Pojęcie monopolu, pomimo bogatej literatury na ten temat, nie doczekało się jasnej i prostej definicji. Potocznie go określając można powiedzieć, iż jest to wyłączne prawo do produkcji czegoś lub handlu czymś, przysługujące osobie, grupie osób lub państwu. Tak więc monopol jest ściśle kojarzony z pojęciem wyłączności - formalnym lub faktycznym przywilejem, który polega na wyłącznym dostępie do czegoś i tym samym stanowi czynnik zagrażający konkurencji. Co ciekawe, pojęcie monopolu nie występuje w ustawie z dnia 15 grudnia 2000 r. o ochronie konkurencji i konsumentów, która określa jedynie co należy rozumieć przez pojęcie praktyk ograniczających konkurencję czy pozycji dominującej.

Przeprowadzane przez wiele lat badania, nasilające się wraz ze zwiększaniem się roli tego zjawiska oraz jego oddziaływanie na coraz większą grupę obszarów życia, a także wynikających z niego niebezpieczeństw i zagrożeń, doprowadziły do wyodrębnienia się dwóch głównych nurtów spojrzenia na to zjawisko - nurtu ekonomicznego oraz prawnego. Zainteresowania ekonomistów koncentrują się przede wszystkim na wszelkich istniejących zależnościach związanych z posiadaniem siły rynkowej prawników zaś, stosunki wynikające z posiadanej siły rynkowej wśród sprzedawców lub nabywców towarów oraz sposobem, w jaki stosunki te mogą wpływać na wolność konkurencji. Identyfikacja prawna monopolu następuje zaś poprzez ujawnienie dwóch kształtujących go czynników - posiadania siły monopolowej na odpowiednim rynku, a także świadomego wykorzystania tej siły. Jednak dopiero w 1937 r. E. Mason wskazał na odrębności cechujące prawo i ekonomię w zakresie definicji monopolu i zasugerował wprowadzenie kryteriów ekonomicznych, które stałyby się podstawą ustaw antymonopolowych. W jego ujęciu monopol w ekonomii jest narzędziem analiz ekonomicznych odnoszącym się do sytuacji rynkowej a prawo odpowiada na pytanie, kiedy ta kontrola lub siła ma na celu ograniczenie konkurencji.

Dalsze badania doprowadziły do sformowania tezy, iż istnienie siły rynkowej nie stanowi już problemu, a prawo winno tylko ograniczać jej nadużywanie. Tak wypowiadane poglądy zaczęły torować drogę kolejnej, najbardziej aktualnej tezie, która głosi, że celem prawodawstwa antymonopolowego winno być nie zwalczanie pozycji monopolistycznej lecz jej nadużywanie, co pozostaje w ścisłym związku z pojęciem praktyk monopolistycznych, ich istnieniem na odpowiednim rynku oraz świadomym wykorzystywaniem siły powstałej wskutek takiego działania.

Praktyki monopolistyczne i mechanizmy powstawania tego zjawiska

Istotą praktyki monopolistycznej ujawniającej się wyłącznie na rynku , jest bezprawne zastosowanie (nadużycie) przez przedsiębiorcę albo grupę przedsiębiorców uczestniczących w porozumieniu ograniczającym konkurencje siły rynkowej, jaką daje odpowiednio wysoki udział w rynku , prowadzące do ograniczenia samodzielności pozostałych uczestników rynku (kontrahentów i konkurentów) oraz wymuszenia uczestnictwa w nim na zasadach narzuconych na ogół mniej korzystnych , niżby to wynikało z działania nieskrępowanych mechanizmów rynkowych w warunkach niczym nie zakłóconej istnienia konkurencji.

Praktyki monopolistyczne są istotną formą zagrożeń dla bytu ekonomicznego państwa. Stanowią zagrożenie dla ekonomicznego mechanizmu konkurencji poprzez jego eliminowanie lub też ograniczanie, godząc tym samym w podstawy gospodarki rynkowej i prowadząc do jej monopolizacji, rozumianej jako wyłączność produkcji lub sprzedaży określonych towarów i usług. W ich wyniku zagrożony staje się także interes publiczny, polegający na utrzymywaniu sprawności gospodarki rynkowej i jego mechanizmów.

Efektem praktyk monopolistycznych jest wypaczenie mechanizmu konkurencji, powodujące narastanie marnotrawstwa i niegospodarności. Monopolista, posiadając dominującą pozycje na rynku, nie jest zainteresowany uatrakcyjnieniem własnego produktu, jego promocją, gdyż nie korzysta z przewagi popytu nad podażą, co zwalnia go z obowiązku walki o klienta i rynek. To on podporządkowuje - i niejednokrotnie uzależnia od siebie - konsumentów. Nie jest on także zainteresowany wzrostem wydajności pracy, podnoszeniem poziomu i jakości produkcji oraz obniżaniem kosztów. Dyktowane przez niego ceny nie odzwierciedlają wartości rynkowej wytwarzanych przez niego produktów. To on ustala zasady współdziałania z innymi podmiotami gospodarczymi, nie licząc się z interesem społecznym, opinią publiczną oraz prawami konsumenta.

Określenie mechanizmu powstawania zjawisk monopolistycznych zależy od typu gospodarki, w którym zjawiska te powstają. Inaczej jest w gospodarce rynkowej niż w centralnie sterowanej przez państwo.

Sukces ekonomiczny jest podstawowa przyczyną powstawania tego zjawiska w gospodarce rynkowej. Przedsiębiorstwa dążą za wszelką cenę do jego realizacji poprzez koncentrację i centralizację kapitału w obrębie danego rynku. Koncentracja kapitału bowiem, zwiększa zdolność konkurencyjną przedsiębiorstwa. Umożliwia wchłanianie przedsiębiorstw, które dysponują słabszą siłą rynkową. Zmniejsza ponadto koszty produkcji powodując tym samym zwiększenie atrakcyjności cenowej i osiąganie większych zysków.

Centralizacja kapitału zaś, zwiększa jego wielkość umożliwiając poszerzanie produkcji, a co za tym idzie osiąganie pozycji dominującej na rynku. Sprzyja to rozwojowi kontroli nad rynkiem przez przedsiębiorstwo lub grupę przedsiębiorstw. Tym samym koncentracja i centralizacja są od siebie zależne i wzajemnie się uzupełniają.

Istotą powstawania zjawisk monopolistycznych w gospodarce rynkowej są: walka o dostęp do rynku i kapitału poprzez ostrą konkurencję, w wyniku której słabsze przedsiębiorstwa zostają wyeliminowane i inkorporowane przez silniejsze, albo też poprzez łączenie się kapitałów w jeden lub grupę kapitałów.

W gospodarce centralnie sterowanej monopolizacja gospodarki jest trwałą cech*, wynikającą z państwowej własności środków produkcji, która była podstawą tej gospodarki. Wszelkie potrzeby społeczne ustalało państwo na drodze planowania gospodarczego wyręczając w ten sposób rynek. To państwo decydowało o potrzebach pracującego dlań przemysłu oraz potrzebach obywateli. Trzy, pięcio oraz dziesięcioletnie plany gospodarcze nakreślały główne kierunki rozwoju gospodarki, ściśle uzależnione od politycznych uwarunkowań, do których to dostosowywano gospodarkę nie licząc się z kosztami oraz często z jej możliwościami.

