Wprowadzanie dowodów do procesu
Dowody odgrywają zasadniczą rolę w sferze poznania i ustalania faktów mających znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy; stanowią one podstawę ustaleń faktycznych. Przedmiotem dowodu mogą być wszelkie okoliczności mające znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy Fakty stanowiące przedmiot postępowania dowodowego mogą być ustalane wyłącznie za pomocą środków dowodowych przewidzianych przez ustawę.
Obowiązek dowodzenia - to prawny obowiązek przeprowadzenia dowodów ( onus probandi). W myśl art. 4 k. p. k. spoczywa on na organach procesowych. Przepis ten stanowi, że organy prowadzące postępowanie karne są obowiązane badać oraz uwzględniać okoliczności przemawiające zarówno na korzyść, jak i na niekorzyść oskarżonego. Ciąży wyłącznie na organach procesowych; w postępowaniu przygotowawczym na sądzie, a w postępowaniu przygotowawczym - na prokuratorze, Policji lub innym organie prowadzącym dochodzenie. Prawny obowiązek nie odnosi się do oskarżyciela prywatnego, oskarżyciela posiłkowego i powoda cywilnego, gdyż podmioty te nie są organami procesowymi.
Proces dowodzenia - to pewien ciąg czynności procesowych, na który składa się:
poszukiwanie i wstępne zabezpieczenie dowodów,
wprowadzenie dowodów do procesu,
przeprowadzenie dowodów,
ocena dowodów i czynienie ustaleń faktycznych.
Poszukiwanie dowodów i wstępne ich zabezpieczenie nie zawsze ma miejsce, gdyż jest on zbędny w wypadku wprowadzenia dowodu na wniosek strony.
Poszukiwanie i wstępne zabezpieczenie dowodów
Poszukiwanie i ujawnienie dowodów należy do obowiązków organów procesowych. Poszukiwanie dobywa się za pomocą czynności procesowych oraz czynności pozaprocesowych ( czynności operacyjno - rozpoznawczych).
Organy procesowe mogą żądać wydania przedmiotów ( art. 217 k. p. k.) lub dokonać przeszukania pomieszczeń i innych miejsc albo osoby, jej odzieży i podręcznych przedmiotów ( art. 219 k.p.k.).
Przedmioty wydane lub znalezione w czasie przeszukania poddaje się oględzinom, sporządza spis i ich opis oraz zabiera się je oddaje na przechowanie osobie godnej zaufania ( art. 228 k.p.k.). W ten sposób następuje ich zabezpieczenie dla potrzeb procesu.
Wprowadzenie dowodów do procesu
Wprowadzenie dowodów do procesu polega na włączeniu ich do postępowania karnego.
Dowody wprowadza się do procesu ( art. 167 k.p.k.):
na wniosek stron lub podmiotu, który może być zobowiązany do zwrotu korzyści majątkowej uzyskanej z przestępstwa,
z urzędu,
O ile w postępowaniu przygotowawczym regułą jest przeprowadzanie dowodów z urzędu, o tyle w postępowaniu jurysdykcyjnym dominują dowody przeprowadzane na wniosek stron.
Przeprowadzenie dowodu z urzędu jest nie tylko prawem organu procesowego, ale i obowiązkiem. Organ procesowy jest obowiązany przeprowadzić dowód z urzędu, gdy taka potrzeba wynika z okoliczności sprawy. Chodzi o dowody potrzebne do ustalenia okoliczności istotnych dla rozstrzygnięcia o winie oskarżonego, kwalifikacji prawnej zarzucanego mu czynu i kwestii ewentualnego wymiaru kary. Obowiązkiem organu procesowego jest też przeprowadzenie dowodów zmierzających do sprawdzenia obrony oskarżonego, zwłaszcza w sytuacji gdy nie przyznaje się do winy i podaje okoliczności mogące świadczyć o jego niewinności.
Składanie wniosków dowodowych nie jest uzależnione od treści wyjaśnień złożonych w sprawie. Sąd nie jest związany wnioskiem strony w przedmiocie przeprowadzenia dowodu, w tym także nie jest związany wnioskiem tej samej strony o rezygnację z przeprowadzenia dopuszczonego dowodu.
Ustawa nie określa terminu, w którym należy złożyć wniosek dowodowy. W postępowaniu jurysdykcyjnym w zasadzie powinien być zgłoszony przed zamknięciem przewodu sądowego, z tym że w razie jego sformułowania w czasie głosu stron konieczne może być wznowienie przewodu sądowego. Nie można oddalić wniosku dowodowego, przyjmując, że jest spóźniony; nawet późno zgłoszony wniosek może przyczynić się do ustalenia istotnej dla wyrokowania okoliczności.
Inni uczestnicy postępowania mogą informować organ procesowy o istnieniu określonego dowodu; mogą wskazywać możliwości dowodowe. Informacja ta może stanowić dla organu procesowego impuls do przeprowadzenia tego dowodu z urzędu. Wniosek taki nie musi być formalnie rozpatrzony i nie następuje jego oddalenie.
Wniosek dowodowy
Wnioskiem dowodowym jest żądanie strony przeprowadzenia określonego dowodu. Może być złożony na piśmie lub ustnie do protokołu. Wniosek może być złożony telefonicznie, telegraficznie lub za pomocą telefaxu i tzw. poczty elektronicznej. Istotnym jego elementem jest żądanie przeprowadzenia dowodu przez organ procesowy w celu ustalenia określonego faktu lub okoliczności. Jest oświadczeniem woli strony sformułowanej z reguły w sposób kategoryczny, wskazujący wyraźnie na wolę strony, by organ procesowy przeprowadził określony dowód. Jest to przejaw zasady kontradyktoryjności.
