczenia wszystkich jego warstw, w tym również warstwy rogowej. Z kolei cieńsza warstwa rogowa upośledza właściwe nawodnienie skóry, która staje się bardziej sucha. Nieko­rzystne zmiany powstają w lipidach warstwy rogowej. Zmniejsza się ilość ceramidów, które stanowią główne spoiwo substancji międzykomórkowej. Spo­wodowane to jest zwiększoną degradacją lipidów (wzrost aktywności ceramidazy) oraz zmniejszeniem ich syntezy (zmniejszona aktywność sfingomielinazy - enzymu odpowiedzialnego za syntezę ceramidów). Spowolnieniu ulega proces rogowacenia, co z kolei pociąga za sobą zmniejszenie wytwa­rzania naturalnego czynnika nawilżającego (NMF). Zmniejszenie zawartości lipidów i NMF oraz ścieńczenie warstwy rogowej odpowiadają za suchość i nasilone złuszczanie naskórka.

Zmiany zanikowe w skórze właściwej polegają na zmniejszeniu liczny ko­mórek tkanki łącznej - głównie fibroblastów - oraz na zmianach we włók­nach przez nie wytwarzanych, to jest w kolagenie i elastynie. a także na zmniejszeniu ilości glikozoaminoglikanów, w tym głównie kwasu hialuronowego w komórkach warstwy podstawnej. Jeżeli chodzi o włókna kolageno­we, to w procesie starzenia się spowodowanego działaniem promieni słonecz­nych następuje uszkodzenie włókien podporowych, czyli kolagenu typu 1. W starzeniu się skóry uwarunkowanym genetycznie dochodzi do zmniejsze­nia syntezy kolagenu typu III, który splata się z włóknami kolagenu I i jest odpowiedzialny za ich przestrzenne ułożenie. Zmniejszenie zawartości gliko­zoaminoglikanów powoduje zaburzenia wiązania wody, czego efektem jest odwodnienie skóry właściwej. Skutkiem zmniejszenia zawartości glikozoaminoglikanów oraz zmian w kolagenie jest utrata sprężystości skóry oraz powstawanie zmarszczek.

Istotną rolę w procesie starzenia się skóry odgrywają wolne rodniki, po­wstające wstające zarówno w endogennych procesach metabolicznych, jak i na skutek działania czynników zewnętrznych, takich jak promieniowanie ultrafioleto­we, ozon i nadtlenki w spalinach samochodowych oraz w dymie. Efektem ich działania są zmiany w lipidach naskórka oraz we włóknach tkanki łącznej, prowadzące do powstania trwałych zmarszczek. Wolne rodniki mogą także uszkadzać struktury DNA i prowadzić do rozwoju zmian nowotworowych.

Zmiany struktury skóry, spowodowane starzeniem się genetycznym lub ekspozycją na światło słoneczne, prowadzą do osłabienia funkcji ochronnych, wydzielniczych, absorpcyjnych i termoregulacyjnych aż o 60%. Skóra podda­wana długotrwałemu działaniu promieni słonecznych nabiera pewnych cha­rakterystycznych cech, różniących ją od skóry naturalnie starzejącej się; po­wstają w niej zmiany zabarwienia. Dochodzi do gromadzenia w naskórku melaniny, która jest wskaźnikiem uszkodzenia słonecznego.

Efektem długotrwałej ekspozycji na promieniowanie ultrafioletowe jest uszkodzenie układu melanocytów w skórze, co powoduje powstawanie za­równo ognisk odbarwień, jak i przebarwień. ilości znamion melanocytowych. Cykl życiowy tych znamion jest następujący: faza wzrostu od urodzenia do okresu dojrzewania, w której słońce może działać stymulujące następnie dłu­gi okres spoczynku i w końcu inwolucja...

Proces starzenia się obejmuje nie tylko naskórek, który staje się chropowa­ty i szorstki w dotyku, ale również głębsze warstwy skóry. Główne zmiany powstają w skórze właściwej, a polegają na degradacji włókien kolageno­wych i sprężystych. Dochodzi do zaniku tkanki tłuszczowej i w efekcie do powstawania zmarszczek. Lipidy substancji międzykomórkowej (kwasy, tłuszcze, ceramidy) utleniają się i proces wytwarzania naturalnego czynniku nawilżającego ulega zakłóceniu, co prowadzi do suchości i silnego złuszczania naskórka. Na skutek starzenia się genetycznego zanikowi ulega rozrod­cza, żywa warstwa naskórka i maleje liczba podziałów komórkowych. W wy­niku działania promieniowania świetlnego zewnętrzna, martwa warstwa naskórka staje się niespójna i gruba. Proces starzenia się skóry sprawia, że staje się ona sucha, mało elastyczna, chropowata, pokryta zmarszczkami, z wiekiem pojawiają się przebarwienia i odbarwienia, naczyniaki, plamy soczewicowate, brodawki, zmiany łojotokowe. jak również nadmierne rogowa­cenie.

