Wykład IV

Składa się z dwóch części”

1. Iliria i Ilirowie

2. Historia i Stan badań

ILYRIA i ILYROWIE

Slajd 1

Jako Ilyrów określali antyczni pisarze te plemiona, które zamieszkiwały obszary położone na północny zachód od Macedonii. Według obecnej wiedzy nie posiadali oni własnego pisma, a przynajmniej nic na ten temat nie wiadomo. O ich istnieniu wiemy dzięki Rzymianom i Grekom, którzy określali Ilyrów jako „obce ludy”. Ciągle wiedza na temat tego ludu nie jest wielka, istnieje natomiast dużo pytań i wątpliwości. Teren rozciągał się od Dunaju na północy, do Tracji na wschodzie, na południu do Epiru, i od zachodu granica była naturalna - Morze Adriatyckie. Od północy linia ta miała przebiegać wzdłuż linii rzek Drawa - Dunaj - Morawa. Teren Ilyrii obejmował prawie wszystkie współczesne państwa z Bałkan: Słowenia, Chorwacja, Bośnia i Hercegowina, Serbia, Czarnogóra, Albania i część Macedonii. Są też teorie, że Ilyrowie zamieszkiwali również Epir, a nawet Anatolię.

Slajd 2

Do Ilyrów zaliczano generalnie ludy zamieszkujące Bałkany, a które nie wiadomo do jakiej grupy należały. Rzymianie odróżniali prawdziwych Ilyrów i określali ich mianem "Illyrii proprie dicti" czyli prawdziwi Ilyrowie. Granice etniczne były płynne między poszczególnymi plemionami i plemiona ilyryjskie mieszały się z innymi. Na południu z mieszkańcami Epiru, nad Dunajem z plemionami celtyckimi, na wschodzie z Trakami. Jako ilyrów określano też plemiona żyjące na wschodnich wybrzeżach Italii, przede wszystkim w Apulii.

Według mitu opisanego przez Apollodora w II w. przed Chr. Ilyrowie nazwani tak zostali po Ilyriosie, synu Kadmosa i Harmonii. Do tego jeszcze wrócimy. Współczesne badania uznają, że nazwa Ilyrowie pochodzi od albańskiego słowa "I lirë" oznaczającego słowo „wolny“. Czyli Ilyrowie mieszkali w „kraju wolnych”. Obecnie uznaje się właśnie taka teorię za słuszną. Do dziś jednak nie jest wiadomo, jak doszło do przekształceń i rozwoju autochtonicznej ludności zachodnich Bałkan.

Slajd 3 Podstawowe źródło pisane o Ilirach

Źródło, które wnosi wiele informacji na temat siedzib Ilirów i ich sąsiadów nie zostało dotąd w pełni wykorzystane ze względu na sposób interpretacji - czyli na różne możliwe sposoby, zależnie od interesu badającego.

Slajd 4

Jest to pierwszy zachowany kompleksowy opis wybrzeża Adriatyku, zwany Periplus, którego autorem jest Skylaks z Karyandy w Karii.

W Periplusie mamy wymienione następujące plemiona, które mogą być spokrewnione z Ilirami:

• Lotofagowie - wydaje się, że zamieszkiwali oni tereny położone na południowych rubieżach osadnictwa ilyryjskiego

• Boulinowie - w Periplusie jest informacja „Od Bulinów aż dotąd są miejsca Ilyrów.” Z kontekstu wynika, że autor miał na myśli lud siedzący na pograniczu Ilyrii z Epirem.

• Karia - z początku interpretowano to jako Dexaria lub Chaonia. Potem nazwa Karia została poparta przez napis z Dodony, w którym odnotowana jest Kareia. Karię lokalizuje się najczęściej na północ od Gór Keraunijskich.

• Atintanowie - większość badaczy umieszcza ich w Epirze, w dolinie Drynosu. Nie zgadza się to z opisem Strabona, który opisał tzw Drogę Egnacką na odcinku, który biegł przez Ilyrię. Strabon pisał o mieszaniu się ludów epirockich z ilyryjskimi, zamieszkującymi tereny na południe od Gór Ilirskich, w tym z Atintanami.