Nie jest wnioskiem dowodowym jedynie zwrócenie przez stronę uwagi organu procesowego na określone możliwości dowodowe lub oświadczenie strony, że pozostawia przeprowadzenie określonego dowodu do jego uznania. Nie jest nim oświadczenie o sprzeciwianiu się przeprowadzeniu dowodu, jak też cofnięcie wniosku dowodowego; wniosek dowodowy jest żądaniem pozytywnym przeprowadzenia dowodu.
Wniosek dowodowy - niezależnie, czy jest składany ustnie, czy na piśmie - powinien zawierać (elementy obligatoryjne):
oznaczenie dowodu. Oznaczenie dowodu polega na określeniu nie tylko środka dowodowego, ale i jego źródła; bez wskazania źródła dowodowego może nie być możliwe przeprowadzenie dowodu. Środek dowodowy powinien być wyraźnie wskazany; nie dotyczy to wniosku zmierzającego do wykrycia dowodu (art. 169 § 2 k.p.k.). Nie jest konieczne indywidualizowanie niektórych źródeł dowodowych, np. wnioskując zasięgnięcie opinii biegłego nie ma potrzeby wskazywania biegłego z nazwiska, lecz wystarczające jest określenie rodzaju jego specjalności. Chodzi o takie określenie źródła dowodowego, aby organ procesowy mógł ocenić, czy celowe jest przeprowadzenie wnioskowanego dowodu i w razie pozytywnej oceny mógł z niego skorzystać.
okoliczności, które mają być udowodnione (tezę dowodową). Wniosek musi wskazywać, co strona zamierza udowodnić za pomocą wnioskowanego środka dowodowego; chodzi głównie o istnienie lub nieistnienie określonego faktu. Wniosek może zmierzać do udowodnienia faktów pozytywnych, jak i negatywnych. Nie jest wymagane, by wnioskodawca był pewny, że dany środek dowodowy potwierdzi zgłoszoną tezę dowodową, ale wystarczające jest uzasadnione przypuszczenie jej potwierdzenia. Teza dowodowa z reguły ma charakter niezbyt konkretny, bowiem niemożliwe jest precyzyjne przewidzenie np.: treści zeznań świadka; wystarczający jest taki stopień szczegółowości, który pozwoli na ocenę znaczenia faktu dla pełnego wyjaśnienia sprawy lub jej fragmentu.
Wniosek dowodowy może określić (element fakultatywny) sposób przeprowadzenia dowodu, np. co do kolejności przesłuchania świadków lub dokonania konfrontacji. W wypadku gdy wniosek dowodowy nie zawiera wzmianki na ten temat, strony mogą składać stosowne oświadczenia.
Szczególnego rodzaju wnioskami dowodowymi są: wniosek zmierzający do wykrycia dowodu oraz wniosek zmierzający do oceny właściwego dowodu. Pierwszy z nich jest kierowany wówczas, gdy strona nie jest w stanie wskazać we wniosku źródła dowodowego, np. nie zna nazwiska świadka; wówczas może określić okoliczności pozwalające odszukać dane źródło dowodowe. Do tego rodzaju wniosków należą te, które zawierają żądanie przeprowadzenia przeszukania w celu odnalezienia określonego dowodu rzeczowego, ogłoszenia komunikatu w prasie, by zgłosili się świadkowie określonego zdarzenia, np. wypadku drogowego.
Wniosek zmierzający do oceny właściwego dowodu może dotyczyć przeprowadzenia czynności w określony sposób, który ma ułatwić uzyskanie i wykorzystanie środka dowodowego przez organ procesowy albo jego przeprowadzenie ma wykazać prawdziwość lub fałszywość innego środka dowodowego.
Wniosek dowodowy może być cofnięty, lecz tego rodzaju oświadczenie strony nie jest wiążące dla organu procesowego.
Oddalenie wniosku dowodowego
Organ procesowy przed dopuszczeniem dowodu dokonuje wstępnej jego oceny; musi stwierdzić, czy określony dowód, który ma być przeprowadzony, jest przydatny do stwierdzenia postawionej tezy, czy jest możliwy do przeprowadzenia oraz czy jest dopuszczalny. K. p. k. przewiduje okoliczności, których wystąpienie skutkuje oddaleniem wniosku.
Wniosek dowodowy oddala się, jeżeli ( art. 170 § 1 k. p. k.):
1) przeprowadzenie dowodu jest niedopuszczalne,
2) okoliczność, która ma być udowodniona, nie ma znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy albo jest już udowodniona zgodnie z twierdzeniem wnioskodawcy,
3) dowód jest nieprzydatny do stwierdzenia danej okoliczności,
4) dowodu nie da się przeprowadzić,
5) wniosek dowodowy w sposób oczywisty zmierza do przedłużenia postępowania.
Przeprowadzenie dowodu jest niedopuszczalne ( art. 170 § 1 pkt 1 k.p.k.)
Chodzi o wypadki, gdy ustawa zabrania przeprowadzenia określonego rodzaju dowodu z uwagi na tezę dowodową lub jego źródło (ustawowe zakazy dowodowe. Organ procesowy nie ocenia tu wartości merytorycznej dowodu, a jedynie stwierdza, że niedopuszczalne jest jego przeprowadzenie i wykorzystanie w procesie karnym. Ustawa w ogóle nie dopuszcza - ze względu na tajność narady nad wyrokiem - dowodzenia okoliczności dotyczących narady sędziowskiej nad wyrokiem (art. 108 § 1). Wyjątkowo jest to możliwe w sprawie przeciwko sędziemu o przestępstwo popełnione w związku z wyrokowaniem Nie jest też możliwe przeprowadzenie dowodu w celu wykazania, że nie istnieje określone prawo lub stosunek prawny, gdy wynika ono z prawomocnego rozstrzygnięcia sądu kształtującego prawo lub stosunek prawny (art. 8 § 2).