Podstawą działalności gospodarczej państwa było przedsiębiorstwo państwowe. O jego fuzji decydowało samo państwo, kierując się najczęściej kryterium branżowym. Poprzez system zezwoleń i koncesji dla sektora prywatnego ograniczano możliwość jego konkurowania z podmiotami państwowymi i osiągano efekt dominacji państwowych form aktywności gospodarczej. Takie warunki ułatwiały państwu łatwość kierowania gospodarką na szczeblu centralnym zachowując pozory konkurencyjności w gospodarce dopuszczając, na zasadzie wyjątku inne podmioty do działalności gospodarczej - tak jak to miało miejsce np. w Polsce. W zmonopolizowanej gospodarce państwowej, w której właściciel decydował o podziale czy koncentracji przedsiębiorstw, nie licząc się z uwarunkowaniami ekonomicznymi, pełną władzę sprawowały monopole, realizujące swoje partykularne interesy.

Przeciwdziałanie praktykom monopolistycznym

Obowiązkiem państwa w gospodarce wolnorynkowej jest ochrona i wspieranie funkcjonowania rynku, w tym konkurencji. Podstawowym celem tej ochrony jest przeciwdziałanie praktykom podmiotów gospodarczych skierowanych na ograniczenie, eliminację lub osłabianie konkurencji gospodarczej jako zasady kształtującej gospodarkę rynkową. W ten sposób powstało prawo antymonopolowe, którego zadaniem jest zwalczanie antykonkurencyjnego działania podmiotów prowadzących działalność gospodarczą.

Konkurencja stanowi siłę napędową gospodarki rynkowej. Jej funkcjonowanie chroni interesy konsumentów, poprzez podnoszenie jakości i postępu technicznego w produkcji oraz hamowanie wzrostu cen. Monopolizacja zaś paraliżuje wszelkie bodźce jakości i nowoczesności, a zarazem skłania do podnoszenia cen.

Każda regulacja antymonopolowa stanowi wyraz polityki państwa oraz jest przejawem jego stosunku do rynku i mechanizmów na nim działającym. Zakres jego ochrony, sposób zwalczania praktyk monopolistycznych, kompleksowość regulacji prawnej, system organów ochrony antymonopolowej oraz środków przeciwdziałania tym praktykom stanowią podstawę określającą system prawny ochrony antymonopolowej.

Za punkt wyjścia dla systematyki prawnej modeli regulacji antymonopolowej powinno uważać się ocenę znaczenia prawa antymonopolowego. Istnieją trzy rozróżnienia tej regulacji:

1) stanowi ona furtkę do wszechwładnego kierowania gospodarką przez państwo, co prowadzi do erozji państwa opartego na wolności;

2) tylko ona może uratować ustrój gospodarczy i państwowy oparty na wolności;

3) nie ma ona znaczenia.

Można więc wyodrębnić dwa modele regulacji antymonopolowej - pierwszy, model "interwencjonistyczny", którego regulacje są narzędziem polityki -realizacji określonych modeli rynku. Normy prawne są sprzężone z realizacją konkretnych celów polityki gospodarczej a realizacja tych celów przez organ antymonopolowy zależy od ustaw, orzecznictwa oraz granic tzw. swobodnego uznania; - drugi, model "normatywno - funkcjonalny", którego istotą jest tworzenie ram normatywnych, będących wyrazem wartości i celów ustroju rynkowego. W modelu tym abstrahuje się od konkretów i zakłada sięganie do reguł ogólnych, o uniwersalnym zastosowaniu i jednakowych wobec wszystkich.

Współczesne prawodawstwa antymonopolowe łączą w sobie obie te

koncepcje, ze zdecydowaną przewagą tej pierwszej. Próbę ich klasyfikacji

należy oprzeć na trzech podstawowych kryteriach: charakteru ustawodawstwa

antymonopolowego, rodzaju ograniczeń konkurencji oraz instytucjonalnym.

Historia i rozwój prawodawstwa antymonopolowego w Polsce

Odzyskanie niepodległości w 1918 r. stawiało przed krajem wiele wyzwań. Jednym z nich był niespójny system gospodarczy, spowodowany zróżnicowaniem potencjału ekonomicznego w poszczególnych zaborach, a przede wszystkim faktem, iz kapitał znajdował się głównie w niepolskich rękach. Zacofana struktura gospodarcza wymagała więc pilnego zreformowania.

Wzrost roli karteli w okresie kryzysu gospodarczego i związane z tym faktem niezadowolenie społeczne oraz konieczność uregulowania prawnego zapisów zapobiegających powstawaniu porozumień ograniczających konkurencję doprowadził do uchwalenia 28 marca 1933 r. ustawy o kartelach. Przewidywała ona konieczność rejestrowania umów w powstałym rejestrze kartelowym, a ponadto dawała rządowi instrument w postaci prawa występowania do sądu kartelowego o rozwiązywanie umów szkodliwych dla interesów państwa. Z kolei działający przy Sądzie Najwyższym sąd kartelowy, orzekał na wniosek Ministra Przemysłu i Handlu o tym, czy umowy nie zagrażają dobru publicznemu i nie szkodzą gospodarce. W przypadku potwierdzenia takich praktyk sąd kartelowy miał prawo rozwiązywania takich umów zwanych kartelowymi.

Z kolei 27 listopada 1935 r. znowelizowano ustawę o kartelach, poprzez przyznanie Ministrowi Przemysłu i Handlu prawo rozwiązywania umów kartelowych. Spowodowało to osłabienie znaczenia sądu kartelowego.

Kolejnym etapem rozwoju prawodawstwa antymonopolowego była ustawa z 13 lipca 1939 r. o porozumieniach kartelowych, która jednak z powodu wybuchu wojny nigdy nie weszła w życie, a która całkowicie podporządkowywała porozumienia kartelowe działalności gospodarczej państwa.

Wraz z budową po 1945 r. nowego modelu polskiej gospodarki prawodawstwo antymonopolowe straciło swe zasadnicze znaczenie. Państwo bowiem nie było zainteresowane tworzeniem jego podstaw w nowych warunkach centralnego planowania. Tworzyło i chroniło monopolistyczną strukturę gospodarki, zdominowaną przez sektor państwowy. Monopolizacja była trwałą cechą, wynikającą z państwowej własności środków produkcji. Uwarunkowania polityczne, do których to dostosowywano gospodarkę doprowadziły do wielu kryzysów ekonomicznych unaoczniających niewydolność systemu centralnego planowania. Próbowano im się przeciwstawić poprzez próby reformowania gospodarki, szczególnie w latach osiemdziesiątych.

Wówczas to po raz pierwszy podnoszono konieczność zwalczania struktur oraz praktyk ograniczających konkurencję, bowiem reforma wymaga samodzielności i samofinansowania się przedsiębiorstw oraz wzmacniania mechanizmów rynkowych. Wskazywano także, iż zysk wymaga stworzenia reguł gry rynkowej oraz systemu sankcji wymierzonych przeciwko niepożądanym skutkom koncentracji kapitału oraz nadużywaniu przyznanych przedsiębiorstwom uprawnień. Wskazywano na potrzebę przeglądu struktur organizacyjnych w gospodarce w celu ujawnienia i likwidowania tych podmiotów, które stanowią podstawę dla praktyk monopolistycznych. Po raz pierwszy także zaproponowano pakiet szczegółowych rozwiązań, mających stanowić podstawę przyszłej ustawy antymonopolowej.

