W3:
ANATOLIA CENTRALNA I WSCHODNIA W EBA
O ile obszar zachodniej Anatolii jest terytorium dość zwartym i w miarę jednorodnym, to pozostałe części dzisiejszej Turcji różnią się od siebie w bardzo znacznym stopniu i jedynie sporadycznie nawiązują ze sobą kontakty.
Najbardziej izolowany wydaje się być obszar pontyjski. Z tego terenu znamy właściwie tylko jedno stanowisko, które użytkowane było przez cały wczesny brąz, tj. Ikiztepe. Leży ono w dolinie Kizil Irmaku, blisko wybrzeża Morza Czarnego. Kultura materialna regionu pontyjskiego wykazuje bardzo silne związki z wybrzeżem Bułgarii, które potwierdzają analizy antropologiczne szkieletów z cmentarzyska. Zapewne bliskość brzegu morskiego ułatwiała kontakty między tymi dwoma regionami. Osada z okresu brązu zabudowana była drewnianymi, czworokątnymi domami o wielkości do 75 m2 - nie stosowano ani kamienia ani cegły mułowej. Podłogę tworzyło klepisko, w niektórych budynkach znaleziono ślady drewnianych kolumn. Niektóre domy składały się z kilku pomieszczeń. Centralna część osada z EB II otoczona była palisadą; jej wnętrze wypełniały chaty wzniesione w technice plecionkowej. Inwentarz znalezisk obejmował zespoły typowe dla kultur prehistorycznych: ceramikę z dekoracją reliefową, niekiedy z charakterystycznym falbankowanymi krawędziami wylewu, terakotowe figurki ludzi i zwierząt, ciężarki tkackie, formy metalurgiczne, głowice maczug i toporki z kamienia, wreszcie wyroby z metalu, m.in. długi miecz z wyobrażeniem ludzkiej postaci na ostrzu. Z okresu EB III pochodzi cmentarzysko położone na sąsiednim wzgórzu. Na terenie ok. 1600 m2 znaleziono tam 662 groby jamowe zawierające ok. 720 szkieletów. Układano je w jamach wykopanych w ziemi; niekiedy w jamie znajdywano dwa, rzadko 3 szkielety. Ok. 25% grobów było bez wyposażenia, inne zawierały ceramikę i do 14 wyrobów z metalu (w sumie ponad 1000 szt.): ołowiu, srebra i złota a także broń lub narzędzia z brązu arsenicznego. Dla grobów dziecięcych charakterystyczne były grzechotki i gliniane figurki.
Przeciwieństwem rejonu pontyjskiego jest Cylicja. Cylicja oddziałuje bardzo wyraźnie na sąsiadujące regiony i dlatego zrozumienie sekwencji kulturowej tego terytorium jest istotne dla opisu sytuacji w centralnej Anatolii. Sekwencję osadniczą Cylicji ilustrują dwa położone blisko siebie stanowiska: Tarsus (Gözlü Küle) i Mersin. Na tym ostatnim okres EB reprezentowany jest wyłącznie przez znaleziska niestratyfikowane (warstwy śmietniskowe i jamy). Charakterystyczne zabytki, jak depasy, “red cross bowls” czy czerwono-polewana, polerowana ceramika potwierdzają jednak obecność osadnictwa z tego okresu bez żadnych wątpliwości. Oba stanowiska zasiedlone były w okresie późnego chalkolitu, którego kultura zdradza powiązania z Syryjską kulturą Amuq F. Warstwy EB w Tarsus, liczą 18m miąższości, z czego 8m przypada na EB I, 8m na EB II pozostałe 2m na EB III. Pierwszy z tych okresów przebadany został jedynie w małym sondażu stratygraficznym, stąd nasza znajomość okresu ogranicza się jedynie do drobnych znalezisk. Dla tego okresu typowe są dwa rodzaje naczyń: “red gritty” - czerwona, ręcznie lepiona ceramika z domieszką mineralną, wywodząca się z Anatolijskiej tradycji typowej dla wyżyny Konya, oraz “chaff faced” - ceramika z grubą domieszką roślinną, charakterystyczna dla pn. Syrii (Amuq G), która jednak traci na popularności. Stosunkowo nieliczna jest ceramika malowana, prawie w całości importowana z północy. Na okres EB II składa się 7 warstw. W pierwszych trzech znaleziono pozostałości budowli mieszkalnych, w D i E powstaje natomiast mur obronny z cegły mułowej, trwający z pewnymi zmianami aż do końca warstwy G, która została zniszczona przez gwałtowny pożar. Ceramika lokalna tego okresu charakteryzuje się czerwoną polerowaną powierzchnią, niekiedy z jasną polewą. Pojawiają się pierwsze naczynia toczone na kole szybkoobrotowym. Najbardziej typowym rodzajem ceramiki są jednak naczynia Brittle Orange Ware, kruche, o pomarańczowej powierzchni, nie występujące właściwie nigdzie poza Cylicją. Wśród naczyń tego okresu ponownie znajdujemy wiele importów. Związki z najbliższą geograficznie równiną Konya poświadczają ręcznie lepione misy z żółtawą polewą, dekorowane purpurową farbą, znane z Karahuyuk czy Acemhuyuk. Ważną grupą są importy syryjskie, z doliny Amuq i znad Eufratu (Amuq H). Importy cypryjskie to przykłady ceramiki red-and-black streak-burnished ware. Ważnym importem z Tarsu jest natomiast naczynie z typową dla Cylicji dekoracją reserved slip ware, znalezione w jednym z grobów w Giza z okresu panowania Cheopsa.