Z uwagi na źródło dowodowe w grę wchodzą zakazy:
bezwzględne, chodzi o te dowody, które w żadnym wypadku nie mogą być przeprowadzone. Chodzi o zakaz przesłuchania obrońcy oskarżonego co do faktów, o których dowiedział się przy udzielaniu porady prawnej lub prowadząc sprawę (art. 178 pkt 1) oraz duchownego co do faktów, o których dowiedział się przy spowiedzi (art. 178 pkt 2), zakaz odczytania wcześniej złożonych zeznań, jeżeli świadek skorzystał z prawa odmowy zeznań lub został zwolniony z obowiązku zeznawania (art. 186 § 1), zakaz odczytywania protokołu przesłuchania świadka, jeżeli występuje on w charakterze oskarżonego (arg. ex art. 391 § 2).
Względne; są to dowody, które mogą być przeprowadzone po spełnieniu określonych warunków. Są to: zakaz przesłuchania na okoliczności objęte tajemnicą państwową (art. 179), służbową (art. 180 § 1) lub zawodową (art. 180), prawo odmowy zeznań (art. 182), zwolnienie od złożenia zeznań osoby pozostającej z oskarżonym w szczególnie bliskim stosunku osobistym (art. 185). W razie złożenia wniosku o przeprowadzenie dowodu z zeznań którejkolwiek z tych osób nie można - z uwagi na względny charakter zakazu - odmówić ich wezwania, lecz nie oznacza to jeszcze dopuszczenia dowodu. Decyzja taka może zapaść po spełnieniu warunku, np. po oświadczeniu osoby, że nie korzysta z przysługującego jej prawa odmowy zeznań. Nie można a priori zakładać, że świadek skorzysta z przysługującego mu prawa odmowy zeznań. Niedopuszczalne jest oddalenie wniosku dowodowego z tego powodu, że zeznania świadka dotyczyć mają okoliczności objętych jedną z wyżej wymienionych tajemnic, statuujących względny zakaz dowodowy; nie można z góry zakładać, że świadek nie zostanie zwolniony z zachowania tajemnicy
Dowód nie ma znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy ( art. 170 § 1 pkt 2 k. p. k. ).
Chodzi o okoliczność całkiem uboczną nie pozostającą w związku z przedmiotem procesu lub oskarżonym albo innym uczestnikiem; nie ma ona żadnego znaczenia dla merytorycznego zakończenia sprawy. Organ procesowy dokonuje oceny wartości dowodu przed jego przeprowadzeniem, a to, jakie znaczenie w sprawie może mieć zawnioskowany dowód, można stwierdzić dopiero po jego przeprowadzeniu. Z tego tez względu ten powód oddalenia wniosku dowodowego powinien mieć miejsce tylko w wypadkach zupełnie niewątpliwych, gdy jest oczywiste, że okoliczność, która ma być udowodniona, nie ma i nie może mieć żadnego wpływu na treść.
Okoliczność jest udowodniona zgodnie z twierdzeniem wnioskodawcy ( art. 170 § 1 pkt 2 in fine)
Z taką sytuacją mamy do czynienia wówczas, gdy wcześniej przeprowadzone dowody w pełni potwierdziły istnienie lub jej brak. Nie ma potrzeby przeprowadzania kolejnych dowodów, skoro okoliczność, która ma być udowodniona, jest niesporna. Chodzi o okoliczności udowodnione w sensie obiektywnym, jak i subiektywnym. Oznacza to, że przyjęto za udowodnioną za pomocą innych dowodów tezę przedstawioną we wniosku dowodowym w taki sposób jak chciał tego wnioskodawca. W uzasadnieniu postanowienia sąd nie powinien wyraźnie ujawnić swego stanowiska w przedmiocie winy oskarżonego, chociaż konieczne jest uzewnętrznienie dokonanej "wstępnej" oceny okoliczności uznanej za udowodnioną. Nie ma ona jednak charakteru prejudycjalnego dla oceny dowodów zmierzającej do ustalenia faktów sprawy, a jeżeli w dalszym toku rozprawy okaże się, że owa ocena była przedwczesna należy dopuścić oddalony wniosek.
Oddalenie wniosku na tej podstawie stanowi dla strony informację, że organ procesowy uznaje daną okoliczność za udowodnioną. Wnioski dowodowe nie mogą być zgłaszane tylko po to, by doprowadzić do wypowiedzenia się sądu co do udowodnienia już danej okoliczności, gdyż składanie takich wniosków stanowi aberrację
Dowód jest nieprzydatny do stwierdzenia danej okoliczności ( art. 170 § 1 pkt 3 k. p. k. )
Chodzi o wypadki gdy dowód nie może służyć do udowodnienia postawionej we wniosku tezy dowodowej. Może to mieć miejsce np. w razie wnioskowania o przeprowadzenie eksperymentu procesowego, w sytuacji gdy są diametralnie inne warunki i jego wynik absolutnie nie może udzielić odpowiedzi na postawione pytania. O przydatności danego źródła lub środka dowodowego do stwierdzenia powołanej przez wnioskodawcę okoliczności przesądzają właściwości fizyczne lub techniczne źródeł lub środków dowodowych.
Dowodu nie da się przeprowadzić ( art. 170 § 1 pkt 4 k. p. k.)
W grę wchodzą sytuacje, gdy w ogóle jest to niemożliwe. Organ procesowy prowadzący postępowanie dowodowe nie może się faktycznie zapoznać w procesowej formie z treścią odpowiednich środków dowodowych, np. z powodu jego fizycznego braku albo defektu powodującego niedostępność relewantnej dowodowo informacji. Przykładem może być niemożność przesłuchania świadka z powodu jego śmierci lub choroby psychicznej lub przeprowadzenia dokumentu z powodu jego zniszczenia. Nie można przeprowadzić dowodu także wówczas, gdy nie jest możliwe odnalezienie go, np. świadek wyjechał w nieznanym kierunku i wszelkie próby ustalenia miejsca jego pobytu nie przyniosły rezultatu. Nie wchodzi w grę sytuacja, gdy dowód może być przeprowadzony, lecz połączone jest to z określonymi trudnościami.