• Taulantiowie - zasiedlali on teren wybrzeża na odcinku od Epidamnos na północy po Apolonię na południu. O tym pisało akurat wielu autorów. Gorzej jest z ustaleniem jak głęboko w ląd sięgały siedziby Taulantiów. Zalicza się do nich niekiedy inne ludy: Sesaretów, Abrów, Partynów, Chelidoniów.

• Brygowie - to ostatni lud zamieszkujący teren położony na południe od Gór Ilirskich, przez terytorium którego przebiegać miała tzw Droga Egnacka. Terytorium Brygów znajdowało się na odcinku od Candavii do Lychnidos.

Z wszystkich ludów zamieszkujących adriatyckie wybrzeża Półwyspu Bałkańskiego podmiotem wydarzeń byli zwykle Ilyrowie. Mamy informacje w źródłach o panowaniu Ilyrów nad Taulantiami, a także nad Epidamnos. Wiemy to m.in. stąd że monety bite w Epidamnos sygnowane były imieniem królów ilyryjskich, co teraz tutaj jedynie zasygnalizuje.

Slajd 5

Najwięcej informacji na temat Ilyrii i jej mieszkańców przynoszą dopiero czasy rzymskie, czyli okres kontaktów z Rzymianami o różnym charakterze i intensywności. Rzymianie dobrze wiedzieli kim są Ilyrowie i gdzie mają swoje siedziby. Prowadzili oni dość intensywnie wojny, których było trzy znaczne.

Pierwsza wojna iliryjska 229-228 pne (królowa Teuta)

spowodowana była napadem Ilirów na statki rzymskie i prowadzona przez nich „działalność grabieżcza” na morzu. Uderzało to rzecz jasna w interesy handlowe Rzymian. Oczywiście Ilyrowie ponieśli klęskę, w wyniku której podpisano układ z Teutą, królową ilyryjską, że będzie ona płacić haracz, ustąpić z Ilyrii w wyjątkiem pewnych, małych terenów, a także zobowiązała się pływać po morzu jedynie z dwoma najwyżej statkami i to nieuzbrojonymi. Mało tego ograniczono im teren morza, po którym mogli sobie pływać.

Druga wojna iliryjska 220-219 pne (Demetriusz z Faros i Pleuratos)

Przyczyną drugiej wojny było złamanie tego ostatniego warunku umowy. Mianowicie Demetriusz z Faros pływał sobie tak daleko, jak chciał. Więc Rzymianie wypędzili go z jego terenów w Ilyrii. Po drugiej wojnie postanowili nie ryzykować i obsadzili na tronie swojego kandydata. Był nim Pleuratos, który oddał Rzymianom duże przysługi podczas drugiej wojny. Pod władzę Pleuratosa przeszły miasta Lychnidos i Parthos. Lychnidos należało do Macedonii, zaś Parthos było pod opieką Rzymian. Rzymianie prowadzili też inne wojny z Macedonią, i uzyskane tereny oddawali pod opiekę Pleuratosa. Nie było ich wprawdzie dużo, ale były to nowe nabytki wchodzące w skład państwa Ilyrów.

Trzecia wojna iliryjska 167r. pne (Gentios)

Po śmierci Pleuratosa doszło do kolejnej, trzeciej i ostatniej wojny z Rzymianami, która doprowadziła do likwidacji państwa Ilyrów. Po III wojnie Rzymianie podzielili Ilyrię na trzy dzielnice, czwarta była Macedonia, i ustalili pewne zobowiązania finansowe. Te dzielnice były potem dalej dzielone.

Slajd 6

Rozdać xero Mapy II z Pająkowskiego i niech zaznaczają na swoich mapkach :

Przedstawmy obraz siedzib Ilyrów i ich sąsiadów w punktach:

1. na południowej rubieży osadnictwa iliryjskiego między dolnym biegiem Aoosu i pasmem Gór Keraunijskich, siedzieli Byllionowie. Ich częścią mogli być Abantowie, czy też Amantowie.

2. na północ od Apsus, aż po Lissos i Bassanię znajdowało się terytorium Taulatiów.

3. na północny-wschód od Byllionów, na wschód zaś od Taulantiów umieszcza się terytorium Atintanów.