28 stycznia 1987 r. uchwalono ustawę o przeciwdziałaniu praktykom monopolistycznym w gospodarce narodowej. Zakazywała ona działań jednostek gospodarczych, które godziły w interes społeczny albo interesy innych jednostek lub konsumentów. W szczególności polegały one na:

- narzucaniu niekorzystnych warunków umów przynoszących jednostce narzucającej nieuzasadnione korzyści oraz ograniczaniu jej odpowiedzialności za wykonanie tej umowy;

- uzależnianiu zawarcia umowy od spełnienia przez drugą stronę innego świadczenia, nie mającego nic wspólnego z przedmiotem umowy;

- narzucaniu będącej stroną umowy jednostce gospodarczej obowiązku zakupu lub sprzedaży wyłącznie z określoną jednostką gospodarczą.

Sprzeczne z ustawą, czyli zabronione, było zawieranie umów prowadzących do podziału rynku wedle zasięgu terytorialnego, ustalaniu wielkości produkcji lub sprzedaży oraz ograniczaniu dostępu do rynku.

Tak więc ustawa przewidywała bardzo ograniczony zakres przeciwdziałania powstawaniu struktur monopolistycznych, pozostawiając poza obszarem jej obowiązywania szereg potężnych monopoli państwowych. Szczegółowo określa tę kwestię rozporządzenie Rady Ministrów z 24 października 1988 r. w sprawie określenia jednostek gospodarczych, do których nie stosuje się ustawy o przeciwdziałaniu praktykom monopolistycznym w gospodarce narodowej.

Znamiennym jest fakt, iż organem antymonopoowym był Minister Finansów, reprezentujący interesy Skarbu Państwa, a także odpowiadający za dochody budżetowe państwa. Z jednej strony ustawa nakazywała mu podejmowanie działań zmierzających do zwalczania praktyk monopolistycznych, a z drugiej źródłem dochodów budżetowych były przede wszystkim wpływy ze zmonopolizowanej struktury gospodarki. Minister Finansów musiał więc wykazywać dużą ostrożność w ujawnianiu i zwalczaniu praktyk monopolistycznych wypaczając tym samym sens ustawy.

Ustawa wprowadziła ponadto skomplikowany system karania podmiotów za stosowanie praktyk monopolistycznych. Środkami służącymi temu celowi były: nakaz ograniczenia działalności gospodarczej, stwierdzenie nieważności ustawy lub jej poszczególnych postanowień, kara pieniężna, obowiązek dokonania podziału lub likwidacji przedsiębiorstwa, ustanowienie nakazu podziału, wystąpienie do sądu o rozwiązanie spółki handlowej oraz likwidację spółdzielni. Środki te organ mógł stosować dopiero wtedy jeśli mimo trzykrotnego ukarania kara pieniężną, w okresie trzech lat od wydania pierwszej decyzji o ukaraniu, podmiot nadal stosował praktyki monopolistyczne. Ponadto decyzje organu podlegały kontroli Naczelnego Sądu Administracyjnego.

W okresie trzech lat obowiązywania ustawy ( od stycznia 1987 r. do lutego 1990 r.) wydano kilkanaście decyzji, co najlepiej świadczy o jej skuteczności. W kilku przypadkach umorzono prowadzone postępowanie zaś tylko dziewięć razy wydano decyzje dotyczące problematyki porozumień monopolistycznych i to nie polegających na prowadzeniu do podziału rynków według odbiorców oraz ustalania wielkości produkcji lub sprzedaży, w których to sferach poszlak gospodarka była najbardziej zmonopolizowana.

Pomimo nieskuteczności regulacji ustawy oraz jej nieprzystosowania do realiów gospodarczych warto zauważyć, iż stworzyła ona podwaliny do nowego sposobu myślenia o konkurencji jako sile napędowej gospodarki, chroniącej interesy konsumentów poprzez podnoszenie jakości i postępu technicznego oraz hamowanie wzrostu cen.

Dokonany w 1989 roku zasadniczy zwrot w ustroju politycznym i gospodarczym umożliwił rozpoczęcie prawdziwej reformy rynkowej prowadzącej do likwidacji gospodarki centralnie sterowanej i zastąpienie jej gospodarką rynkową, w której dominującą rolę zaczyna odgrywać własność prywatna, a konkurencja wymusza efektywność w działaniu przedsiębiorstw.

Rynkowa reforma gospodarcza oznaczała także podjęcie działań zmierzających do ograniczania siły rynkowej przedsiębiorstw, której źródłem były - podejmowane w przeszłości - decyzje administracyjne a nie konkurencyjna walka na rynku.

Prorynkowa polityka gospodarcza, realizowana od początku 1990 roku, wymuszała zachowania przedsiębiorstw dokładnie przeciwne do tych, które obowiązywały w gospodarce centralnie planowanej.

Należy przy tym przypomnieć, iż w 1989 r. blisko 70 % ogólnej ilości asortymentów produkcji przemysłowej wytwarzane było przez 25 % ogólnej ilości przedsiębiorstw co było skutkiem wysokiego poziomu koncentracji produkcji i zarządzania jako elementu centralnie sterowanego systemu gospodarczego.

Podstawą zwrotu w sferze politycznej i gospodarczej była ustawa konstytucyjna z 29 grudnia 1989 r., która wprowadziła pojęcia demokratycznego państwa prawnego, wolności gospodarczej i gwarancji własności. Dała ona podstawy, wraz z całymi pakietami ustaw reformujących gospodarkę, do stabilizacji i liberalizacji życia gospodarczego oraz rozwoju sektora prywatnego, co z kolei sprzyjało tworzeniu konkurencyjnego rynku.

W pakiecie ustaw wprowadzających rynkową reformę znalazła się także ustawa z 24 lutego 1990 roku o przeciwdziałaniu praktykom monopolistycznym. Ustawa ta była kilkakrotnie nowelizowana. Jedną z bardziej znaczących była zmiana ustawy z dnia 3 lutego 1995 r. (Dz. U. Nr 41, poz. 208), kiedy to zmieniono zasadniczo zasadę kontroli łączeń przedsiębiorców oraz przepisy dotyczące praktyk monopolistycznych - zakazu nadużywania dominacji rynkowej i zakazu porozumień ograniczających konkurencję. Jednak mimo parokrotnych nowelizacji wciąż spotykała się z krytycznymi ocenami zarówno doktryny jak i praktyków gdyż nie odpowiadała ona wymogom rzeczywistych warunków rynkowych, m. in krytykowano obowiązujący w niej katalog praktyk monopolistycznych który de facto nie pozwalał przeciwdziałać wszystkim zachowaniom ograniczającym konkurencję a także znacznie odbiegała od wymogów acqui communitaire co ma istotne znaczenie w perspektywie przystąpienia Polski do Unii Europejskiej.

Ostatecznie 1 kwietnia 2001 roku została ona zastąpiona ustawą z dnia 15 grudnia 2000 r. o ochronie konkurencji i konsumentów.

Zakres podmiotowy ustawy antymonopolowej

Stany faktyczne naruszające lub mogące naruszać wolną konkurencję są zawsze efektem działań lub stanem określonych podmiotów. Generalne określenie kategorii podmiotów, których działanie stanowi przedmiot przeciwdziałania organów antymonopolowych, wyznacza zakres podmiotowy ustawy antymonopolowej.