Wniosek dowodowy w sposób oczywisty zmierza do przedłużenia postępowania ( art. 170 § 1 pkt 5 k. p. k. ).
Chodzi o wniosek dowodowy, który został złożony po to, by przedłużyć postępowanie; cel ten musi być oczywisty. Organ procesowy musi dokonać apriorycznej oceny wniosku dowodowego pod kątem tego, czy jeżeli zostanie uwzględniony, to jego realizacja spowoduje przedłużenie postępowania
Nie można oddalić wniosku dowodowego - zgodnie z art. 170 § 2 k. p. k. - na tej podstawie, że dotychczasowe dowody wykazały przeciwieństwo tego, co wnioskodawca zamierza udowodnić (zakaz antycypacji dowodu). Nie można oddalić wniosku, oceniając z góry negatywnie wartość wnioskowanego dowodu. Niedopuszczalna jest ocena dowodu przed jego przeprowadzeniem. Ocena dowodu - przy zachowaniu obiektywizmu - może być dokonana nie wcześniej niż po przeprowadzeniu dowodu. Swobodna ocena dowodów nie zezwala na aprioryczne przesądzanie końcowej oceny dowodu. Nie można z góry dyskwalifikować określonych środków dowodowych ze względu na ich gorszą wartość, np. zeznań świadków będących krewnymi oskarżonego
Oddalenie wniosku następuje w formie postanowienia, które wymaga uzasadnienia (art. 94 § 1 pkt 5 k. p. k. ). W uzasadnieniu należy wskazać argumenty przemawiające za oddaleniem wniosku. Nie spełnia tego wymogu powtórzenie sformułowań ustawy, np. że przeprowadzenie dowodu jest niedopuszczalne lub zbędne bez wskazania powodów rozstrzygnięcia
Na postanowienie to nie przysługuje zażalenie ( art. 459 § 1 k. p. k. ). Postanowienie o oddaleniu wniosku dowodowego jest odwołalne. Możliwe jest - mimo oddalenia wniosku - jego późniejsze uwzględnienie, chociażby nie ujawniły się nowe okoliczności ( art. 170 § 4 k. p. k. ).
Sposoby przeprowadzenia dowodów
Wyróżnia się następujące sposoby przeprowadzenia dowodu:
przesłuchanie,
odczytanie,
oględziny.
Przesłuchanie
Przesłuchanie jest sposobem przeprowadzenia dowodów z osobowych źródeł dowodowych, tj. oskarżonego, świadka, biegłego i specjalisty.
Przesłuchanie składa się z dwóch zasadniczych etapów:
- etapu swobodnej wypowiedzi, polegającego na przedstawianiu przez osobę przesłuchiwaną (oskarżonego, świadka, biegłego, specjalistę) wszystkich znanych jej faktów związanych z celem przesłuchania. Relacja taka jest bardziej wierna od tej, jaka jest przedstawiana w odpowiedzi na pytania, jednakże może zawierać materiał o różnej skali wartości; wypowiedzi swobodne są mniej kompletne, ale bardziej dokładne. Chodzi o wypowiedzi spontaniczne. Swoboda wypowiedzi nie oznacza dowolności; jej granice określa cel danej czynności. Swobodne wypowiedzenie się oznacza w zasadzie nie przerywane przez przesłuchującego składanie zeznań lub wyjaśnień na temat przestępstwa będącego przedmiotem procesu. Swoboda wypowiedzi osoby przesłuchiwanej nie oznacza niemożliwości narzucania przez osobę przesłuchiwaną tematu przesłuchania:
- etapu pytań kierunkowych, w którym przesłuchujący zadaje osobie przesłuchiwanej szczegółowe pytania. Muszą one dotyczyć ściśle przedmiotu przesłuchania. Jest to celowe kierowanie przebiegiem zeznań. Mogą to być:
a) pytania uzupełniające, zmierzające do uzyskania odpowiedzi dodatkowych informacji, pominiętych w swobodnej wypowiedzi,
b) pytania wyjaśniające, których celem jest otrzymanie konkretnych odpowiedzi w kwestiach, które budzą wątpliwości, a także mogą zmierzać do przypomnienia przesłuchiwanemu określonych okoliczności, o których mógł zapomnieć, pytania kontrolne, służące weryfikacji wypowiedzi,
c) pytania kontrolne mające ułatwić ocenę treści i wiarygodności wyjaśnień lub zeznań osoby przesłuchanej. Mogą one dotyczyć źródła wiadomości zawartych w wypowiedzi, np. czy zeznający był naocznym świadkiem opisywanych zdarzeń, okoliczności postrzegania, np. czasu i miejsca, właściwości zmysłów osoby przesłuchiwanej oraz jej zdolności postrzegania albo jej podatności na sugestie (
Ustawa przyjmuje metodę mieszaną przesłuchania, odrzucając tzw. przesłuchanie krzyżowe (cross examination). Kolejność, w której są wymienione poszczególne rodzaje pytań w art. 171 § 1 k. p. k. , nie ma znaczenia dla kolejności zadawania pytań w czasie przesłuchania. Jeżeli osoba przesłuchiwana zbytnio odbiega od tematu, przesłuchujący może ingerować w tok przesłuchania, informując ją, że porusza zagadnienia nie związane ze sprawą. Ingerencja ta powinna być ograniczona do niezbędnego minimum, by mimo wszystko pozostawić świadkowi swobodę w przedstawieniu okoliczności i faktów, które są mu znane.
