|
Współczesny zasięg geograficzny języków indoeuropejskich Kraje z urzędowym językiem indoeuropejskim używanym przez większość obywateli Kraje z urzędowym językiem indoeuropejskim używanym przez mniejszość obywateli |
Języki indoeuropejskie - jedna z największych i najwcześniej odkrytych rodzin języków. Zalicza się do niej kilkaset spokrewnionych ze sobą języków współczesnych, używanych od kilku tysięcy lat w Europie, Indiach (stąd przymiotnik indoeuropejski) i południowo-zachodniej Azji. W czasach nowożytnych języki indoeuropejskie rozprzestrzeniły się na wszystkie kontynenty, głównie za sprawą angielskiego, hiszpańskiego i portugalskiego. Obecnie jako językami ojczystymi posługuje się nimi ok. 3 miliardy osób na całym świecie (co stanowi ok. 45% ziemskiej populacji).
Wśród 20 najczęściej używanych języków świata, 10 z nich należy do języków indoeuropejskich: angielski, hindi, hiszpański, francuski, rosyjski, portugalski, bengalski, niemiecki, urdu i perski.
Do języków indoeuropejskich należą między innymi prawie wszystkie języki nowożytnej Europy, w tym polski, oraz wiele języków dawnych, udokumentowanych w różnym stopniu: niektóre, jak sanskryt, greka klasyczna lub łacina, znane z tysięcy obszernych tekstów, inne tylko z pojedynczych inskrypcji, imion, nazw miejscowych lub cytatów w tekstach autorów starożytnych.
Najdawniej zaświadczonym językiem indoeuropejskim (od XVIII w. p.n.e.) jest hetycki. Z połowy II tysiąclecia p.n.e. pochodzą najstarsze teksty greckie (mykeńskie); zapewne z tego samego okresu pochodzą najstarsze religijne teksty staroindyjskie (Rygweda) i być może staroirańskie (Awesta), spisane jednak wiele stuleci później na podstawie wielowiekowej tradycji ustnej.
Należy podkreślić, że termin "Indoeuropejczycy" oznacza tu wspólnotę językową. Nie trzeba wiązać go jednoznacznie z określoną kulturą ani tym bardziej z określonymi cechami genetycznymi ("rasą"). Ludy indoeuropejskie zapewne często wchłaniały różne populacje nieindoeuropejskie, przejmując elementy ich kultury. Do ok. 1000 p.n.e. rozmaite ludy indoeuropejskie skolonizowały prawie całą Europę i znaczne obszary Azji (Azja Mniejsza, Azja Środkowa, część Indii).
Największe języki indoeuropejskie
Lista zawiera 10 największych języków indoeuropejskich.
Język angielski z grupy germańskiej - 1.15 miliarda mówiących, w tym 340 milionów jako język ojczysty
Język hindi z grupy indyjskiej - 905 milionów mówiących, w tym 365 jako język ojczysty
Język hiszpański z grupy romańskiej - 450 milionów mówiących, w tym 320 milionów jako język ojczysty
Język francuski z grupy romańskiej - 290 milionów mówiących, w tym 80 milionów jako język ojczysty
Język rosyjski z grupy słowiańskiej - 265 milionów mówiących, w tym 165 milionów jako język ojczysty
Język portugalski z grupy romańskiej - 205 milionów mówiących, w tym 180 milionów jako język ojczysty
Język bengalski z grupy indyjskiej - 190 milionów mówiących, prawie wyłącznie jako język ojczysty
Język niemiecki z grupy germańskiej - 120 milionów mówiących, w tym 100 milionów jako język ojczysty
Język urdu z grupy indyjskiej - 115 milionów mówiących, w tym 60 milionów jako język ojczysty
Język perski z grupy irańskiej - 75 milionów mówiących, w tym 40 milionów jako język ojczysty
Klasyfikacja języków indoeuropejskich
.
|
Schemat pokrewieństwa i rozmieszczenia języków indoeuropejskich Hipotetyczny podział i rozmieszczenie języków indoeuropejskich 2000 lat p.n.e. |
Języki kentum i satem
Języki kentum i satem na początku I tysiąclecia n.e. Kolor niebieski - języki kentum, czerwony - języki satem. Ciemnoczerwonym kolorem zaznaczono hipotetyczne centrum palatalizacji indoeuropejskiej.
Pierwotnie językoznawcy dzielili języki indoeuropejskie na 2 grupy: kentum i satem. W językach satemowych w procesie palatalizacji indoeuropejskiej szeregi głosek k i kw zlały się w k, podczas gdy miękkie k' zmieniło się w zwarto-szczelinową spółgłoskę typu ć/cz, a następnie w ś, sz lub s. W językach kentumowych z kolei upodobniły się do siebie szeregi głosek k' i k przechodząc w jednolite k, natomiast labialna głoska kw zachowała swoją odrębność.
Pod względem geograficznym do grupy satemowej należy większość języków "wschodnich" (z wyjątkiem tocharskich i anatolijskich. Języki "zachodnie" należą do grupy kentumowej. Izoglosa kentum-satem biegnie poprzez grupę języków tracko-ormiańskich, pewne minimalne własności języków satemowych wykazuje też język grecki (zasadniczo kentumowy).