Slajd 7

4. Brygowie mieszkali na wschód od Taulantiów, do których zalicza się też Partynów, Eordów, Dassaretów oraz Idonii zamieszkujący Edonię. Do grupy ludów brygijskich należy zaliczyć też Abrów oraz zapewne też Penestów i Pirustów.

5. Właściwi Ilyrowie, czyli Illyrii proprie dicti czy z greckiego Illyroi - zamieszkiwali odcinek wybrzeża Morza Adriatyckiego od rzeki Neretwy (starożytny Naron) na północy po Lissos na południu. Do Ilyrów zaliczamy Labeatów, Dokleatów, Grabaeów, Sassaeów, Daorsów, Derbanów. Na wschodzie Ilyria siegała po dolinę Czarnego Drynosu.

6. Na północy Ilyrowie mieli za sąsiadów Nestów, którzy zamieszkiwali wybrzeże nad dolnym Naronem, aż po rzekę Nestos (dziś Cestina) na północy. Kolejnym sąsiadem na północy byli Maniowie. Ich terytorium dochodziło do Wielkiego Jeziora, z którego wypływała Neretwa, w starożytności Naron.

Slajd 8

7. Na północ od Nestów i Maniów znajdowało się terytorium Bulinów.

8. nad górną Neretwą znajdowało się z kolei terytorium Autariatów. Od północy sąsiadowali oni z Pannonami, od północnego wschodu z Triballami, na wschodzie z Dardanami, na południu z Ardiajami. Na południowym zachodzie Autariaci mieli wspólną granicę z Ilirami.

9. na południe od Autariatów siedzieli Ardiajowie. Za sąsiadów mieli: na zachodzie Ilirów, na wschodzie Dardanów, na południu według pewnych danych - Pajonów, lub według innych danych Bryganów.

Jak dotąd przeważa teza, że Ilyrię zamieszkiwały ludy wyłącznie ilyryjskie, czyli te które reprezentowały jedną gałąź etniczno-językową. U podstaw tej tezy leżą wiadomości zaczerpnięte z od Appiana, który do Ilirów wliczył wszystkie ludy mieszkające na obszarze od Epiru do Dunaju na północy, między Macedończykami i Trakami, nad wybrzeżem adriatyckim.

Wszyscy badacze są zgodni, że Ilirowie nie byli tworem jednorodnym etnicznie. Nie ma zgodności co do tego, który lud był ilyryjski, a który nie, który spokrewniony, a który jedynie był sąsiadem.

Wiemy od Strabona o zjawisku przesuwania się ludów ilyryjskich i epirockich, wiemy też o tym, że plemiona te mieszały się ze sobą. Problem pochodzenia Ilyrów znajduje się nadal w trakcie badań.

Slajd 9

PODSUMOWANIE tej części wykładu

• Rzymianie: „Illyrii proprie dicti”

prawdziwi Ilirowie

• Grecy: Ilirioi (Ἰλλύριοι)

• kompleksowy opis wybrzeża Adriatyku, w dziele Periplus (Skylaks z Karyandy w Karii)

• Podział na ludy iliryjskie i ludy spokrewnione z Ilirami

Slajd 10

• LUDY ILYRYJSKIE:

• Labaetowie

• Enchelejowie, wokół Rhizon mieszkali Rhizonici o których pisze Liwiusz przy okazji wydarzeń związanych z III wojną iliryjską)

• Endirudinowie (od miasta Enderon)

