O ś w i e c e n i e
Kierunki filozoficzne w XVIII wieku.
Granice czasowe epoki oświecenia w Polsce. Wyjaśnij nazwę epoki.
Na czym polegała hybrydalność polskiego oświecenia? Charakterystyka 3 kierunków artystycznych.
Wymień zasługi i dorobek twórczy S. Konarskiego.
Inicjatywy S. Augusta ( teatr, czasopisma, szkolnictwo, mecenat ).
Jaką rolę odegrały bajki i satyry I. Krasickiego.
Walka z ciemnotą i zacofaniem w "Monachomachii" ( sentencje ).
Jakie stronnictwo ukazał Niemcewicz w "Powrocie posła". Scharakteryzuj ich program.
"Powrót posła" jako komedia polityczna i obyczajowa.
Staszic i Kołłątaj jako czołowi publicyści oświecenia (biografia, tytuły, programy reform ).
W jakich utworach skrytykowana jest cudzoziemszczyzna i sarmatyzm.
W jaki sposób pisarze i publicyści oświecenia włączyli się do walki o reformy polityczne i społeczne.
Gatunki literackie oświecenia - charakterystyka, przydatność, przykłady utworów.
Ad.1. (Kierunki filozoficzne w XVIII) w.: Empiryzm - (empiria-doświadczenie); prekursorem był angielski filozof Francis Bacon (bejkn); kładł nacisk na rolę doświadczenia w procesie poznawania świata, odrzucając to wszystko, czego nie da się potwierdzić praktycznie;Racjonalizm - twórcą był Kartezjusz ("Rozprawa o metodzie"); przywiązywał on szczególną wagę do roli rozumu w poznawaniu prawdy, był zwolennikiem systematycznego, rozumowego ładu w dochodzeniu do prawdy, odrzucał wszelkie uprzedzenia i przesądy; przedstawicielami tego kierunku byli Wolter oraz Denis Diderot;Deizm - owoc racjonalizmu przeciwsatawiającego się wiedzy objawionej i dogmatom wiary; deiści uznawali istnienie Boga jako stwórcy świata, uznawali też wagę nakazów moralnych płynących z religii, odrzucali objawienie i wyznaniowe formy wiary; deistami byli Diderot oraz Wolter, obaj walczący z fanatyzmem religijnym; Ateizm - (lub materializm) pogląd odrzucający istnienie Boga; pojawił się w pismach francuskiego filozofa przyrody Paula Holbacha Irracjonalizm - pogląd filozoficzny głoszący, że rzeczywistość jest niedostępna poznaniu rozumowemu i odwołujący się do przekonań wyprowadzonych z intuicji, wiary, instynktu i tradycji; wykształcił się pod koniec epoki oświecenia; sensualizm - źródłem wiedzy są wrażenia zmysłowe; twórcą był John Locke (lok); twierdził, że człowiek rodzi się jako "czysta karta" (tabula rasa), czyli, że nie ma doświadczeń, wrodzonych idei czy zasad i kształtują się one dopiero w ciągu życia; Postawę ludzi oświeceniowych znamionował:utylitaryzm - najwyższy cel postępowania to pożytek jednostki i społeczeństwa; humanitaryzm-troska o człowieka, dążenie do ulżenia jego doli. optymizm-wiara w człowieka jako istotę wolną i rozumną. krytycyzm-odnoszący się głównie do tradycyjnych instytucji politycznych i społecznych szczególnie do kościoła.Wywodzi się z niego deizm i potem ateizm.
Ad.2. (Granice czasowe epoki oświecenia w Polsce. Wyjaśnij nazwę epoki.) Oświecenie było pierwszą epoką w nowożytnych dziejach formacją kulturową całkowicie świadomą swego istnienia. Ówcześni mówili często o swych czasach jako o "wieku rozumu" ( w Anglii ), "wieku filozofów" ( we Francji ) czy wieku "oświeconym". Okres ten nazwano oświeceniem, bo przywiązywał on szczególną wagę do siły rozumu jako światła rozjaśniającego drogi poznania człowieka i świata. Życie społeczne i kulturalne nacechowane było krytycyzmem wobec instniejącej rzeczywistości i pragnieniem wyzwolenia człowieka z więzów feudalnych, krępujących jego myśli, hamujących rozwój postępu, nauki i oświaty. Intelektualnym podłożem Oświecenia były nasilające się już pod koniec wieku XVII w nauce angielskiej i francuskiej tendencje racjonalistyczne i empiryczne. Granice czasowe. Okres oświecenia w Polsce można podzielić na trzy fazy:- wczesną - od lat 40-tych XVII w. do roku 1764;- dojrzałą (zwaną też czasami stanisławowskimi) - lata 1764-1795;- schyłkową (zwaną też późnym oświeceniem lub oświeceniem postanisławowskim) - lata 1795-1822.