Metody zapobiegania procesom starzenia się skóry i ich leczenia:

1. Zapobieganie rozwojowi zmian:

• ograniczenie ekspozycji na światło słoneczne w godzinach południo­wych,

• stosowanie zewnętrznych preparatów, chroniących zarówno przed UVB, jak i przed UVA,

• noszenie odzieży osłaniającej ciało,

• stosowanie preparatów kosmetycznych zawierających tretinoinę, α -hydroksykwasy, witaminę C, retinol,

2. Leczenie zmian barwnikowych skóry starzejącej się:

• zewnętrzne stosowanie tretinoiny, środków odbarwiających, α-hydroksykwasów,

• krioterapia ciekłym azotem,

• chemiczne usuwanie obszarów zmienionych za pomocą: kwasu trichlorooctowego, fenolu, a-hydroksykwasów,

• laserowe leczenie przebarwień, stosowanie laserów o wybiórczym dzia­łaniu na barwnik,

• chirurgiczne usuwanie zmian.

Do pielęgnacji skóry starczej wykorzystuje się od pewnego czasu biotynę. W wyniku jej działania fałdy skóry ulegają zmniejszeniu, płytkie zmarszczki zanikają, plamy starcze rozjaśniają się, a skóra ulega nawilżeniu. Biotyna zwiększa także skuteczność kremów pielęgnacyjnych opartych na liposomach, wzbogaconych witaminami A i E. Witamina E jest przeciwutleniaczem oraz ma właściwości pobudzania regeneracji naskórka. Poleca się stosowanie kremów chroniących przed promieniami UV (15 SPF), zawierają­cych naturalny czynnik nawilżający, kwas hialuronowy. kolagen i oleje ro­ślinne. Kremy z witaminą C z kolei są stosowane do rozjaśniania plam barw­nikowych i zmniejszania zmarszczek. Korzystne właściwości odżywcze dla skóry mają preparaty roślinne, zawierające wyciągi z takich roślin, jak: algi, wiesiołek, miłorząb, aloes czy skrzyp polny. Coraz większą popularnością cieszą się kosmetyki z dodatkiem kwasów owocowych.

Ochrona skóry rąk

Chemiczne środki czystości, mydła, oleje, produkty spożywcze, a nawet woda mogą wywoływać wypryski, uczulając lub drażniąc skórę. Szczególnie narażone są osoby z aktualnym lub przebytym atopowym zapaleniem skóry. Wyprysk poprzedzany bywa uporczywą suchością skóry. Szczególnie duże zagrożenie zmianami skórnymi występuje w niektórych zawodach, na przy­kład u pracowników budowlanych, fryzjerów, cukierników, galwanizerów, mechaników samochodowych, fotografików, a w ostatnich latach również u pracowników zakładów opieki zdrowotnej. Schorzenie to może wystąpić również w życiu codziennym, w czasie wykonywania prac domowych lub majsterkowania. Dlatego ważne jest chronienie skóry rąk. Bezwzględnie po winno się unikać prania w detergentach nie osłoniętymi rękoma. Nie należy ­ zmywać z rąk farb za pomocą rozpuszczalników organicznych lub terpenty­ny. Najlepszą ochroną dla skóry rąk stanowią rękawice gumowe. Nie wszyscy jednak lubią je zakładać, gdyż w nich ręce się pocą, gorzej się pracuje, nie­kiedy bywają niewygodne. Tym, którzy wolą pracować bez rękawic, zaleca się uzupełniające sposoby profilaktyki; choć są one mniej skuteczne, to nie utrudniają wykonywania czynności, a chronią skórę rąk. Takimi zastępczymi środkami są kremy ochronne, nazywane „rękawicami niewidzialnymi". Znaj­dują one najszersze zastosowanie w życiu codziennym, u osób często styka­jących się z wodą, która drażni skórę i ułatwia przenikanie alergenów. Doty­czy to szczególnie matek małych dzieci, nad którymi opieka wymaga częstego używania wody. Kremy ochronne stosowane na co dzień zapobiega­ją brudzeniu rąk i chronią przed wodą. Do ochrony rąk wykorzystuje się trzy rodzaje kremów: mineralne, silikonowe i nawilżające. Najskuteczniejszy jest krem mineralny, podczas gdy krem nawilżający może wywierać efekt szko­dliwy.