Art. 1 ustawy stanowi, iż ustawa jest wymierzona przeciwko praktykom monopolistycznym oraz naruszeniom interesów konsumenta przez przedsiębiorców i ich związki, które wywołują lub mogą wywołać skutki na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Określa przy tym, kogo należy rozumieć pod tymi pojęciami i tak pod pojęciem przedsiębiorców należy rozumieć osoby fizyczne i prawne oraz jednostki nie posiadające osobowości prawnej, prowadzące działalność gospodarczą. Działalnością gospodarczą jest zaś zarobkowa działalność wytwórcza, budowlana, handlowa, usługowa oraz poszukiwanie , rozpoznawanie i eksploatacja zasobów naturalnych wykonywane w sposób zorganizowany i ciągły prowadzona zawodowo i na własny rachunek. Pojęcie to zostało zdefiniowane w ustawie z 19 listopada 1999 r. o działalności gospodarczej. Przez związki przedsiębiorców zaś organizacje zrzeszające te podmioty jak izby, zrzeszenia oraz inne organizacje zrzeszające przedsiębiorców jak również związki tych organizacji.

Ustawa antymonopolowa jedynie posiłkuje się w kwestii rozumienia pojęcia przedsiębiorcy ustawą o działalności gospodarczej, gdyż sama dodatkowo rozszerza to pojęcie na osoby fizyczne , prawne a także jednostki organizacyjne nie p[osiadające osobowości prawnej organizujące lub świadczące usługi o charakterze użyteczności publicznej , które nie są działalnością gospodarcza w rozumieniu przepisów o działalności gospodarczej , przedsiębiorcami są także osoby fizyczne które wykonują zawód we własnym imieniu i na własny rachunek lub prowadza działalność gospodarczą w ramach wykonywania takiego zawodu oraz osoby fizyczne - akcjonariusze lub udziałowcy dysponujący co najmniej 25 % głosów w organach co najmniej jednego przedsiębiorcy lub posiadającą kontrolę nad co najmniej jednym przedsiębiorcą choćby nie prowadziła działalności gospodarczej jeżeli podejmuje dalsze działania podlegające kontroli koncentracji. Warto zauważyć ze krąg podmiotów zobowiązanych do przestrzegania postanowień ustawy jest o wiele bardziej precyzyjnie określony niż miało to miejsce w poprzednio obowiązującej ustawie antymonopolowej z 24 lutego 1990r. co wystawiało tej ustawie wiele krytycznych ocen

Zakresem podmiotowym ustawy objęte są podmioty, które naruszają zakazy lub nakazy przewidziane w ustawie, ponoszą skutki tych naruszeń oraz orzekające w sprawach praktyk monopolistycznych. Tak więc podmioty naruszające postanowienia ustawy i wyczerpujące znamiona praktyk w niej zawarte są adresatami decyzji, które określają ich odpowiedzialność za ich stosowanie. Podmiotom narażonym na stosowanie wobec nich praktyk, ustawa zapewnia możliwość wystąpienia z wnioskiem o wszczęcie postępowania, którego zadaniem jest podjęcie środków zmierzających do przeciwdziałania stanom naruszenia ustawy.

Natomiast organy powołane do orzekania w sprawach naruszeń postanowień ustawy to organy ochrony antymonopolowej tj. Sąd Antymonopolowy i Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów. Jednak obok nich działalność orzeczniczą, na podstawie art. 417 Kodeksu postępowania cywilnego, prowadzi Sąd Najwyższy rozpatrując rewizje nadzwyczajne od prawomocnych wyroków Sądu Antymonopolowego, które rażąco naruszają prawo lub interes Rzeczypospolitej Polskiej. Szczególnym organem orzekającym jest także Trybunał Konstytucyjny, którego jak dotychczas jedyne orzeczenie dotyczące zagadnień antymonopolowych stało się podstawą stanowiska Sądu Najwyższego zajętego na tle ustawy antymonopolowej.

Zakres przedmiotowy ustawy

Na zakres przedmiotowy ustawy antymonopolowej składają się przepisy określające cel ich ustanowienia, wyznaczające stany faktyczne, przepisy przeciwko którym skierowane są przepisy ochronne, przepisy określające metody przeciwdziałania i zwalczania praktyk monopolistycznych oraz określające przedmiotowy zakres wyłączeń spod działania ustawy.

Podstawową zasada gospodarki rynkowej jest konkurencja, która zajmuje szczególne miejsce w grupie celów ustawy, opierającej się na założeniu, iż reguły gospodarki w sposób efektywny dla całej gospodarki działają w systemie, w którym istnieje właśnie konkurencja na rynku. Cele te to rozwój konkurencji, ochrona podmiotów gospodarczych narażonych na stosowanie praktyk monopolistycznych oraz ochrona interesów konsumentów.

Ustawa chroni zarówno interes publiczny jak i konkurenta oraz konsumenta. Nie definiuje przy tym pojęcia praktyk monopolistycznych, którego to określenia używa się wobec grupy przepisów określających istotę i zakres stanów faktycznych stanowiących naruszenie chronionych przez ustawę dóbr. Definicja ta choć potrzebna, to jednak nie jest konieczna, ponieważ na podstawie ustawy można wskazać rodzaje praktyk monopolistycznych, objętych jej regulacją. W szczególności zaliczyć można do nich:

• zwalczanie praktyk monopolistycznych polegających na zawieraniu porozumień ograniczających konkurencję;

• zwalczanie praktyk monopolistycznych polegających na nadużywaniu pozycji dominującej na rynku;

Katalog porozumień monopolistycznych ma charakter otwarty ma to na celu faktyczne przeciwdziałanie wszystkim zachowaniom ograniczającym konkurencję.

Ustawa, w art. 2, zawiera także katalog wyłączeń przedmiotowych zasięgu jej oddziaływania w odniesieniu do praw wyłącznych. Oznacza to, iż ustawa nie zawiera żadnych sektorowych czy branżowych wyłączeń spod jej zastosowania a jedynie nie narusza ona uprawnień wynikających z przepisów dotyczących ochrony własności intelektualnej i przemysłowej, w szczególności przepisów o wynalazczości, wzorach użytkowych i przemysłowych ochronie topografii układów scalonych, oznaczeń geograficznych prawie autorskim i prawach pokrewnych. Ustawa nie ma zastosowania w ograniczeniach konkurencji wynikających z odrębnych ustaw a także w układach zbiorowych pracy. Ustawę stosuje się natomiast do umów licencyjnych i innych niż umowy praktyk wykonywania praw, o których mowa w art. 2 ust 1 ustawy oraz umów dotyczących informacji technicznych lub technologicznych a również zasad organizacji i zarządzania nie ujawnionych do wiadomości publicznej, do których podjęto niezbędne działania w celu zachowania ich poufności, jeżeli skutkiem tych umów jest nieuzasadnione ograniczenie swobody działalności gospodarczej stron oraz istotne ograniczenie konkurencji na rynku.

Ustawodawca stoi więc na stanowisku, iż prawa wynikające z własności intelektualnej i przemysłowej nie mogą być podważane na mocy ustawy antymonopolowej ale też respektowanie praw wyłącznych nie może usprawiedliwiać ograniczeń wykraczających poza treść tych praw. Tak więc chroniąc konkurencję zakazuje on wprowadzania do umów licencyjnych określonych klauzul ograniczających swobodę działania licencjobiorcy. Nie zezwala także na zawierane umów ograniczających konkurencję oraz swobodę działalności gospodarczej stron, pomimo faktu, że dotyczą one informacji o charakterze poufnym. Sam fakt poufności nie może być podstawą do ograniczania konkurencji na rynku.

Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów

Jednym z organów realizującym ochronę antymonopolową, wynikającą z ustawy, jest Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów, którego Prezes ma status centralnego organu administracji rządowej i powoływany jest w drodze konkursu przez Prezesa Rady Ministrów na okres 5 lat. Obecnie do zadań Prezesa Urzędu, który wykonuje swoje zadania przy pomocy Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumenta, obok wspierania rozwoju konkurencji i zwalczania praktyk monopolistycznych należy przeciwdziałanie naruszeniom interesów konsumenta, a w szczególności przygotowywanie rządowych projektów polityki konsumenckiej, wnioskowanie w sprawie zmian przepisów w zakresie ochrony praw konsumentów, współpraca z krajowymi i zagranicznymi organizacjami i instytucjami zajmującymi się ochroną interesów nabywców.