Pytania powinny być dostosowane pod względem treści do konkretnego zagadnienia i dotyczyć jednej kwestii, ścisłe i łatwo zrozumiałe, czyli dostosowane do poziomu inteligencji i wiedzy osoby przesłuchiwanej. Powinny być ułożone w logicznej kolejności, być formułowane w sposób jasny i zrozumiały dla przesłuchiwanego. Należy unikać pytań wieloznacznych, nieostrych, niewyraźnych i niezrozumiałych Wprawdzie pytania ograniczają znacznie swobodę wypowiadania się i mogą niekiedy działać na świadków hamująco, lecz tworzą one uzupełnienie wcześniejszej relacji spontanicznej. Dobrze skonstruowane pytania ułatwiają przypomnienie niektórych fragmentów zdarzenia przez nasunięcie skojarzeń. Najpierw pytania powinny mieć charakter ogólny, a następne powinny dotyczyć zagadnień szczegółowych.
Zabronione jest zadawanie pytań sugestwnych ( art. 171 § 4 k. p. k. ), tj. takich, które podpowiadają, dają do zrozumienia, jaka ma być odpowiedź. Odpowiedzi na tego rodzaju pytania mogą wypaczać właściwą relację osoby przesłuchiwanej. W zależności od tego, jak będą formułowane, przesłuchujący może wpływać na ostateczny kształt odpowiedzi, które mogą prowadzić do przedstawienia przebiegu zdarzenia w sposób niezgodny z rzeczywistością. Ocena, czy pytanie jest sugerujące odpowiedź, wymaga uwzględnienia wcześniejszej relacji spontanicznej, gdyż pytanie może nawiązywać wprost do tej wypowiedzi i oceniane w oderwaniu od tej wypowiedzi mogłoby być uznane za sugerujące. Przedmiotem sugestii mogą być zarówno sądy realizujące, jak i klasyfikujące, a więc samo zjawisko lub przedmiot oraz ich cechy identyfikacyjne. Dowód uzyskany poprzez pytania sugestywne nie jest z tego powodu z mocy prawa zdyskwalifikowany, natomiast fakt wywierania sugestii powinien być brany pod uwagę przy ocenie wiarygodności tegoż dowodu. Pytania nie mogą być podchwytliwe lub obraźliwe, jak też nie mogą dotyczyć okoliczności, co do których wnioski dowodowe byłyby oddalone
Organ przesłuchujący jest obowiązany uchylić pytanie sugerujące, jak też pytania nieistotne. Tymi ostatnimi są pytania nie mające związku z meritum sprawy. W art. 370 § 4 k. p. k. przewiduje się dodatkowo uchylanie na rozprawie pytań niestosownych.
Kolejność zadawania pytań
Prawo zadawania pytań przysługuje organowi przesłuchującemu (prokuratorowi lub innemu organowi prowadzącemu dochodzenie oraz sądowi), a także stronom, obrońcom, pełnomocnikom, biegłym oraz podmiotowi, który uzyskał korzyść majątkową ( art. 171 § 2 k. p. k.). Ustawa nie określa, z wyjątkiem rozprawy głównej (art. 370 k. p. k. ), kolejności zadawania pytań przez poszczególnych uczestników postępowania karnego. Niewątpliwie pierwszy zadaje pytania przesłuchujący i on ustala kolejność pozostałych uczestników.
Regułą jest, że pytanie osobie przesłuchiwanej zadaje się bezpośrednio; organ prowadzący przesłuchanie może zarządzić zadawanie pytań za jego pośrednictwem.
Przesłuchanie osoby poniżej lat 15
Ustawa reguluje odrębnie przesłuchania osoba, która nie ukończyła 15 lat ( art. 171 § 3
k. p. k. ) Czynności z jej udziałem powinny być, w miarę możliwości, przeprowadzone w obecności przedstawiciela ustawowego lub faktycznego opiekuna, chyba że dobro postępowania stoi temu na przeszkodzie. Ustawa uzależnia ten sposób przesłuchania, po pierwsze, od możliwości ( przesłanka pozytywna), a po drugi, by dobro postępowania na tym nie ucierpiało ( przesłanka negatywna). Taki sposób przesłuchania wynika z faktu, że dzieci ze względu na strukturę psychiczną mają nie tylko ograniczone możliwości postrzegania, ale i odtwarzania wrażeń, a ponadto w obecności rodziców mogą się czuć pewniej. Mogą też pozostawać pod ich silną presją, zwłaszcza w sprawach przeciwko jednemu z rodziców i wówczas obecność rodzica przy przesłuchaniu może wpływać na nie deprymująco.
Odrębny tryb przesłuchania pokrzywdzonego, który w chwili przesłuchania nie ukończył 15 lat w sprawach o przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajowości oraz przeciwko rodzinie i opiece. (art. 185a). Świadka takiego przesłuchuje się tylko raz, z wyjątkiem sytuacji, gdy wyjdą na jaw istotne okoliczności, których wyjaśnienie wymaga ponownego przesłuchania lub zażąda tego oskarżony, który nie miał obrońcy w czasie pierwszego przesłuchania pokrzywdzonego. Jednorazowe przesłuchanie jest obligatoryjne. Przesłuchanie przeprowadza sąd na posiedzeniu z udziałem biegłego psychologa. Protokół przesłuchania odczytuje się na rozprawie oraz odtwarza się zapis obrazu i dźwięku, jeżeli został sporządzony. W tym samym trybie jest fakultatywne jest przesłuchanie świadka, który w chwili przesłuchania nie ukończył 15 lat ( a więc nie pokrzywdzonego) o przestępstwa popełnione z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej lub o przestępstwa przeciwko wolności seksualnej lub obyczajności, jeżeli jego zeznania mogą mieć istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy ( art. 185b).
Okoliczności wyłączające swobodę wypowiedzi
Ustawa wprowadza zakaz stosowania dodatkowych środków oddziaływania na osobę przesłuchiwaną. Zabronione jest wpływanie na wypowiedzi przesłuchiwanej osoby za pomocą przymusu lub groźby bezprawnej, a także stosowanie hipnozy oraz środków chemicznych lub technicznych wpływających na procesy psychiczne przesłuchiwanej osoby albo mających na celu kontrolę reakcji jej organizmu w związku z przesłuchaniem.