Ad.3. (Na czym polegała hybrydalność polskiego oświecenia? Charakterystyka 3 kierunków artystycznych.) Hybrydalność polskiego oświecenia to zgodne współistnienie trzech prądów literackich; nie było między ich przedstawicielami sporów i polemik, było natomiast wspólne zaspokajanie różnych czytelniczych potrzeb.Polskie oświecenie różni się nieco od ogólnoeuropejskiego.Tam walczono z absolutyzmem, w Polsce z nadmiarem wolności, o jej nowe rozumienie; tam problemem była równość, u nas-jej rozszerzenie na inne, poza szlacheckim, stany.Na Zachodzie istotną kwestią była zasada podziału władzy(na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą), szlachecki parlamentaryzm dawno wprowadził taki podział, który teraz wymagał jedynie usprawnienia i wyeliminowania rażących deformacji.W Polsce istotną kwestią było wzmocnienie władzy centralnej. Polska w owych czasach coraz bardziej pogrążała się w anarchii.Osławiona "złota wolność szlachecka" doprowadziła do tego, że praktycznie nie było władzy centralnej ani żadnej innej.Większość sejmików była zrywana(liberum veto) a sejm(był on najwyższą władzą w państwie), zbierający się raz na dwa lata na sześć tygodni, nie był w stanie podjąć jekiejkolwiek decyzji gdyż posłowie cały czas się kłócili.W Polsce powoli zaczynało panować prawo silniejszego.Ten który miał większy majątek ten był lepszy, miał więcej najemnego wojska które mogło najeżdżać zimie sąsiadów.Tworzyły się małe wiecznie skłócone państewka magnackie w państwie.Poważnie ograniczyło to zdolności obronne Polski i w pewnym momencie stanęła ona przed groźbą utraty wolności. Polskie oświecenie było więc podporządkowane walce z przeżytym sarmatyzmem, z ciemnotą wśród szlachty i samowolą magnacką.Stan szlachecki był stanem rządzącym i to od niego zależał przyszły kształt Polski.Dla tego właśnie na oświecenie tych ludzi nakierowane były działania działa-czy oświeceniowych. Ogólnie mówiąc walka oświeceniowa w Polsce była walką o naprawę Rzeczypospolitej.Trzy nurty artystyczne: Klasycyzm - wyznaczał poezji cele utylitarne, stawiał przed nią zadania dydaktyczno-moralizatorskie, wyrastające z przekonania o ogromnej roli słowa jako narzędzia oddziaływania na społeczeństwo; Sentymentalizm - traktował literaturę jako sposób pokazania wewnętrznego życia człowieka oraz kształtowania autentycznych, odrzucających pozory, więzi międzyludzkich, co również prowadziło do moralizatorstwa; głównym ideologiem sentymentalizmu był francuski pisarz Jan Jakub Rousseau; termin sentymentalizm upowszechnił się dzięki powieści angielskiego pisarza Lawrence'a Sterne'a "Powieść sentymentalna"; sentymentalizm nawiązując do wielu nurtów myśli filozoficznej ( m.in. empiryzmu i sensualizmu ), sentymentalizm kładł nacisk na analizę jednostkowej sytuacji człowieka, na tkwiące w nim wewnętrzne sprzeczności; analizował też sytuację społeczną, podkreślając negatywną rolę sztucznie tworzonych barier i przedziałów stanowych;Rokoko - styl charakterystyczny dla wytwornej i subtelnej (rozrywkowej) twórczości - dla pewnego typu komedii, oper i drobnych wierszy; istotą jego było rozumienie piękna jako wartości podstawowej, dającej przyjemność obcowania z wytworami sztuki.