• Daorsowie

• Grabaetowie

• Sassaenowie

• Dokleatowie

• Derbanowie

Slajd 11

- mapa Ilirii

Rozdać xero mapy Ilirii z lukami i niech wpisują

- najpierw to co zapamiętali

- potem przelecieć wszystko od nowa

- j.w. aż do skutku i będą mieli wszystko

Issa

Brattia

Faros

Korkyra Nigra

Epidaurum

Risan

Doclea

Scodra

Lissos

Bassania

Lichnidos

Dyrrhachium

Apollonia

Oricum

Byllis

Amantia

Antipatrea

Dodona

Corcyra

Damastion

HISTORIA I STAN BADAŃ

Slajd 12

Cały ten chaos na Półwyspie Bałkańskim nie świadczy najlepiej o Ilirach. Wskazuje to bowiem, że etnos ten nie odegrał ważniejszej roli historycznej. Plemiona ilyryjskie nie wniosły poważniejszego wkładu do rozwoju kultury śródziemnomorskiej. Od kiedy się pojawiły na arenie dziejowej, to na Ilyrów wpływano, a nie Ilyrowie wpływały na kogoś. Tak jak mówiłam, nie wiemy nic o jakimś języku ilyryjskim. Można się domyślać, że skoro był taki lud i wyodrębniono go od pozostałych bałkańskich to znaczy, że czymś się wyróżniali i mogli mieć swój własny język. Tyle, że nie ma żadnych na to świadectw. Jedyne świadectwa, monety, zawierają język grecki lub potem łacinę.

Studia nad historia Ilyrów podejmowane były w ramach badań nad problematyką grecką, macedońską, rzymską, celtycką, czy też nawet germańską lub słowiańską. Stanowiły od początku raczej margines tych badań, a nigdy centrum zainteresowań. Stąd nie ma czegoś takiego jak numizmatyka ilyryjska. Rozpatrywana jest ona w ramach greckiej.

W XVIII wieku sformułowano tezę, że potomkami Ilyrów są Albańczycy.

Teza, że Albańczycy są potomkami Ilyrów została wysunięta na tej podstawie osadnictwa, ale także, co ciekawe, na podstawie badań nad językiem albańskim.

Slajd 13

Pierwszą próbą rekonstrukcji historii Ilirii było dzieło Ignjata Durdevica Rerum Iliricarum z XVII wieku. Próbowano również robić podsumowania w XVIII wieku, ale generalnie te dziełka z XVII i XVIII wieku nie wywarły większego wpływu na rozwój ilirologii.

Pierwsza w miarę kompleksowa próba rekonstrukcji historii Ilyrii, która nie traci dziś na znaczeniu pojawiła się dopiero na początku XIX w. Autorem była wspomniany już Mannert. Interesował się on głównie geografią historyczną. Według Mannerta, twórcą państwa Ilyrów był Bardylis, który panował współcześnie z Amyntasem III z Macedonii. Bardylis przeprowadził zjednoczenie pewnych szczepów i miast, tworząc w ten sposób królestwo Ilyrów. Za obszar wyjściowy procesu formowania się tego państwa uznał Mannert teren leżący na południe od Dalmatów, od rzeki Neretwy po Macedonię. Za panowania Bardylisa państwo ekspandowało w kierunku Macedonii. Kres tej ekspansji położyć miał Filip II, który pokonał Bardylisa. (niech nie piszą tych władców na razie) Po Bardylisie panował Klejtos, syn Bardylisa, następnie Pleuratos, Agron, wdowa po nim Teuta, syn Agrona Pinnes, Pleuratos (można go nazwać II) i Gentios. W pewien sposób to prawda, ale listę władców Ilyrii będziemy jeszcze uzupełniać. Mannert za koniec państwa Ilyrów przyjmuje rok 167.

Podobne teorie wysuwał znany polski polihistor, Joachim Lelewel. Wyróżnił on spośród ludów siedzących na Półwyspie Bałkańskim lud, który nazywał Ilirianowie. Poza tym zgadzał się z grubsza z Mannertem. Jednak zdaniem Lelewela po Bardylisie był Peluria, potem dopiero syn Bardylisa Klejtos, po nim Bardylis II, Mitylos, Agron, Teuta, Pinnes - syn Agrona, Demetriusz z Faros - opiekun Pinnesa, i na końcu Gentios. Ten Gentios zapisał się niechlubnie, coś jak nasz Poniatowski.

Lelewel posunął się dalej w rekonstrukcji dziejów Taulantiów. Stworzył nawet listę władców tego ludu. Do nich zaliczył Ardię, a także Monuniosa i Skerdilaidasa. Zdaniem Lelewela, Taulantiowie byli na tyle silni, żeby mieszać się w sprawy Epiru, czy potem Macedonii, ale nie byli na tyle silni, by wygrać z nimi. Za każdym razem kończyło się utratą suwerenności.