Utworzenie tej instytucji, jeszcze za czasów obowiązywania poprzedniej ustawy antymonopolowej, świadczy o zrozumieniu potrzeby ochrony rynku przed praktykami monopolistycznymi oraz prowadzeniu pro konkurencyjnej polityki gospodarczej. Ważnym jej zadaniem jest przenoszenie na polski grunt doświadczeń organów antymonopolowych w krajach o rozwiniętej gospodarce rynkowej w dziedzinie rozwoju konkurencji, co ma niebagatelne znaczenie z punktu widzenia integracji Polski z Unią Europejską.

W skład Urzędu wchodzi Centrala w Warszawie oraz delegatury Urzędu w Bydgoszczy , w Gdańsku , w Katowicach , w Krakowie ,w Lublinie, w Łodzi w Poznaniu , w Warszawie oraz we Wrocławiu. Delegatury Urzędu na których czele stoją dyrektorzy , oprócz spraw należących do ich właściwości, które wyznacza w drodze rozporządzenia Prezes Rady Ministrów, mogą załatwiać inne sprawy przekazane im przez Prezesa Urzędu, decyzje i postanowienia w tym zakresie dyrektorzy delegatur wydają w imieniu Prezesa Urzędu.

Szczegółowy zakres działania Prezesa UOKiK wyznacza art. 26 ustawy. Zgodnie z nim, do obowiązków Prezesa zalicza się:

- sprawowanie kontroli przestrzegania przez przedsiębiorców przepisów ustawy;

- wydawanie w przypadkach określonych ustawą decyzji w sprawach przeciwdziałania praktykom ograniczającym konkurencje koncentracji lub podziału przedsiębiorców oraz decyzji w sprawach kar pieniężnych, kształtowania struktur organizacyjnych podmiotów gospodarczych oraz decyzji określających odpowiedzialność podmiotów za stosowanie tych praktyk;

- prowadzenie badań stanu koncentracji gospodarki oraz zachowań rynkowych przedsiębiorców;

- opracowywanie lub opiniowanie projektów aktów prawnych dotyczących praktyk monopolistycznych, rozwoju konkurencji lub warunków jej powstawania;

- przygotowywanie rządowych projektów programu rozwoju konkurencji oraz polityki konsumenckiej;

- wykonywanie innych zadań przewidzianych ustawą lub ustawach odrębnych;

- nadzorowanie pomocy publicznej udzielanej przedsiębiorcom na podstawie odrębnych przepisów

- dokonywanie oceny skuteczności oraz efektywności pomocy publicznej udzielonej przedsiębiorcom , a także skutków udzielonej pomocy w sferze konkurencji;

• współpraca z zagranicznymi i międzynarodowymi organizacjami i organami w zakresie ochrony konkurencji

• opracowywanie i przedkładanie Radzie Ministrów projektów aktów prawnych dotyczących praktyk ograniczających konkurencje , rozwoju konkurencji lub warunków jej powstawania , a także ochrony konsumentów

• przedkładanie Radzie Ministrów okresowych sprawozdań z realizacji rządowych programów rozwoju konkurencji i polityki konsumenckiej

• występowanie do przedsiębiorców i związków przedsiębiorców w sprawach ochrony praw i interesów konsumentów

• podejmowanie czynności wynikających z przepisów o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji

• występowanie do wyspecjalizowanych jednostek i odpowiednich organów kontroli państwowej o wykonanie badań przestrzegania praw konsumentów

• nadzór nad ogólnym bezpieczeństwem produktów przeznaczonych dla konsumentów w zakresie wynikającym z przepisów o ogólnym bezpieczeństwie produktów

• współpraca z organami samorządu terytorialnego oraz z krajowymi i zagranicznymi organizacjami społecznymi i innymi instytucjami do których zadań statutowych należy ochrona interesów konsumentów

• udzielenie pomocy organom samorządu województwa i powiatu oraz organizacjom , do których zadań statutowych należy ochrona interesów konsumentów , w zakresie wynikającym z rządowej polityki konsumenckiej

• inicjowanie badań towarów i usług wykonywanych przez organizacje konsumenckie

• opracowywanie i wydawanie publikacji oraz programów edukacyjnych popularyzujących wiedzę o prawach konsumentów

• realizacja zobowiązań międzynarodowych Rzeczypospolitej Polskiej w zakresie współpracy i wymiany informacji w sprawach ochrony konkurencji i pomocy publicznej udzielanej przedsiębiorcom

• gromadzenie i upowszechnianie orzecznictwa w sprawach z zakresu ochrony konkurencji i konsumentów

• wykonywanie innych zadań przewidzianych ustawą lub ustawach odrębnych;

Tak więc kompetencje Prezesa Urzędu można podzielić na orzecznicze, których istotą jest wydawanie decyzji administracyjnych w przypadkach przewidzianych ustawą oraz poza orzecznicze, do których możemy zaliczyć działania kontrolne, opiniodawcze i doradcze, projektodawcze, informacyjne.

Wszelkie informacje , komunikaty ogłoszenia czy wyjaśnienia dotyczące stosowania przepisów w sprawach objętych zakresem działania Prezesa Urzędu zamieszczane są w specjalnym Dzienniku Urzędowym Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów

Ustawodawca zastosował dwie formy ochrony prawnej dla rozstrzygania spraw z zakresu przeciwdziałania praktykom ograniczającym konkurencję. Pierwszym jego etapem jest rozstrzyganie w postępowaniu prowadzonym przed Prezesem Urzędu a drugim, w przypadku odwołania od decyzji Prezesa UOKiK, postępowanie przed Sądem Antymonopolowym.

Postępowanie przed Prezesem UOKiK jest prowadzone jako postępowanie antymonopolowe lub postępowanie wyjaśniające które ma na celu wstępne ustalenie czy nastąpiło naruszenie przepisów ustawy uzasadniające wszczęcie postępowania antymonopolowego. Maja one charakter postępowania administracyjnego I instancji, a Prezes UOKiK jako organ administracji publicznej jest uprawniony do wydawania decyzji. Postępowanie wyjaśniające może poprzedzać wszczęcie postępowania antymonopolowego , nie dotyczy to jednak koncentracji.

Postępowanie wszczyna się z urzędu lub na wniosek uprawnionego.

Uprawnionymi do wszczęcia postępowania są:

- przedsiębiorca lub związek przedsiębiorców którzy wykażą swój interes prawny;

- organy samorządu terytorialnego;

- organ kontroli państwowej;

• organizacja konsumencka

• rzecznik konsumentów.