Okres EB II od EB III oddziela gruba warstwa zniszczenia. Kultura odbudowanego osiedla prezentuje wiele cech całkowicie odmiennych od poprzedniego okresu. W dziedzinie architektury najważniejszą innowacją jest pojawienie się domów na planie megaronu (w fazach EB IIIB, C). W fazie A odsłonięte pozostałości architektoniczne były zbyt małe, by ocenić do jakiego rodzaju planu można zakwalifikować odkryte budowle. W ceramice, oprócz tradycyjnych wpływów syryjskich, obserwujemy otwarcie na zachód, przejawiające się w pojawieniu się zachodnioanatolijskich form naczyń i odmian ceramiki. Nie ma wątpliwości, że ceramika “zachodnia” produkowana jest lokalnie. Najczęstsze są czerwone i czarne naczynia o polerowanej powierzchni, lokalnym wyrobem natomiast wydłużone flaszki o spiralnym wyświecaniu. Wśród form znajdujemy depasy, kubki z jednym i dwoma uszami, dzbany o skośnej lub wygiętej krawędzi wylewu. Ceramika podobnego typu występuje zresztą również dalej na wschód, za górami Amanus. Kubki i depasy znaleziono w Gedikli, w Tell Tainat czy nawet nad Eufratem. Również na tych terenach jest to ceramika wyrabiana lokalnie. Większość ceramiki jest toczona na szybkoobrotowym kole, tylko czerwone karynowane misy nadal wyrabiano ręcznie. W Tarsus pojawia się także ceramika syryjska ((Amuq, faza J). Kolejnym wpływem syryjskim jest występowanie pieczęci cylindrycznych, które pojawiają się po raz pierwszy w tym okresie i są świadectwem rozwoju społecznego Cylicji w tym okresie.
Centralna Anatolia dzieli się wyraźnie na dwie strefy: płaskowyż Konya (na zach i pd od Jez. Tuz) i Kapadocja z Łukiem Halysu, na wschód i północ od tego jeziora. Pierwsza z tych krain znana jest przede wszystkim z wyników badań powierzchniowych, prowadzonych przez Mellaarta. Jedyne badane stanowisko, Karahöyük, jest tylko częściowo opublikowane. Informacje pokazujące podobny rozwój kultury pochodzą także ze stanowisk położonych dalej na północ: Karaoglan (25 km od Ankary), Polatli (75 km na zach.) oraz Yazilikaya we Frygii (tylko IIIA). Na wszystkich tych stanowiskach w okresie EB II występowała lokalna tradycja ceramiczna, charakteryzująca się przede wszystkim naczyniami lepionymi ręcznie. Często naczynia mają wyświecaną, czerwoną lub żółtą powierzchnię, na tych żółtych niekiedy pojawia się purpurowa farba. Począwszy od okresu EB IIIA obserwujemy wyraźną zmianę zarówno struktury osadnictwa jak i materiału ceramicznego. Wiele “starych” stanowisk zostaje opuszczonych, a na tych, które przetrwały występuje ceramika typowa dla zachodniej Anatolii. Powszechne jest użycie koła garncarskiego do wyrobu naczyń, tak jak w Troi, przeważają naczynia o jasnej, płowej powierzchni. Pojawiają się też charakterystyczne formy naczyń ceramiki trojańskiej, choć na stanowiskach leżących na południu (Karah.) widać też wpływy Cylicyjskie.