Częstym alergenem powszechnie występującym w środowisku człowieka jest nikiel. Jego źródłem są: sztuczna biżuteria, koperty i bransoletki zegar­ków, sprzęt gospodarstwa domowego, środki myjące i czyszczące, zamki bły­skawiczne (nie powinny bezpośrednio przylegać do ciała), nożyczki, igły, gu­ziki metalowe, sztućce i narzędzia metalowe, monety, oprawy okularów, spinacze, długopisy.

Osoby skłonne do zmian alergicznych powinny unikać pokarmów zawie­rających nikiel. Do takich pokarmów należą: śledzie, podroby, ser edamski, produkty z soi i owsa, czekolada, szpinak, orzeszki ziemne, margaryna, mali­ny. Osoby te nie powinny gotować w naczyniach ze stali nierdzewnej. Za­ostrzenie zmian skórnych występuje po spożyciu wraz z pokarmami soli ni­klu.

Wśród substancji często wywołujących działanie drażniące i alergenne jest aldehyd glutarowy, składnik środków odkażających. Stanowi on szczególne zagrożenie dla pracowników zakładów opieki zdrowotnej, którzy mają z nim kontakt. U personelu medycznego, stosującego preparaty zawierające aldehyd glutarowy, stwierdzono reakcje alergiczne skóry i błon śluzowych górnych dróg oddechowych oraz płuc, przejawiające się żółtobrązowym zabarwie­niem skóry, kontaktowym alergicznym zapaleniem skóry rąk, ramion, twarzy i innych odkrytych części ciała, katarem alergicznym i astmą.

W Wielkiej Brytanii określono zasady ochrony przed negatywnymi skutkami stosowania preparatów zawierających aldehyd glutarowy. Podstawową zasadą jest sto­sowanie go wyłącznie w systemie zamkniętym, z użyciem odpowiednich wyciągów. Stwierdzono, że normalne rękawiczki gumowe nie stanowią wy­starczającego zabezpieczenia, a personel powinien mieć także oczy zabezpie­czone odpowiednimi okularami. Ponieważ aldehyd glutarowy jest tak bardzo szkodliwy, należy dążyć do wprowadzenia preparatów dezynfekujących nie zawierających tego związku, aby zredukować do minimum niebezpieczeń­stwo wynikające z jego stosowania.

Omówione substancje chemiczne w wyniku działania drażniącego i alergennego powodują rozmaite zmiany skórne o charakterze wyprysku. W celu unikania lub wyleczenia tego typu zmian należy stosować się do określonych zaleceń:

1. Myć ręce jedynie wodą i mydłami hipoalergicznymi. Mydło należy stosować w możliwie najmniejszej ilości, najlepiej jeśli jest to mydło dla dzie­ci. Po umyciu spłukiwać ręce bieżącą wodą i osuszać je dokładnie czystym, suchym ręcznikiem, pamiętając o wysuszeniu przestrzeni międzypalcowych.

2. Unikać, o ile to tylko możliwe, kontaktu z proszkiem do prania i detergentami. Jeżeli trzeba ich używać, to zawsze w postaci rozpuszczonej i ni­gdy w większym stężeniu, niż podano w instrukcji stosowania.

3. Myjąc głowę, należy starać się, żeby nie zwilżać szamponem skóry rąk i używać rękawiczek.

4. Unikać bezpośredniego stykania się z proszkiem do czyszczenia me­tali, pastą podłogową, samochodową, płynami do mycia okien i innymi.

5. Szczególnie ostrożnie należy obchodzić się z wybielaczami plam, benzyną, naftą, rozpuszczalnikami, terpentyną, a najlepiej unikać stykania się z nimi.

6. Nie obierać gołymi rękami takich owoców, jak: pomarańcze, cytryny, grejpfruty.

7. Nie wcierać w skórę - bez użycia rękawiczek - maści ani kosmety­ków, takich jak płyn czy farby do włosów.

8. W czasie zimna nosić zawsze rękawiczki.

9. W czasie pracy nie nosić obrączki ani pierścionków, nawet gdy zmia­ny chorobowe skóry już ustępują.

10. W miarę możności używać do mycia bieżącej wody.

11. W przypadku stosowania rękawiczek ochronnych należy używać rękawiczek sporządzonych z plastyku, a nie z gumy. Każdorazowy okres uży­wania rękawiczek nie powinien być dłuższy niż 15-20 minut. Należy je zmienić, gdy dostanie się do nich woda. Rękawiczki wielorazowego użycia należy kilka razy w tygodniu odwrócić na drugą stronę i spłukać czystą wodą, a po wyschnięciu zapudrować silnie talkiem przed ponownym użyciem. Po­winny być one bowiem zupełnie suche w czasie używania. Należy pamiętać, że skóra rąk jeszcze przez kilka miesięcy po ustą­pieniu zmian wypryskowych pozostanie bardzo wrażliwa. W tym czasie po­winno się przestrzegać powyższych wskazówek

10

---