Nie wszczyna się postępowania jeśli od końca roku, w którym zaprzestano stosowania praktyki monopolistycznej, upłynął rok. Bowiem jeżeli przez powyższy okres nie była stosowana praktyka monopolistyczna i nie wszczęto postępowania to brak jest już zagrożenia interesu publicznego, który uzasadniałby jego ochronę na drodze postępowania administracyjnego. Postępowania nie wszczyna się także w przypadkach gdy od końca roku w którym nastąpiło naruszenie ustawy, lub uprawomocniła się decyzja o nałożeniu kary pieniężnej minęło 5 lat. Prezes Urzędu może odmówić wszczęcia postępowania, jeżeli w zawartym wniosku oraz z posiadanych przez UOKiK informacji wynika, iż nie zostały naruszone przepisy art. 5 i 8 ustawy. Ma to na celu ochronę Prezesa UOKiK przed angażowaniem się w bezzasadne postępowania, w których nie zostały naruszone przepisy ustawy i interes publiczny. Wszczęcie postępowania przez Prezesa UOKiK powoduje prawo przeprowadzenia kontroli, a kontrolowanego zobowiązuje do zapewnienia warunków do jej wykonywania. Celem kontroli jest przede wszystkim zebranie danych i informacji o stosunkach gospodarczych kontrolowanego podmiotu w zakresie przestrzegania przez niego ustawy. W szczególności odnosi się to do określenia udziałów kontrolowanego podmiotu na rynku , ustaleniu w jakim zakresie podmiot stosuje praktyki monopolistyczne i przeciwko komu są one skierowane, sprawdzania prób podejmowania działań zmierzających do łączenia lub przekształcania przedsiębiorstw w związku z art. 12 ustawy Kontrola ma także na celu sprawdzenie wykonania decyzji i wyroków, gdy na podmiot zostały one już nałożone przez .

Kontrolerami mogą być pracownicy UOKiK lub Inspekcji Handlowej którzy są uprawnieni m.in. do:

• wstępu a także za zgoda sądu antymonopolowego do przeszukania pomieszczeń kontrolowanego podmiotu.

• wglądu w dokumentację kontrolowanego oraz żądania odpisów i wyciągów z tych dokumentów a także sporządzania z nich notatek

• żądania ustnych wyjaśnień dotyczących przedmiotu kontroli

Wszelkie wiadomości uzyskane przez kontrolerów w toku kontroli objęte są ochroną na podstawie przepisów o ochronie informacji niejawnych. Również wiadomości uzyskane w toku czynności służbowych, które kontrolowany podmiot traktuje jako poufne i podjął działania w celu zachowania ich poufności są traktowane jako tajemnica przedsiębiorstwa. Rozumieć przez nią należy nieujawnione do wiadomości publicznej informacje techniczne, technologiczne oraz handlowe, które są własnością intelektualną.

Prezes UOKiK może z urzędu lub na wniosek strony ograniczyć stronom postępowania wglądu w materiał dowodowy, jeśli jego udostępnienie spowodowałoby ujawnienie tajemnic przedsiębiorstwa. Wiadomości takie mogą być wykorzystane tylko na potrzeby postępowań karnych prowadzonych przez organy prokuratury lub sądu ale z wyłączeniem postępowań prowadzonych z oskarżenia prywatnego. Taki zapis ustawy stanowi wyjątek od prawa wglądu do akt sprawy, będącym uprawnieniem procesowym strony oraz zasady jawności postępowania dla stron.

W przypadkach wycofania wniosku o nakazanie zaniechania praktyk, wycofania zgłoszenia zamiaru koncentracji a także w razie bezczynności wnioskodawcy lub nienałożenia kary pieniężnej Prezes Urzędu umarza postępowanie.

Postępowanie antymonopolowe toczące się przed Prezesem Urzędu może zakończyć się dwojako:

- stwierdzeniem braku praktyki ograniczającej konkurencję

- stwierdzeniem wystąpienia takiej praktyki i ustaleniu przedsiębiorcy odpowiedzialnego.

W polskim ustawodawstwie istnieje szeroki wachlarz środków przeciwdziałania i zwalczania praktyk monopolistycznych. Mają one charakter zindywidualizowany, poprzez ich kierowanie do konkretnych adresatów. Na system sankcji antymonopolowych składają się sankcje cywilnoprawne, administracyjno prawne i karnoadministracyjne, zróżnicowane w zależności od rodzaju zakazanej praktyki oraz rodzaju interesu naruszonego przez podjęcie tej praktyki.

Do sankcji cywilnoprawnych możemy zaliczyć nieważność umów zawartych z naruszeniem ustawy, co jest zgodne z regułą art. 58 Kodeksu cywilnego, powodującą nieważność z mocy prawa umów sprzecznych z ustawą. Konstrukcja nieważności z mocy prawa oznacza nieangażowanie władz antymonopolowych oraz nieegzekwowanie przyjętych przez strony obowiązków na drodze sądowej. Naruszenie ustawowych nakazów pociąga za sobą także, zgodnie z ogólnymi regułami prawa cywilnego (art. 415 K. c.) odpowiedzialność odszkodowawczą.

Do sankcji administracyjno prawnych należy decyzja Prezesa Urzędu o

uznaniu praktyki za ograniczającą konkurencję i nakazującą zaniechania jej

stosowania. Decyzja powinna wyraźnie określać co było praktyką monopolistyczną, bowiem jej nieprecyzyjne określenie stwarza możliwość różnej interpretacji przy jej wykonywaniu i tym samym nie ma waloru wykonawczego, czyniąc decyzję wadliwą. Nakazanie zaniechania praktyk jest podstawową sankcją ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów.

Sankcje karnoadministracyjne mają charakter kar pieniężnych, nakładanych w przypadkach naruszenia zakazów ustawowych, niewykonywania na podstawie ustawy antymonopolowej decyzji i orzeczeń ustalających zakazy lub nakazy oraz niewykonywania obowiązków wynikających z ustawy.

Ustawa nakłada następujący system kar pieniężnych:

• Za choćby nieumyślne:

• nie wykonywanie obowiązku zgłoszenia zamiaru koncentracji przedsiębiorców których łączny obrót w roku obrotowym poprzedzającym rok zgłoszenia koncentracji przekracza równowartość 50.000.000 euro;

• wykonywanie praw z akcji lub udziałów z naruszeniem art. 13 pkt 3 i 4 ;

• posiadanie akcji lub udziałów po upływie okresu którym mowa w art.13 pkt 3;

• wykonywanie czynności mających na celu dokonanie koncentracji do czasu wydania decyzji w tej sprawie

kary pieniężne mogą wynieść od 1.000 do 50.000 euro

• Za zawieranie porozumień mających na celu lub skutkujących wyeliminowaniem , ograniczeniem lub naruszeniem w inny sposób konkurencji na rynku właściwym w zakresie nie wyłączonym art. 6 i 7 , a także za nadużywanie pozycji dominującej na rynku właściwym - kary pieniężne mogą wynieść od 1.000 do 5.000.000 euro jednak nie mogą być wyższe od równowartości 10% przychodu osiągniętego w roku rozliczeniowym poprzedzającym rok nałożenia kary

• Za podanie nieprawdziwych danych we wniosku o którym mowa w art. 22 lub w zgłoszeniu zamiaru koncentracji, za nie udzielenie lub udzielenie fałszywych informacji żądanych przez Prezesa Urzędu na podstawie art. 18 ust. 3 lub art.45; za

• nie współdziałanie w toku kontroli niezbędnej dla prawidłowego przebiegu postępowania antymonopolowego oraz za niewypełnienie obowiązku z art. 82 tj. nie zawiadomieniu o wszczętym za granica postępowaniu antymonopolowym - kary pieniężne mogą wynosić od 200 do 5.000 euro.

• Za każdy dzień zwłoki w wykonaniu decyzji , postanowień lub wyroków sądu antymonopolowego Prezes Urzędu może nałożyć karę w wysokości od 10 do 1.000 euro

• Za nie wykonywanie decyzji , postanowień lub wyroków lub nie zgłoszenie zamiaru koncentracji osoba pełniąca funkcje kierowniczą lub wchodząca w skład organu zarządzającego przedsiębiorcy lub związku przedsiębiorców może zostać ukarana kara pieniężna w wysokości do dziesięciokrotnego przeciętnego wynagrodzenia. Odnosi się to także do osób utrudniających przebieg postępowania antymonopolowego i kontrolę przeprowadzaną w ramach tego postępowania.