Trzy najważniejsze stanowiska wschodniej części centralnej Anatolii to Alaca H., Alişar H. i Kültepe. Najpełniejszą sekwencję osadniczą, obejmującą cały EB odsłonięto na dwóch dalszych. Niestety, wyniki badań na tym ostatnim publikowane są z dużym opóźnieniem, zaś wykopaliska na drugim, prowadzone w latach 20-tych obecnie weryfikowane są przez misję OI Chicago. Pierwsze z wymienionych stanowisk znane jest głównie z tzw. “grobów książęcych”.
Początek okresu wczesnego brązu w centralnej Anatolii jest okresem stagnacji kulturowej. Osiedla, często mniejsze niż te z okresu późnego chalkolitu, nie reprezentują oznak zaawansowanego rozwoju społecznego. Sytuacja zmienia się dopiero w połowie III tys. co najlepiec zaobserwowano na Alişar Hoyuk, dużym stanowisku (18 ha) leżącym na pn. od Halysu, rozpoczyna się w późnym chalkolicie. Najwcześniejsze warstwy z epoki brązu (14-12M) charakteryzuje występowanie jednobarwnej, czerwonej ceramiki lepionej ręcznie (tzw. ceramika Alisar 1b). Osada z tego okresu obejmuje tylko główny tell, w dolnym mieście osadnictwo pojawia się dopiero w EB II. Warstwy 11-8M i 14T charakteryzowały się ceramiką malowaną o lokalnym pochodzeniu - dekorowaną ciemną farbą na czerwonym tle. W warstwie 10M po raz pierwszy pojawia się mur obronny wokół górnego miasta: złożony z dwóch równoległych murów wzniesionych na tarasie. Przestrzeń między nimi była prawdopodobnie wypełniona ziemią. W regularnych odstępach mur wzmacniały prostokątne bastiony. Z tego okresu pochodzi 49 grobów: 2/3 z nich to groby naczyniowe, reszta to groby skrzynkowe. Okres EB IIIA (7M, 13T) charakteryzuje pojawienie się nowego rodzaju ceramiki, tzw. “Intermediate ware” (ceramiki dwubarwnej) oraz czerwonej ceramiki polerowanej. W tym okresie zauważamy pierwsze oznaki kontaktu z południem w postaci importów z Syrii i z Cylicji. Całość ceramiki nadal jest lepiona ręcznie. Z okresu EBIIIB (6M) pochodzi kolejny mur obronny wokół górnego miasta. Wzniesiono go z cegły mułowej, ułożonej na kamiennym fundamencie. W ceramice pojawia się teraz nowy element: tzw. Ceramika Alişar III). Jest ona lepiona ręcznie i dekorowana jedną lub dwoma barwami farby na białym podkładzie. Wreszcie ostatnia z okresów EB, tzw. “Intermediate”, odpowiada warstwom 5M i 12T. W tym okresie powstaje nowy mur obronny, mierzący 4 m. grubości.
Leżące nieco dalej na pd i wsch Kültepe (o. Kayseri) prezentuje podobną sekwencję ceramiczną, z tym , że nawiązania do Syrii i Cylicji są tu wyraźniejsze. W warstwie 14 (EB II) napotykamy ceramikę przypominającą do złudzenia tę z Alişar, choć liczba naczyń importowanych z południa jest znacznie większa. Ważnym elementem datującym są żeberkowane, toczone na kole stożkowate kubki wyrabiane na kole, typowe dla EB II w Tarsus. Okresowi EB III odpowiadają trzy warstwy: 13, 12 i 11. W warstwie 12 po raz pierwszy pojawia się budowla na planie megaronu, z centralnie usytuowanym paleniskiem w głównym pomieszczeniu, którego dach podparty był kolumnami. Jest to prawdopodobnie wpływ zachodnioanatolijski - wcześniejsze domy odwoływały się do miejscowej tradycji. Wpływy zachodnie zauważalne są w tej warstwie także w ceramice: występują toczone na kole talerze charakterystyczne dla horyzontu Troja II-Tarsus IIIA oraz lokalne imitacje naczyń typu depas, czasami dekorowane czerwonym krzyżem na dnie. Mimo dość częstego występowania ani depas ani jedno-uszne kubki nie przyjmują się w lokalnym repertuarze ceramicznym. W warstwie 11 pojawiają się ponownie tradycyjne plany domów, ewentualnie takie, które nawiązują do Syrii. Ceramika to przede wszystkim wyroby lokalne, najpierw w stylu przejściowym, potem w stylu “kapadockim”. Dla tego okresu charakterystyczne są alabastrowe idole.