Lelewel uważał, że obydwa ludy: Taulantiowie i Ilyrowie walczyli między sobą o hegemonię w Ilyrii. Według Lelewela Taulantiowie upadli w tym samym czasie i z tego samego powodu co Ilirowie.

Zgadzał się z nimi kolejny wzniosły badacz Ilyrii, Droysen, który wyróżnił trzy „Królestwa Ilyryjskie”: Ilyrów, Taulantiów i Dardanów. I według Droysena właśnie ci ostatni mieli odegrać najważniejszą rolę w historii Ilyrii. Dardanowie mieli mieć potęgę równą Macedończykom, a ich król Grabos walczył dzielnie z Filipem II. Przed inwazją celtycką w latach 280/279 przed Chr., mieli zyskać ponownie na znaczeniu. Zdaniem Droysena, Monunios był królem własnie Dardanów, nie Taulantiów. Kres hegemonii Dardanów w Ilyrii południowej położyli Macedończycy za rządów Antygonosa Dozona.

Slajd 14

Ważne nowe wnioski wyciągnęła Papazoglu. Podzieliła ona obszar Ilyrii na 4 części: południowy, środkowoilyryjski, północno-zachodni, który obejmuje kraj nadmorski, podlegał wpływom greckim i powiązany z rzymskim, oraz region północny, który obejmował wnętrze Dalmacji i Pannonię. Generalnie podział sprowadzał się do tego, że części I i II to południe, zaś III i IV to północ, a różniło ich od siebie tempo rozwoju i odmienne warunki. W historii Ilyrii wyróżniła również 4 okresy rozwojowe:

• wczesnoilyryjski - pod względem rozwoju przodowała wówczas Pajonia, a hegemonem byli Enchelejowie. W tym okresie rozwija się w Ilyrii kolonizacja grecka. Kres tego okresu to schyłek V w. przed Chr., kiedy to zyskują przewagę wpływy ateńskie.

• Drugi okres to okres panowania Bardylisa i Agisa (od końca V w. do początków wieki III). Jest to czas istnienia stałych królestw Ilyrów, Taulantiów i Pajonów. Kres tego okresu wyznacza inwazja celtycka w latach 280/279 pne.

• Trzeci okres to panowanie Agrona (około 280-168) i kończy się podbojem przez Rzymian

• Czwarty okres to okres pod panowaniem rzymskim nazywany przez Papazoglu republikańskim.

Do najbardziej interesujących uwag Papazoglu należą te, które odnoszą się do kształtowania królestwa ilyryjskiego. Nad Ilyrami na przełomie V/VI w. panował władca Sirras, który reprezentował sobą starszą dynastię ilyryjską. Założycielem nowej dynastii był Bardylis, i członkowie tej dynastii panowali nieprzerwanie do 167 r.

Do władców Ilyrii zaliczyła autorka tych, którzy zostali w źródłach chociaż raz określeni jako „Rex Illyriorum.” Te wizje autorki spotkały się z powszechną negacją, ale ostatnio teorie jej zyskują coraz częściej aprobatę.

Czyli mamy do czynienia z kilkoma co najmniej rekonstrukcjami historii Ilyrii. Opiera się to na trzech założeniach:

• to Ilyrowie odgrywali wiodącą rolę na Półwyspie Bałkańskim

• byli jedynie tłem

• przypatrywali się z pozycji obserwatora na zmiany jakie tam zachodziły.

Slajd 15

Jakie źródła pisane?