• W razie zarządzania przez firmę zarządzającą dwoma lub więcej narodowymi funduszami inwestycyjnymi lub posiadania przez taką firmę akcji zarządzanego funduszu bez zgody Prezesa UOKiK, Prezes Urzędu może wydać decyzję o nałożeniu na odpowiedzialnego członka zarządu danego funduszu lub firmy zarządzającej kary pieniężnej w wysokości nieprzekraczającej połowy rocznego dochodu danej osoby za ostatni rok podatkowy. Podobna kara pieniężna może zostać nałożona na członka Rady Nadzorczej lub zarządu funduszu pełniącego funkcje członka rady nadzorczej lub zarządu innego funduszu, gdyż jest to zakazane art. 25 ust.2 ustawy z dnia 30 kwietnia 1993 r. o narodowych funduszach inwestycyjnych. Zakaz ten stosuje się odpowiednio do prokurentów.

W sytuacji gdy ukaranym ma być związek przedsiębiorców a nie osiąga on przychodu Prezes Urzędu może ustalić karę pieniężną w wysokości do 50 -krotnego przeciętnego wynagrodzenia.

Istnieją sytuacje w których pomimo zaistnienia przesłanek wystąpienia zakazanej praktyki nie jest ona sankcjonowana. Stanowi o tym klauzula rozsądku zawarta w art. 7 ustawy, która daje możliwość Radzie Ministrów wyłączyć spod zakazu porozumienia ograniczające konkurencję które obok negatywnego wpływu na konkurencję wywołują korzystne skutki gospodarcze przeważające nad czynnikami negatywnymi. Zakazu porozumień ograniczających konkurencję nie stosuje się także do porozumień zawieranych pomiędzy przedsiębiorcami mającymi nieznaczny udział w rynku.

Sąd Antymonopolowy

Sąd Antymonopolowy jest instancją odwoławczą od decyzji Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów a także od decyzji Prezesa Urzędu Regulacji Telekomunikacji, Prezesa Urzędu Transportu Kolejowego oraz Prezesa Urzędu Regulacji Energetyki. Wniesienie odwołania od decyzji Prezesa UOKiK do Sądu wszczyna postępowanie I instancyjne na zasadach postępowania kontradyktoryjnego, uwzględniającego materiał odwoławczy.

Na mocy rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 30 grudnia 1998r. w sprawie utworzenia Sądu Antymonopolowego jest nim wydział antymonopolowy utworzony w Sądzie Okręgowym w Warszawie.

Postępowanie odwoławcze toczy się według przepisów Kpc o postępowaniu w sprawach gospodarczych. Sąd, po przeprowadzeniu postępowania dowodowego, może uwzględnić bądź oddalić odwołanie, jeśli nie ma podstaw do jego uwzględnienia. W przypadku uwzględnienia odwołania sąd może:

- uchylić zaskarżoną decyzję;

- zmienić ją w całości lub części i orzeka co do istoty sprawy.

W przypadku uchylenia decyzji nie jest możliwe ponowne przekazanie sprawy Prezesowi UOKiK do rozpatrzenia. Istnieje tylko możliwość wszczęcia nowego postępowania i wydania przez Prezesa UOKiK nowej decyzji. Jest on jednak związany oceną prawną wyrażoną w uzasadnieniu do wyroku Sądu uchylającą zaskarżoną decyzję, o ile jednak przy ponownym rozpatrywaniu sprawy nie zostanie ustalony inny stan faktyczny od tego, który był przedmiotem rozpatrywania Sądu Antymonopolowego.

Wyrok Sądu jest orzeczeniem prawomocnym, kończącym postępowanie sądowe w sprawie, od którego przysługuje kasacja do Sądu Najwyższego.

Porozumienia ograniczające konkurencję

Zagrożeniem dla wolnej konkurencji jest nadużywanie przewagi rynkowej, która prowadzi do utrwalania lub podwyższania monopolizacji rynku, a w efekcie do ograniczenia swobody funkcjonowania innych podmiotów na rynku. Przewagę taką mogą uzyskać przedsiębiorcy którzy w celu wyeliminowania, ograniczenia lub naruszenia konkurencji zawierają pomiędzy sobą porozumienia polegające w szczególności na:

• ustalaniu bezpośrednio lub pośrednio cen i innych warunków zakupu lub sprzedaży towarów.

• ograniczania lub kontrolowania produkcji lub zbytu oraz postępu technicznego lub inwestycji

• podziału rynków zbytu lub zakupu

• stosowania w podobnych umowach z osobami trzecimi uciążliwych lub niejednolitych warunków umów , stwarzających tym osobom zróżnicowane warunki konkurencji

• uzależnienia zawarcia umowy od przyjęcia lub spełnienia przez drugą stronę innego świadczenia , nie mającego rzeczowego ani zwyczajowego związku z przedmiotem umowy

• ograniczania dostępu do rynku lub eliminowania z rynku przedsiębiorców nie objętych porozumieniem

• uzgadniania przez przedsiębiorców przystępujących do przetargu warunków składanych ofert , w szczególności dotyczących zakresu prac lub ceny (zmowa przetargowa)

Praktyki te mogą polegać zarówno na podwyższaniu cen, jak i pobieraniu ich w nadmiernie wygórowanej wysokości. Podwyższanie cen może być efektem ograniczania bądź wstrzymywania podaży masy towarowej. Praktyki te, których istotą jest sztuczne tworzenie niedoboru, podejmowane są dla podwyższania cen zarówno w celu zwiększenia zysków, jak i ograniczenie strat. Do stwierdzenia praktyki wystarczająca jest świadomość podmiotu, iż manipulowanie masą podaży może prowadzić do ruchu cen.

Podwyższenie ceny może być także skutkiem wstrzymania sprzedaży towarów. Praktyka ta ma czysto spekulacyjny charakter. W tym przypadku wykorzystanie przewagi rynkowej polega na zupełnym zablokowaniu podaży masy towarowej, by po jej odblokowaniu oferować towary po wyższej cenie.

Jednak przy spadkowej tendencji popytu wprowadzanie do obrotu dodatkowej masy towarowej mogłoby pociągnąć za sobą spadek cen poniżej ponoszonych kosztów. W takich warunkach wstrzymywanie się ze sprzedażą jest zachowaniem racjonalnym i uzasadnionym.

Praktyką jest zawarcie porozumienia pomiędzy spółdzielnią mieszkaniową a operatorem telewizji kablowej w celu ograniczenia dostępu do rynku innym operatorom telewizji sieci kablowej i wyeliminowania z rynku konkurentów nie objętych porozumieniem. Urząd stanął na stanowisku, że na rynku powinna funkcjonować konkurencja, skoro nie ma przeszkód prawnych, ekonomicznych ani technicznych aby w zasobach mieszkaniowych spółdzielni sieci kablowe funkcjonował więcej niż jeden operator telewizji kablowej. Urząd uważa, że gdy na rynku działa dwóch lub więcej konkurentów o wyborze jednego z nich decydować powinni odbiorcy usług, a nie uzyskanie przez jednego z nich przywileju wyłączności świadczenia usług, gdyż godzi to w wolność konkurowania.

Porozumienia takie są w całości lub w odpowiedniej części nieważne.