Przymus i groźba ( art. 171 § 5 pkt 1 k. p. k.).
Przymus jest formą nacisku fizycznego, presji na osobę przesłuchiwaną w celu złożenia wyjaśnienia lub zeznania określonej treści. Wchodzi w grę zarówno przymus absolutny (vis absoluta), jak i przymus względny ( vis compulsiva), z tym że w tym ostatnim wypadku należy badać jaki wpływ zastosowane środki wywarły na zachowanie przesłuchiwanego Groźbą bezprawną jest zarówno groźba popełnienia przestępstwa na szkodę określonej osoby lub osoby jej najbliższej, jak i groźba spowodowania postępowania karnego lub rozgłoszenia wiadomości uwłaczającej czci zagrożonego lub jego osoby najbliższej; nie stanowi groźby zapowiedź spowodowania postępowania karnego, jeżeli ma ona jedynie na celu ochronę prawa naruszonego przestępstwem (art. 115 § 12 k.k.).
Hipnoza ( art. 171 § 5 pkt 2 k. p. k.)
Ustawodawca expressis verbis zakazał stosowania hipnozy ( art. 171 § 5 pkt 2 in principio k. p. k. ). Z treści przepisu wynika, że niedopuszczalne jest stosowanie hipnozy w stosunku do osoby przesłuchiwanej. Osoba będąca pod wpływem hipnozy jest nadmiernie podatna na wszelkie sugestie. Jako wpływająca na ograniczenie swobody działania woli i świadomości nie może być w żadnej formie użyta w toku czynności przesłuchania podejrzanych świadków. Jej wartość diagnostyczna jest niska. Niemniej może być wykorzystana do „ odblokowania pamięci” w zakresie okoliczności faktycznych zapomnianych przez osobę przesłuchiwaną. Dzięki hipnozie możliwe jest „odświeżenie” pamięci i wydobywanie przypomnień, które bez nie zostałyby uświadomione; nie jest wykluczone stosowania hipnozy w procesie karnym poza przesłuchaniem. Stosowanie hipnozy w takiej sytuacji jest możliwe tylko za zgoda osoby badanej.
Środki chemiczne wpływające na procesy psychiczne osoby przesłuchiwanej albo mające na celu kontrolę nieświadomych reakcji organizmu w związku z przesłuchaniem ( art. 171 § 5 pkt 2 k. p. k.)
Chodzi o niedopuszczalność przesłuchiwania osób znajdujących się pod wpływem alkoholu albo podobnie działającego środka, np. narkotyku. Nie chodzi tu o znajdowanie się osoby przesłuchiwanej w każdym stanie wywołanym spożyciem alkoholu, ale w takim stanie, który rzeczywiście uniemożliwia swobodę wypowiedzi; dotyczy to wyższych stanów intoksykacji alkoholowej. Trudno byłoby uzasadnić pogląd, że spożycie niewielkich dawek alkoholu powoduje, że osoba przesłuchiwana ma zaburzone procesy psychiczne w takim stopniu, że nie jest w stanie należycie odtworzyć spostrzeżeń. Wymaga to każdorazowej oceny stanu tej osoby z punktu widzenia możliwości. Nie wydaje się możliwe ustalenie sztywnej granicy tego stanu, np. przyjęcie stanu nietrzeźwości, gdyż odmienne są właściwości osobnicze reakcji na alkohol i w związku z tym w różnym stopniu dochodzi do zakłócenia procesów psychicznych. Podstawę niedopuszczalności przesłuchania osoby znajdującej się we wskazanym stanie nie stanowi art. 171 § 5 pkt 2, a art. 171 § 7, gdyż pierwszy z tych przepisów dotyczy wyłącznie sytuacji, gdy organ procesowy zastosował wymienione w nim środki, np. podał osobie przesłuchiwanej alkohol; mowa jest w nim o stosowaniu środków chemicznych, a art. 171 § 7 obejmuje inne sytuacje powodujące wyłączenie swobody wypowiedzi.
Środki techniczne wpływające na procesy psychiczne osoby przesłuchiwanej albo mające na celu kontrolę nieświadomych reakcji organizmu w związku z przesłuchaniem ( art. 171 § 5 pkt 2 k. p. k.)
Środkiem technicznym, o których mowa w art. 171 § 5 pkt 2 jest przede wszystkim wariograf ( poligraf). Jest to aparat, który rejestruje zmiany fizjologiczne w organizmie człowieka, występujące wraz ze zmianami emocjonalnymi wywołanymi pytaniami krytycznymi; badania tym urządzeniem polegają na ujawnieniu i rejestrowaniu śladów emocjonalnych zdarzenia, w którym badany brał udział, pobudzonych zadawaniem tzw. pytań krytycznych dotyczących kwestii które badany chce ukryć. Nie oznacza to w ogóle niedopuszczalności wykorzystywania tego środka w procesie karnym; dopuszcza się stosowanie poligrafu w czasie ekspertyzy przeprowadzanej przez biegłego. Ustawa dopuszcza w wąskim zakresie stosowanie środków technicznych, a więc i poligrafu, ale tylko w celu ograniczenia kręgu osób podejrzanych ( art. 192a § 2) oraz w czasie badania przez biegłego, ale wyłącznie za zgodą osoby badanej ( art. 199a).
Nie mogą stanowić dowodu wyjaśnienia, zeznania lub oświadczenia, które zostały złożone w warunkach wyłączających swobodę wypowiedzi lub wbrew wspomnianym zakazom. Dyskwalifikacji podlegają tylko środki dowodowe pochodzące od osobowych źródeł dowodowych; są to nie tylko wyjaśnienia oskarżonych (podejrzanych), zeznania świadków, lecz także opinie biegłych oraz wszelkiego rodzaju oświadczenia złożone w procesie Wyłączna jest swoboda wypowiedzi wówczas, gdy podczas przesłuchania osoba przesłuchiwana formułując swoją wypowiedź ma na uwadze okoliczności towarzyszące czynności przesłuchania w wyniku czego oświadczenie dowodowe nie jest wyrazem tylko jej woli, gdyż jest ona skrępowana poprzez istniejące okoliczności albo znajduje się ona w stanie, w którym nie może panować nad swoja wolą.