Warstwy okresu wczesnego brązu z Alaca H są słabo znane. Najważniejszą grupą znalezisk są tzw. Groby książęce: 14 grobów komorowych wkopanych w warstwy 5-7 (nie wynika to jasno z raportów). Sekwencja stanowiska rozpoczyna się od późnego Chalkolitu (Faza I). Faza II obejmuje okres EB I; odkryto w niej wyłącznie fragmenty budowli mieszkalnych i jeden grób skrzynkowy. Ceramika z tej fazy jest lepiona ręcznie. Wyróżnić można trzy typy: jednobarwną ceramikę polerowaną, ceramikę malowaną w typie Alişar 1b oraz wschodnioanatolijską ceramikę typu Chirbet Kerak (o której potem). Faza III odpowiada EB II-III; również w tej fazie odsłonięto przede wszystkim pozostałości budowli mieszkalnych. Z ubogimi znaleziskami z domów kontrastują zabytki pochodzące z grobów, ulokowanych pod jedyną większą budowlą, oznaczoną jako Complex ABC. Bardzo proste w formie (prostokątne jamy w ziemi o wymiarach od 2 x 4 m szerokości i 2 do 8 m długości, orientowane wschód - zachód) czasem oblicowane kamieniem, przykryte były stropem z drewnianych belek, niekiedy belki układano też na posadzce. Zmarłych układano z twarzą zwróconą ku południu, przed nimi składano dary grobowe. Dzięki analogiom na innych stanowiskach (Troja, Horoztepe, Eskiyapar, Tarsus) datować je można w przybliżeniu na okres EB III (specjaliści wydzielają cztery fazy: II/III - groby B, F, L; EB IIIA - groby A, A1, C, E, T i T1; EB IIIB - groby D, R i S i EBA/MBA transition - grób H. Groby są najczęściej pojedyncze, ale można wśród nich wyróżnić trzy pary. Wśród szkieletów zidentyfikowano 5 mężczyzn i 4 kobiety.
„Groby książęce” zawierały dużą liczbę (ponad 700) wyrobów metalowych, w tym z metali szlachetnych, z czego najwięcej (129 sztuk) znaleziono w grobie D. Najbardziej charakterystycznym zabytkiem są tzw. sistra - rodzaj instrumentów muzycznych, osadzanych na długich drągach, którymi “grano” potrząsając oraz sztandary - podobnie aranżowane przedmioty zdobione wyobrażeniami zwierząt. Podobne zabytki wystąpiły tylko w grobach z pobliskiego Horoztepe oraz ze splądrowanych grobów w okolicach miasta Merzifon. Ta ograniczona dystrybucja wskazuje, że najprawdopodobniej mamy tu do czynienia z wyrobami lokalnego centrum metalurgicznego, zlokalizowanego w północnej części wyżyny Anatolijskiej. Inne wyroby to naczynia z blachy, figurki ludzkie z brązu, częściowo pokrytego blachą srebrną lub złotą, biżuteria i broń (w tym również z kamienia). Groby niekoniecznie należeć musiały do władców: pojawiła się ostatnio hipoteza, że zawierają one szczątki kapłanów bóstwa słonecznego, które kult poświadczony jest w Alaca H. w okresie hetyckim (Zippalanda). Ten pogląd należy chyba odrzucić, bo sztandary i sistra pojawiły się we wszystkich grobach, natomiast wyraźne zróżnicowanie zaobserwowano odnoście broni (tylko męskie) i narzędzi (tylko kobiece). W grobach znaleziono też kości zwierzęce - najczęściej wołów. Wydaje się, że były one zarzynane w czasie pogrzebu (od 1 do 10 zwierząt jednocześnie) i kładzione na drewnianym stropie grobu. Podobne groby znalezione zostały na Zakaukaziu: w Treli i w Irganchai w Gruzji. Zabytki przypominające te z Alaca pochodza natomiast także z pitosowych cmentarzysk np. z Horoztepe.