W przypadku stwierdzenia, którejkolwiek z wymienionych praktyk , organ antymonopolowy ma obowiązek wydania decyzji nakazującej zaniechanie tej praktyki ponadto może też zastosować sankcje przewidziane w art.101 ustawy (kary pieniężne). Decyzja organu zastępuje w tym przypadku rynek nie konkurencyjny.

Nadużywanie pozycji dominującej na rynku

Pojęcie pozycji dominującej na rynku jest jednym z podstawowych w prawie antymonopolowym a podmiot ją posiadający, z racji swej przewagi nad konkurentami może z dużym powodzeniem stosować zakazane praktyki konkurencyjne. Samo posiadanie pozycji dominującej nie jest zabronione. Może być ono efektem wszelkiego rodzaju barier ekonomicznych, finansowych lub technicznych i korzystnie wpływać na rynek oraz konsumentów.

Ustawa antymonopolowa definiuje pozycję dominującą w art. 4 pkt 9 Jest nią pozycja polegająca na tym, że przedsiębiorca posiada na rynku właściwym pozycję która umożliwia mu zapobieganie skutecznej konkurencji ; domniemywa się że przedsiębiorca osiąga taką pozycje jeżeli jego udział w rynku przekracza 40% .

Skutkiem zajmowania pozycji dominującej na rynku może być podjecie działań, z którymi ustawa wiąże określone konsekwencje prawne w postaci zakazu ich stosowania . Zakazy te normuje art. 8 ustawy antymonopolowej, adresowany tylko do podmiotów posiadających na rynku pozycję dominującą.

Ustawa nie wymienia w sposób wyczerpujący przejawów nadużycia pozycji dominującej, lecz ogranicza się do wskazania typowych przykładów takich zachowań na rynku. Daje to możliwość przenoszenia na polski grunt sprawdzonych już rozwiązań ochrony konkurencji funkcjonujących w innych ustawodawstwach..

Ustawodawca za nadużywanie pozycji dominującej na rynku uznał:

• przeciwdziałanie ukształtowaniu się warunków niezbędnych do powstania bądź rozwoju konkurencji. Zakres stanów faktycznych mieszczących się w hipotezie tego punktu jest bardzo szeroki. Stad też orzecznictwo często stosuje ten przepis dla przeciwdziałania nadużyciom pozycji dominującej. Nadużycie pozycji dominującej przez podmiot gospodarczy na określonym rynku może dotykać rynki przez niego nie zdominowane. Praktyka monopolistyczna polega np. na odmowie przez gminę wyrażenia zgody na korzystanie z przystanków komunikacji miejskiej stanowiących jej własność. Takie działanie wskazuje na nadużywanie pozycji dominującej na rynku poprzez przeciwdziałanie ukształtowaniu się warunków niezbędnych do powstania konkurencji .

• Ograniczenie produkcji , zbytu lub postępu technicznego ze szkodą dla kontrahentów lun konsumentów. Za praktykę taką należy uznać, nadużywanie przez spółkę Warszawski Rolno-Spożywczy Rynek Hurtowy S.A. w Broniszach gm. Ożarów Mazowiecki pozycji dominującej na lokalnym rynku udostępniania powierzchni na targowiskach hurtowych (rynkach hurtowych wtórnych), na których dokonywany jest obrót produktami rolno-spożywczymi, obejmującym obszar aglomeracji warszawskiej, poprzez ograniczanie, mimo posiadanych możliwości, sprzedaży usług udostępniania powierzchni umożliwiającej prowadzenie hurtowego handlu produktami owocowo-warzywnymi przez producentów i handlowców prowadzących sprzedaż „z samochodu” na placu, na skutek zamknięcia targowiska owocowo-warzywnego na Okęciu administrowanego przez spółkę EKOGREEN Sp. z o.o. w Warszawie.

• stosowania w podobnych umowach z osobami trzecimi uciążliwych lub niejednolitych warunków umów , stwarzających tym osobom zróżnicowane warunki konkurencji. Zapis ten ma zapewnić równość szans prowadzenia konkurencji. Chroni on zarówno kontrahentów jak i konkurentów podmiotu dominującego. Podmiot o pozycji dominującej powinien stosować takie same warunki w stosunku do wszystkich swych kontrahentów, Różnicowanie warunków musi mieć uzasadnienie ekonomiczne i mieć jednolite kryteria dla wszystkich kontrahentów na danym szczeblu obrotów.

• bezpośredniego lub pośredniego narzucania nieuczciwych cen, odległych terminów płatności lub innych warunków zakupu albo sprzedaży towarów. W praktyce już podjęcie przez podmiot gospodarczy działań zmierzających do nieuczciwego oddziaływania na kształtowanie cen jest naruszeniem zapisu. Nie jest przy tym konieczne osiągnięcie korzyści majątkowej. Jedną z form nieuczciwego oddziaływania na kształtowanie cen jest sprzedaż poniżej kosztów. Mamy z nią do czynienia, kiedy jest realizowana w celu eliminacji konkurentów;

• narzucanie uciążliwych warunków umów, przynoszących podmiotowi gospodarczemu narzucającemu te warunki nieuzasadnione korzyści. Z praktyką taka mamy do czynienia przy spełnieniu łącznie przesłanek uciążliwego charakteru warunków umowy, za który należy uznać każdy warunek oznaczający dla jednej ze stron umowy ciężar większy od powszechnie przyjętych w stosunkach danego rodzaju; ich narzucania kontrahentowi, które musi mieć charakter przymusowy, często wymuszony posiadaną siłą rynkową oraz osiągnięcie przez podmiot gospodarczy nieuzasadnionych korzyści. Przykładem takiej praktyki monopolistycznej stosowanej przez zakłady energetyczne, to nadużywanie pozycji dominującej na lokalnym rynku dostaw energii cieplnej poprzez narzucanie uciążliwych warunków umów, które przynosiły im nieuzasadnione korzyści na skutek pobierania opłaty abonamentowej od każdego odbiorcy, z którym zakład zawarł odrębną umowę na dostawę ciepła, a który korzysta wspólnie z innymi odbiorcami z jednego (tego samego) przyłącza, skutkującego zwielokrotnieniem stawki opłaty abonamentowej dla jednego przyłącza,

• uzależnienia zawarcia umowy od przyjęcia lub spełnienia przez drugą stronę innego świadczenia , nie mającego rzeczowego ani zwyczajowego związku z przedmiotem umowy. Przepis ten zabrania zawierania umów wiązanych za wyjątkiem świadczeń stron o charakterze funkcjonalnym, przyczyniającym się do zapewnienia właściwego przebiegu działalności gospodarczej. Praktyką taką jest nadużywanie przez spółkę Warszawski Rolno-Spożywczy Rynek Hurtowy S.A. pozycji dominującej na lokalnym rynku udostępniania powierzchni na targowiskach hurtowych (rynkach hurtowych wtórnych), na których dokonywany jest obrót produktami rolno-spożywczymi, obejmującym obszar aglomeracji warszawskiej, poprzez uzależnianie zawarcia umowy najmu powierzchni handlowej w halach i wiatach znajdujących się na terenie Rynku od wykupienia pakietu akcji ww. spółki

• Stwarzaniu konsumentom uciążliwych warunków dochodzenia swoich praw

Konsekwencją podjęcia praktyki monopolistycznej w postaci nadużywania pozycji dominującej na rynku jest nieważność czynności prawnej będącej jej przejawem oraz zastosowanie sankcji antymonopolowych, które zostały już omówione wyżej.

---