Na temat siedzib niektórych ludow ilyryjskich mamy pewne, aczkolwiek fragmentaryczne dane od Hekatajosa, który opisał interesujący nas odcinek wybrzeża adriatyckiego Półwyspu Bałkańskiego. Jego informacje uzupełniają nieco później Herodot i Tukidydes. Cenne informacje na temat siedzib Ilyrów i ich sąsiadów można wynotować od Polibiusza, Liwiusza, Appiana (który do Ilyrów zaliczył wszystkie ludy zasiedlające tereny należące do rzymskiego Iliricum), Strabona i Arriana. Na szczególną uwagę zasługuje Pliniusz i Mela, którzy pisali o Illyrii proprie dicti, czyli o właściwych Ilyrach. Ważne informacje daję nam Periplus, o czym już mówiliśmy, a także Periegesis Skymnosa z Chios, którego za datę powstania przyjmuje się schyłek II w. pne. W Periplusie zużytkowano wiadomości z dzieła Hekatajosa, ale obok starszych, pochodzących z przełomu VI/V w.pne Periplus zawiera również warstwę wiadomości, które można datować na lata około 360 one, przynajmniej jeśli chodzi o sytuację w Ilyrii i Epirze. Czyli Periplus nie jest dziełem jednolitym, stąd częste w nim sprzeczności. Jednak i te sprzeczności nie są głównym powodem tego impasu w badaniach nad Ilyrami.

Slajd 16

Zestawienie te świadczy o braku myśli przewodniej w dotychczasowych badaniach nad rekonstrukcją historii Ilyrii. Oprócz tego, że ci władcy rządzili Ilyrami, rządzić mieli także wieloma innymi ludami. Nie jest to jedna dynastia, jedna linia. Jednak są też i tacy, którzy twierdzą, że to władcy ci należeli do jednej rodziny. Nie zostało to jednak nigdy udokumentowane, a zresztą by cos takiego zrobić, potrzebny jest ogromna praca, duży nakład pieniędzy, a pytaniem jest, czemu miało by to służyć. Ważniejsze jest wykazanie ciągłości instytucji władców, królów Ilyrii.

Obecnie uznaje się następujące postacie za reprezentantów różnych ludów, w tym Ilyrów

1. Sirras, przełom V/IV w. władca Ilyrów, ale są badacze, że negują jego ilyryjskie pochodzenie

2. Galauros VII/VI lub połowa IV w.

3. Bardylis około 359/358 pne

4. Grabos około 356 pne

5. Pleuratos 344-337 pne

6. Klejtos, syn Bardylisa ok. 335 pne

7. Glaukias ok. 335-302/301 pne

8. Bardylis II, zapewne syn Klejtosa, ok. 295-290 pne

9. Monunios, ok. 280 pne

10. Mitylos 270 pne

11. Pleuratos II 260-250 pne

12. Agron syn Pleuratosa, 231-230

13. Teuta, wdowa po Agronie, 230-229 pne

14. Pinnes, syn Agrona, 228-217 pne

15. Skerdilaidas, brat Agrona, 230-217-206 pne

16. Pleuratos III syn Skerdilaidasa, 206-180 pne

17. Gentios syn Pleuratosa III, 180-167 pne

Rozdać xero i niech poszukają błędów - literówek

1. Sirras, przełom V/IV w.

2. Galuaros, VII/VI lub połowa VI w.

3. Bardillis, około 359/358 pne

4. Grabos, około 356 pne

5. Plueratos 344-331 pne

6. Klejtos, syn Bardylisa ok. 335 pne

7. Glaucias, ok. 335-302/301 pne

8. Berdyliz II, ok. 292-290 pne

9. Monnunios, ok. 280 pne

10. Mitylos I, 270 pne

11. Pleuratos II, 260-250 pne

12. Argon syn Pleuratosa, 231-230

13. Teuta, 230-229 pne

14. Peinnes, syn Agrona, 218-217 pne

15. Skerdillaidas, 231-217-206 pne

16. Pleuratos III, ok. 206-181 pne

17. Genthios, 180-168 pne

Rozdać xero i niech połączą króla z datą

1. Mitylos 260-250 pne

2. Pleuratos 230-217-206 pne

3. Monunios około 280 pne

4. Pleuratos III około 356 pne

5. Bardylis 231-230

6. Glaukias 206-180 pne

7. Gentios 344-337 pne

8. Agron około 359/358 pne

9. Bardylis II VII/VI lub połowa IV w.

10. Sirras około 295-290 pne

11. Pinnes około 335 pne

12. Pleuratos II 180-167 pne

13. Grabos 228-217 pne

14. Skerdilaidas ok. 335-302/301 pne

15. Klejtos 270 pne

16. Galauros 230-229 pne

17. Teuta przełom V/IV w.

10

---