Języki kentumowe nie są ze sobą spokrewnione monofiletycznie (nie pochodzą od wspólnego języka proto-kentumowego). W przypadku języków satemowych część językoznawców uważa, że mogą być one w ten sposób spokrewnione (tworząc hipotetyczną grupę języków proto-satemowych, "indo-słowiańskich"), czego dowodem ma być przedstawiona powyżej wspólna innowacja głosek.
Pochodzenie języków indoeuropejskich
Hipotetyczna praojczyzna i ekspansja indoeuropejczyków na podstawie badań genetycznych
Wśród językoznawców nie ma zgodności, gdzie znajdowała się pierwotna ojczyzna (Urheimat) języka praindoeuropejskiego. Obecnie dominują 2 hipotezy: pontycko-kaspijska, umieszczająca ojczyznę rodziny indoeuropejskiej pomiędzy Morzem Czarnym a Morzem Kaspijskim oraz anatolijska, według której języki indoeuropejskie wywodzą się z Anatolii na terenach dzisiejszej Turcji.
Teoria pontycko-kaspijska (teoria kurhanowa) została przedstawiona przez Mariję Gimbutas w roku 1956 na podstawie porównania wyników badań archeologicznych i językoznawczych. Gimbutas umieściła indoeuropejską ojczyznę na Wielkim Stepie, nadając swojej teorii nazwę kurhanowej, od kurhanów - kopcowatych mogił neolitycznych występujących na tym obszarze.
Według tej teorii, konni wojownicy pomiędzy 4400 a 2800 r. p.n.e. podbili większość obszarów Europy oraz środkowo-zachodniej Azji wypierając miejscową ludność i narzucając jej swój język.
Teoria anatolijska
Ekspansja neolityczna według Colina Renfrewa
W roku 1987 Colin Renfrew zasugerował związki pomiędzy rozprzestrzenianiem się języków indoeuropejskich a rewolucją neolityczną. Według jego teorii, ojczyzna indoeuropejczyków znajdowała się na terenie Anatolii pomiędzy 6500 a 5000 lat p.n.e. W przeciwieństwie do teorii kurhanowej, teoria anatolijska zakłada pokojowe rozprzestrzenianie się języka i kultury indoeuropejskiej.
Według Renfrewa, językiem praindoeuropejskim posługiwali się anatolijscy rolnicy ok. 7 tysięcy lat temu. Następnie wskutek rolniczych migracji został on rozprzestrzeniony 500 lat później ne tereny dzisiejszej Grecji, a następnie wzdłuż Dunaju do Europy Środkowej. Podczas jego rozpowszechniania powstawały różne dialekty, które dały podstawy poszczególnym Indoeuropejskim grupom językowym.
W 2003 r. biolodzy ewolucyjni Russel Gray i Quentin Atkinson na podstawie glottochronologicznych badań 87 języków indoeuropejskich ustalili, że języki anatolijskie są najstarszą grupą indoeuropejską i jednocześnie najbardziej zbliżoną do języka praindoeuropejskiego. Jego wiek został określony w przedziale od 7800 do 9800 lat (5800 - 7800 lat p.n.e.)
Język praindoeuropejski
Wspólnym przodkiem języków indoeuropejskich, nie zaświadczonym bezpośrednio, ale zrekonstruowanym częściowo za pomocą metody porównawczej był język praindoeuropejski, istniejący w okresie neolitu. Termin "indoeuropejski" oznacza tylko tyle, że języki te znane są z wielkiego obszaru geograficznego obejmującego Europę i Indie. Do rodziny indoeuropejskiej nie należą bynajmniej wszystkie języki Europy ani Indii; nazwa nie przesądza także kwestii lokalizacji prajęzyka całej rodziny (nie rozstrzygniętej dotąd ostatecznie przez językoznawców).
System głosek praindoeuropejskich |
|||||
p |
T |
k^ |
k |
kw |
|
b |
D |
g^ |
g |
gw |
|
bh |
dh |
g^h |
gh |
gwh |
|
m |
N |
|
|
|
|
|
S |
h1, h2, h3 |
|||
w |
r, l |
j |
|
|
|
Większość rdzeni praindoeuropejskich składała się z dwu spółgłosek (lub grup spółgłosek), między którymi pojawiała się samogłoska lub dyftong. Charakterystyczną cechą gramatyki indoeuropejskiej jest wymiana samogłosek (ablaut) w morfemach słowotwórczych (rdzeniach i przyrostkach). W zależności od budowy wyrazu i jego formy gramatycznej ten sam rdzeń lub przyrostek mógł zawierać *e, *o - tzw. stopień pełny (czasem także ich długie odpowiedniki *e: lub *o: - stopień wzdłużony) lub tracić samogłoskę - stopień zaniku.