Dla zastosowania rygoru przewidzianego w art. 171 § 6 nie jest konieczne udowodnienie, że osoba przesłuchiwana nie miała możności wypowiedzenia się w granicach określonych celem jej przesłuchania, ale wystarczy uprawdopodobnienie, że taką swobodą nie dysponowała
Na tle omawianych dowodów rodzi się pytanie o możliwość wykorzystania dowodów, o których organ procesowy dowiedział się z wcześniej przeprowadzonego dowodu nielegalnego, tzw. owoców zatrutego drzewa ( fruits of the poisonour tree). Ustawa ne wprowadza taka zakazu, co oznacza, że dopuszczalne jest skorzystanie z takich dowodów; trudno sobie wyobrazić, by nie miały znaczenia, np. dowody rzeczowe odnalezione w wyniku ujawnienia ich przez oskarżonego w wyjaśnieniach złożonych pod przymusem.
Konfrontacja
Konfrontacja jest szczególną formą przesłuchania i stosuje się ją wówczas, gdy obie osoby zostały szczegółowo przesłuchane na określone okoliczności i każda z nich trwa przy swojej, wzajemnie sprzecznej wersji Art. 172 k. p. k. wyraźnie warunkuje przeprowadzenie konfrontacji od istnienia sprzeczności między relacjami przesłuchiwanych osób. Konfrontacja powinna być przeprowadzona, gdy wynikają istotne sprzeczności, a konfrontacja jest jedynym i ostatecznym środkiem do ich wyjaśnienia, wcześniej zaś nie zdołano ich wyjaśnić innymi metodami i środkami oraz nastąpiło ponowne przesłuchanie tzw. selektywne zarówno osoby mówiącej prawdę, jak i składającej fałszywe wypowiedzi na temat okoliczności sprzecznych i mimo to nie uzyskano oczekiwanych rezultatów. Konfrontacja jest czynnością subsydiarną, i nie może zastąpić przesłuchiwania; art. 172 wchodzi w grę jedynie wówczas, gdy jednej z wzajemnie wykluczających się wypowiedzi nie da się eliminować w inny sposób niż przez stawienie do oczu.
Podstawowym celem konfrontacji jest wyjaśnienie istotnych sprzeczności w zeznaniach i wyjaśnieniach złożonych na tę samą okoliczność, wykazanie kłamliwości lub błędności wypowiedzi i uzyskanie ich sprostowania. Nie zawsze ten rezultat da się osiągnąć, a wówczas konfrontacja może rozstrzygnąć problem wiarygodności konfrontowanych źródeł dowodowych. Wyjaśnienie sprzeczności odbywa się w drodze pytań i odpowiedzi bez etapu swobodnych wypowiedzi. Konfrontowane mogą być verba legis osoby przesłuchiwane, a więc oskarżeni (podejrzani), świadkowie, biegli i specjaliści. Mogą być konfrontowane ze sobą osoby występujące w różnych rolach procesowych, np. oskarżony ze świadkiem, a więc w różnych konstelacjach osobowych
Okazanie
Okazanie zwane rekognicją jest formą przesłuchania, chociaż w literaturze są głosy uznające je za samodzielną czynność procesowo-kryminalistyczną o charakterze samoistnego środka dowodowego. Za tym, że jest to forma przesłuchania, przemawia przede wszystkim treść art. 173 § 1 in principio k. p. k., w którym mowa jest expressis verbis o osobie przesłuchiwanej. Celem tego przesłuchania jest rozpoznanie przedmiotu okazania. Jest ono konieczne wówczas, gdy osoba nie jest znana przesłuchiwanemu. Ustawa określa, że osobą rozpoznającą jest osoba przesłuchiwana, a więc może to być świadek lub oskarżony (podejrzany), biegły lub specjalista; ich prawa i obowiązki regulują przepisy dotyczące tych uczestników procesowych.
Przedmiotem okazania może być osoba, jej wizerunek lub rzecz.
Okazaniu może być poddany oskarżony (podejrzany), osoba podejrzana, pokrzywdzony lub świadek. Ustawa ogólnie mówi o okazaniu innej osoby, co wskazuje, że chodzi o każdą osobę, niezależnie od tego, jaka przypada jej rola w postępowaniu karnym. Do rzadkości może należeć okazanie biegłego lub specjalisty.
Wizerunkiem osoby jest jej fotografia, nagranie na taśmie wideo lub filmowej oraz rysunek (portret pamięciowy).
Przez pojęcie rzeczy należy rozumieć nie tylko określone przedmioty materialne, ale także zwierzęta, miejsce, cechy i właściwości. Zwłoki trzeba zaliczyć do rzeczy, chociaż w doktrynie okazanie zwłok traktuje się jako rodzaj okazania osoby. W przeciwnym wypadku do okazania zwłok trzeba byłoby stosować art. 173 § 3 i dokonywać go w grupie innych zwłok, co nie byłoby zadaniem łatwym.