Dolina Eufratu, od granicy Syryjskiej do Arslantepe to prowincja kulturowa wykazująca bardzo silne związki z południem. Są one widoczne zarówno w późnym chalkolicie (Kultura Uruk) jak i na początku EB I (ceramika Reserved Slip ware). W tym okresie, na szeregu stanowisk, np. w Lidar H. i Samsat, zauważamy wpływ kultur wsch. Anatolii. Począwszy od EB II rośnie wpływ Syrii (Amuq H), w okresie EB III możemy już mówić, że dolina Eufratu jest właściwie częścią pn-syryjskiej prowincji kulturowej. Obserwujemy dokładnie taką samą ceramikę jak nad Eufratem syryjskim, zbliżoną architekturę, wreszcie podobne tendencje urbanistyczne, tzn. powstanie szeregu miast, stanowisk o powierzchni od 35 a 20 ha (Samsat, Titriş H, Gritille). Również obyczaje grobowe są podobne - cmentarzyska z grobów skrzynkowych skonstruowanych z kamiennych płyt lokowane są poza osiedlami (np. Lidar H., 192 groby z okresu EBIb-II).
Kultura wschodniej Anatolii znana jest przede wszystkim z programów badań ratowniczych w basenie Eufratu, rozpoczętych pod koniec lat 60-tych w rejonie sztucznego jeziora Keban. Z kilku stanowisk przebadanych w tym regionie najważniejsze były Norşuntepe (duże stanowisko, 500 x 300m), Korucutepe, Tepecik. Na pograniczu tego regionu i południowej części tureckiej doliny Eufratu leży Arslantepe (Malatya). O ile pierwsze trzy stanowiska były zasiedlone przez cały okres EB to na Arslantepe obserwujemy hiatus trwający od końca późnego połowy EB II do połowy MB II. Koniec chalkolitu na wszystkich stanowiskach charakteryzuje lokalna kultura, charakteryzująca się kilku typów ceramiki: ręcznie lepionej ceramiki polerowanej o plamistej, czerwono-czarnej powierzchni (wyrób lokalny), toczonej na kole ceramiki wiązanej z wpływami kultury Uruk, wyraźnie widocznymi nawet w okręgu Keban (Tepecik), oraz ceramiki Reserved Slip, wywodzącej się z syryjskiej części doliny Eufratu. W tym okresie w Arslantepe (w-wa VIA) powstaje pierwsza budowla pałacowa oraz dwie świątynie (w jednej z nich znaleziono pozostałości dekoracji malowanej na ścianach), zastępują dotychczasowe budynki mieszkalne (w-wy VII). W tej warstwie znaleziono również najstarsze odciski pieczęci cylindrycznych. W okresie między VII i VIA w Arslantepe zauważalny jest wpływ kultur syryjskich (Amuq G) charakteryzujących się użyciem koła garncarskiego oraz naczyń w tradycji reserved slip i kultury Uruk. Z początkiem EB I (późna faza Amuq G) nad Eufratem (Norşuntepe XXII) odczuwalny jest silny wpływ kultur pn-wsch. Anatolii. Ich przejawem jest pojawienie się ceramiki Khirbet-Kerak, również lepionej ręcznie, o czerwonej powierzchni w czarne plamy, ale bardzo mocno wyświecanej, niekiedy dekorowanej motywami reliefowymi. Tej ceramice towarzyszą charakterystyczne elementy wyposażenia domów, jak rozbudowane, zdobione paleniska, zdobione andirony (podstawki pod naczynia wstawiane w paleniska) i nowe techniki budowlane, wykorzystujące konstrukcję słupową i plecionkową. Wpływy tej kultury, wykazującej związki z kulturą Kura-Araks na wschodzie, sięgają na południe poza Arslantepe, które stanowi w tym okresie strefę buforową między różnymi prowincjami kulturowymi (ceramika Khirbet Karak pojawia się tu na krótko i w warstwie VIC zostaje już wyparta przez ceramikę syryjską. Ceramika Khirbet Kerak pojawia się również w Syrii a nawet w Palestynie; z drugiej strony naczynia syryjskie występują w basenie Keban. Charakterystyczne jest, że na wszystkich stanowiskach zanikają budowle publiczne.