Praindoeuropejski był językiem fleksyjnym, podobnie jak język polski. Deklinacja uwzględniała osiem przypadków (siedem jak w polskim oraz ablativus, odpowiadający na pytania "skąd? od kogo/czego?") oraz trzy liczby (pojedyncza, podwójna i mnoga). Trzy rodzaje gramatyczne (męski, żeński i nijaki) rozwinęły się prawdopodobnie tylko w części rodziny indoeuropejskiej (poza językami anatolijskimi), teoria ta (kwestionowana przez niektórych indoeuropeistów) zakłada, że dawniejszy system zawierał dwie klasy gramatyczne rzeczowników (ożywione i nieożywione).
Koniugacja praidoeuropejska była dość skomplikowana ze względu na rozbudowany system aspektów (pełniących częściowo funkcje czasów) i trybów; istniały także dwie strony (czynna i bierno-zwrotna, wyrażana za pomocą specjalnych końcówek). Koniugacja uwzględniała trzy osoby i trzy liczby (pojedynczą, podwójną i mnogą), a czasowniki tworzyły ponadto kilka rodzajów form pochodnych o charakterze imiesłowów (nie istniały natomiast bezokoliczniki).
Można dostrzec podobieństwo między niektórymi wyrazami praindoeuropejskimi a polskimi, zwłaszcza po uwzględnieniu języka prasłowiańskiego, np.:
*k^mtom > sъto > sto (por. lit. šimtas)
*tu:s- > tyti > tyć
Badania porównawcze języków indoeuropejskich (pochodzących od prajęzyka indoeuropejskiego) wskazują na stopniowe wyodrębnianie się poszczególnych współczesnych indoeuropejskich rodzin językowych (co część ekspertów z pewną dozą ostrożności łączy z wyodrębnianiem się poszczególnych kultur indoeuropejskich). Wyniki tych badań lingwistycznych sugerują wyodrębnienie się w pierwszej kolejności języków, z których wywodzą się późniejsze bądź dzisiejsze ormiański, hetycki, grecki, indoirańskie i tracki, w dalszej kolejności m.in. romańskie, celtycki, germańskie, bałtyckie i słowiańskie.
Pokrewieństwo rodziny indoeuropejskiej z innymi
Pokrewieństwo indoeuropejskiej rodziny językowej z innymi rodzinami nie jest bliżej znane, jednak niektórzy językoznawcy (na podstawie prac Władisława Illicza-Switycza i Aarona Dołgopolskiego) sugerują istnienie hipotetycznej makrorodziny języków nostratycznych. Miałyby do niej należeć, obok języków indoeuropejskich, takie języki jak uralskie, ałtajskie, drawidyjskie i inne. Inni łączą jezyki indoeuropejskie w takie makrorodziny jak eurazjatycka (Joseph Greenberg) czy pontyjska.
Według przeciwników tych hipotez, główne ich słabości polegają na tym, że są one zbudowane na podstawie podobieństw słownikowych, bez uwzględnienia zbieżności gramatycznych, które są o wiele trwalsze niż słownictwo. Ponadto krytycy wskazują na fakt, że rdzenie wielu słów są tylko rekonstrukcjami, które nie zostały zaobserwowane w żadnym zachowanym języku. Oznacza to rekonstrukcję prajęzyka na podstawie rekonstrukcji słów, co nie może być do końca wiarygodne i uznawane za fakt.
Badania nad językami indoeuropejskimi
Jako pierwszy pokrewieństwo między językami indoeuropejskimi zauważył holenderski językoznawca Marcus Zuerius van Boxhorn w roku 1647. Połączył ze sobą języki: niderlandzki, grecki, łacinę, perski, niemiecki przypisując im istnienie wspólnego językowego przodka, którego nazwał językiem scytyjskim. Do wymienionej grupy dodał w późniejszym czasie języki słowiańskie, celtyckie i bałtyckie. Jego hipoteza nie doczekała się jednak szerszego rozgłosu wśród ówczesnych językoznawców.
Powszechnie odkrycie pokrewieństwa języków indoeuropejskich przypisuje się sir Williamowi Jonesowi, sędziemu i orientaliście brytyjskiemu, który w wykładzie wygłoszonym w 1786 roku w Kalkucie zwrócił uwagę na uderzające zbieżności w zakresie słownictwa i struktury gramatycznej pomiędzy sanskrytem a językami europejskimi. Ogromny postęp w dziedzinie językoznawstwa indoeuropejskiego dokonał się w ciągu XIX w., a także w następstwie odkrycia i odczytania (już w XX w.) tekstów anatolijskich i tocharskich.
W roku 1959 Austriak Julius Pokorny opublikował Indogermanisches Etymologisches Wörterbuch, słownik etymologiczny wyrazów indoeuropejskich. Jest on do dziś największym źródłem zrekonstruowanych rdzeni praindoeuropejskich, jednak nie uwzględnia najnowszych trendów w morfologii i fonologii (pomija m.in. najnowsze dane z badań nad językami anatolijskimi i tocharskimi). W roku 1997 słownik Pokorny'ego został zmodernizowany i dostosowany do współczesnego stanu indoeuropeistyki przez niemieckiego językoznawcę Helmuta Rixa.
Wyszukiwarka