Przed przystąpieniem do okazania wskazane jest poinformowanie osoby rozpoznającej, że w okazywanej grupie osób lub przedmiotów, może nie być tych, które spodziewa się spotkać; zapobiega to rozpoznaniu osoby lub przedmiotu najbardziej podobnego
Okazanie osoby przeprowadza się w grupie obejmującej łącznie co najmniej 4 osoby; muszą być przybrane do czynności minimum 3 osoby. Liczby tej nie należy zbytnio powiększać, gdyż rozprasza to uwagę i utrudnia rozpoznanie. Osoby przybrane do tej czynności tworzą alternatywne tło, a liczba parzysta wszystkich osób okazywanych, zapobiega lokowaniu osoby okazywanej w centralnym miejscu. Ustawa nie określa cech tych osób, lecz wymaga, by okazanie było przeprowadzone tak, aby wyłączyć sugestię ( art. 173 § 1 in fne k. p. k. ). Osoby przybrane do osoby okazywanej powinny być w zbliżonym wieku oraz mieć podobny do niej wzrost, tuszę, ubiór i inne cechy charakterystyczne. Wśród osób przybranych, nie mogą znajdować się funkcjonariusze organu dokonującego okazania ani osoby znane osobie przesłuchiwanej. Organ dokonujący okazania powinien zapewnić, aby wygląd osoby okazywanej nie różnił się podczas okazania od jej wyglądu podczas zdarzenia stanowiącego przedmiot postępowania. Jeżeli wygląd osoby okazywanej podczas okazania różni się od jej wyglądu podczas zdarzenia stanowiącego przedmiot postępowania, zamieszcza się o tym stosowną wzmiankę w protokole czynności. Osoby przybrane do czynności, tzw. świadkowie przybrani, pełnią funkcję pomocniczą, a jednocześnie kontrolną, gdyż ich zeznania mogą stanowić dowód przebiegu tej czynności, co ma szczególnie istotne znaczenie w razie kwestionowania prawidłowości przeprowadzenia okazania.
Jeśli chodzi o okazanie wizerunku osoby lub okazanie rzeczy, ustawa wprost nie wymaga, by znajdowały się wśród innych przedmiotów tego samego rodzaju. Co ma wyłączyć sugestię. Wizerunki dodatakowe powinny być w zbliżonym wieku do osoby znajdującej się na okazywanym wizerunku oraz mieć podobny do niej wzrost, tuszę, ubiór i inne cechy charakterystyczne; wśród tych wizerunków, nie mogą znajdować się wizerunki funkcjonariusze organu dokonującego okazania ani osoby znane osobie przesłuchiwanej. Okazanie wizerunku osoby może zostać dokonane również poprzez okazanie osobie przesłuchiwanej zbioru wizerunków gromadzonych na podstawie odrębnych przepisów.
Okazanie może być bezpośrednie, tj. takie, w którym osobie rozpoznającej okazuje się osobę lub rzecz, oraz pośrednie, mające miejsce wówczas, gdy okazanie realizuje się za pomocą fotografii, obrazu telewizyjnego. Wprawdzie okazanie wizerunku nie jest ściśle okazaniem osoby, gdyż ustawa rozróżnia okazanie osoby od okazania wizerunku, lecz w istocie pokazuje się osobę i można określać je jako okazanie pośrednie.
Ustawa dopuszcza przeprowadzenie okazania w taki sposób, że zostaje zatajona osoba rozpoznająca, tzw. okazanie z utajnieniem osoby rozpoznającej( art. 173 § 2), czyli jest przeprowadzane w sposób wyłączający możliwość rozpoznania osoby przesłuchiwanej przez osobę okazywaną; mogą być użyte w szczególności: sprzęt elektroniczny, wizjer, lustro obserwacyjne ( tzw. lustro fenickie) lub inny środek pozwalający na dokonanie okazania w sposób wykluczający ujawnienie osobom nieuprawnionym tożsamości osoby przesłuchiwanej.
Odczytanie
Jest to forma przeprowadzenia dowodu z dokumentu na rozprawie ( art. 389, art. 391 - 394 k. p. k.). Dokument może być odczytana w całości lub w części, jaka ma znaczenie dla sprawy.
Dokument może podlegać też oględzinom w sytuacji, gdy chodzi op badanie jego autentyczności.
Oględziny
€Oględziny (inspectio ocularis) są zmysłowym (wzrokowym, słuchowym, węchowym i dotykowym) zapoznaniem się przez organ procesowy z miejscem, ciałem osoby lub rzeczą, mającym na celu ujawnienie i zabezpieczenie rzeczowych środków dowodowych. Jest to czynność procesowa i kryminalistyczna; dostarcza istotnych i bezpośrednich wiadomości o przestępstwie oraz jego sprawcy, ale jest realizowana według taktyki sformułowanej przez kryminalistykę i przy wykorzystaniu opracowanych przez nią środków i metod technicznych. Oględziny może przeprowadzić bezpośrednio sam organ procesowy, ewentualnie przy pomocy specjalisty (oględziny proste) albo z udziałem biegłego (oględziny złożone). Te ostatnie wchodzą w grę, gdy do poczynienia spostrzeżeń i badań konieczne są wiadomości specjalne. Udział biegłego w oględzinach zależy od decyzji organu procesowego, jednakże w kilku wypadkach ustawa przewiduje obowiązek przeprowadzenia oględzin przy pomocy biegłych, np. w art. 209 § 2 k.p.k.
€Przedmiotem oględzin może być miejsce, osoba i rzecz; wyróżnia się więc oględziny miejsca, osoby i rzeczy. Oględziny z reguły są czynnością niepowtarzalną, gdyż ich przedmiot zmienia się.
Ocena dowodów i dokonywanie ustaleń
Po przeprowadzeniu wszystkich dowodów organ procesowy, przed przystąpieniem do ich oceny musi wyeliminować te, które są nielegalne, a w związku z tym powinny być pominięte przy ustalaniu stanu faktycznego. Chodzi o dowody przeprowadzone wbrew zakazom dowodowym. Pozostałe dowody organ procesowy ocenia swobodnie z uwzględnieniem zasad prawidłowego rozumowania oraz wskazań wiedzy i doświadczenia życiowego ( art. 7 k. p. k.). Nie dające się wyjaśnić wątpliwości nie może rozstrzygnąć na niekorzyść oskarżonego ( art. 5 § 2 k. p. k.). Dokonując oceny organ procesowy wyodrębnia grupę dowodów, którym daje wiarę oraz te, które dyskwalifikuje. Podstawę ustaleń stanowią dowody ocenione pozytywnie.