W okresie EB II w całej dolinie Eufratu ceramika syryjska znika prawie zupełnie - zostaje wyparta przez naczynia typu Kura-Araks ze wschodniej Anatolii. Na Norşuntepe pojawiają się jednak jeszcze inne rodzaje ceramiki: jasne naczynia dekorowane prostymi malowanymi motywami (Malatya-Elazig), która w okresie EB III ewoluuje w bardzo rozbudowane i pieczołowicie wykonywane zdobienia na lepionych ręcznie naczyniach. Architektura warstw 20-14 (EB IIb) to przede wszystkim budowle w technice plecionkowej często o zaokrąglonych narożnikach, z glinianym ławami wzdłuż ścian i rozbudowanymi paleniskami, typowymi dla terenów Zakaukazkich. Z tego samego okresu pochodzą świadectwa aktywności metalurgicznej: tygle i formy odlewnicze. W warstwie VI Norsuntepe (EB IIIb) odkryto pozostałości bardziej rozbudowanego kompleksu istniejącego prawdopodobnie już od warstwy VIII, interpretowanego jako budowla pałacowa. Była to piętrowa budowla z cegły mułowej, której dolną kondygnację zajmowały pomieszczenia magazynowe pełne naczyń zasobowych. Poza tym zidentyfikowano skrzydło produkcyjne z piekarnią, skrzydło rezydencjonalne i schody prowadzące na wyższą kondygnację. Ceramika z pałacu to mieszanka wspomnianej wcześniej ceramiki malowanej, lokalnej ceramiki polerowanej, czarnej lub brązowej, niekiedy dekorowanej rytymi liniami oraz importów Syryjskich, datowanych na okres akadyjski. Prawdopodobnie powstanie budowli pałacowej było inspirowane nasilenie wpływów z południa.
Terytorium Wyżyna Armeńskiej i położone dalej na wschód doliny rzek Kura i Araks, a także Zakaukazie leży wyraźnie poza strefą wpływów Syryjskich gdyż ceramika i inne zabytki z tego kręgu kulturowego są niemal zupełnie nieobecne. Powszechnie występują zabytki kultury Kura-Araks opisane powyżej. związane za niewielkimi społecznościami osiadłymi i nomadycznymi zamieszkującymi osady o nieuporządkowanym, często chaotycznym planie przypominającym obozowiska. Do zauważalnych zmian dochodzi dopiero w okresie ok. 2300 p.n.e., prawdopodobnie w rezultacie oddziaływania kultur południowego Kaukazu. Pojawiają się nieznane wcześniej grobowce typu kurhanowego (Trialeti) z bogatym wyposażeniem, oraz nowy rodzaj ceramiki Martkopi/Bedeni - o dwustożkowych formach, czarnej polerowanej powierzchni i rytej dekoracji, najczęściej w formie wiszących trójkątów. W niektórych sub-regionach ceramika Kura-Araks występuję jednak nawet w początkach środkowego okresu epoki brązu.
Okres wczesnego brązu w Anatolii to czasy kiedy obserwujemy niezwykle ważny proces przechodzenia od wspólnot wiejskich do wspólnot miejskich. W poczatkach III tys. można wyróżnić na jej terenie trzy strefy:
- zurbanizowaną, z dużymi ośrodkami miejskimi (40 do 100 ha), kontrolującymi okolicę poprzez rozbudowany system administracyjny - pd. Wsch Anatolia, pd część doliny Eufratu,
- zcentralizowaną, z ośrodkami średniej wielkości (10 do 50 ha), które kontrolują otaczające terytorium w dość luźny sposób - Cylicja, środkowa dolina Eufratu,
- zdecentralizowaną, gdzie występują wyłącznie małe osady bez hierarchii.
W trakcie III tys. obserwujemy stopniowe poszerzanie się strefy zurbanizowanej (na całą południową i centralną Anatolię, dolinę Eufratu i częśc Anatolii zachodniej) i strefy zcentralizowanej (reszta, z wyłączeniem strefy pontyjskiej i wschodniej Anatolii. Co oczywiste, obserwujemy też wykształcanie się elit społecznych, widoczne przede wszystkim w powstawaniu budowli reprezentacyjnych, bogatych pochówków, wreszcie inwestycji, które mogą być przeprowadzone tylko przez dobrze zorganizowane społeczności, np. budowa umocnień wokół osiedli. Inspiracja kulturowa przychodzi przede wszystkim z Syrii, choć nie ulega wątpliwości, że inne ośrodki kulturotwórcze istniały na zachodzie, nad Morzem Egejskim i na pn-wschodzie, za Zakaukaziu. Rozwojowi społecznemu towarzyszy rozwój technologiczny. Jego świadectwem jest rozprzestrzenianie się szybkoobrotowego koła garncarskiego oraz wysoko rozwinięte techniki metalurgiczne. Ta ostatnia cecha nie może dziwić w regionie, gdzie metale są tak łatwo dostępne.
7