Ad.4.( Wymień zasługi i dorobek twórczy S. Konarskiego.) Stanisław Konarski (1700-1773) pochodził z ubogiej rodziny szlacheckiej. Po ukończeniu szkoły wstąpił do zakonu pijarów. Był nauczycielem w kolegium pijarskim w Warszawie. Dwa lata studiował w Rzymie, a następnie wyjechał do Paryża, gdzie dokładnie poznał stan i nowoczesność szkolnictwa francuskiego. Po powrocie do kraju poświęca się pracy na rzecz dobra Polski - zajmuje się reformą ustroju państwowego, działalnością oświatową i twórczością literacką. W dziedzinie oświaty Konarski proponował powołanie urzędu państwowego sprawującego nadzór nad szkołami i kierującego sposobami nauczania. Zreformował szkoły pijarskie, w których naczelnym celem stało się właściwe wychowanie obywatelskie - "Niech chłopcy wiedzą, co winni ojczyźnie, co należy im przez całe życie dla ojczyzny robić, aby mogli odwdzięczyć się ojczyźnie przez wspomaganie jej, bronienie i dodawanie jej sławy". Swój program pedagogiczny realizował Konarski w założonym w roku 1740 Collegium Nobilium, szkole przeznaczonej dla synów zamożnej szlachty. Zastąpiono w niej łacinę językiem polskim jako językiem wykładowym, wprowadzono naukę języków obcych, położono nacisk na przedmioty przyrodnicze, a dotychczas stosowaną w szkołach metodę pamięciowego opanowywania wiadomości zastąpiono samodzielną analizą i rozumowym sposobem przyswajania wiedzy. Pełny program polityczny wyłożył Konarski w dziele "O skutecznym rad sposobie", składającym się z czterech tomów. Odrzucało ono stanowczo liberum veto jako przyczynę wszelkiego zła w Rzeczy-pospolitej, proponując rozstrzyganie uchwał sejmowych większością głosów. Autor daje projekt nowej organizacji sejmu polskiego złożonego z dwóch izb, senatorskiej i poselskiej.W dziedzinie odrodzenia literatury pięknej zasłynął Konarski rozprawą pt. "O poprawie wad wymowy", gdzie wystąpił przeciwko panegiryzmowi i makaronizmom w utworach literackich, podkreślał znaczenie naturalności w wysławianiu i rzeczowości w przedstawianym temacie. panegiryk - utwór literacki zawierający przesadną pochwałę osoby, idei, instytucji lub przedmiotu; elementy panegiryczne mogą występować w różnych gatunkach literackich (oda, elegia, przemówienie, list); odczytywanie utworów panegirycznych było jednym z elementów obyczajowości szlacheckiej;Na uwagę zasługuje też sztuka, napisana przez Konarskiego dla teatrów szkolnych, pt. "Tragedia Epaminody", w której podkreśla wyższość dobra ogólnego nad korzyściami prywatnymi i składa hołd tym, którzy bezinteresownie służą ojczyźnie. Wiele mądrości zawierają słowa utworu, które dowodzą, że nikt nie ma prawa doma-gać się uznania za zasługi, które oddał ojczyźnie, gdyż:"Nie masz zasług; te, co my zowiemy zasługi,Są tylko ku ojczyźnie wypłacone długi".Król w uznaniu dla zasług Stanisława Konarskiego wybił medal z napisem "temu, który odważył się być mądrym".
Ad.5. (Inicjatywy S. Augusta ( teatr, czasopisma, szkolnictwo, mecenat ).) Mecenat . Stanisław August jako polityk nie odniósł większych sukcesów, ale w jako mecenas kultury przyczynił się do jej znakomitego rozwoju. Skupił wokół siebie grono ludzi wykształconych, literatów, malarzy, których wspomagał materialnie, zapraszał na słynne obiady czwartkowe, licząc na ich wkład w tworzeniu światłej i nowoczesnej Polski. Dzięki niemu rozwijało się malarstwo, m.in. Belotto Canaletto (obrazy osiemnastowiecznej Warszawy), Marcello Baciarelli (portrety). Zasługą króla było również założenie w roku 1766 Szkoły Rycerskiej, zwanej Korpusem Kadetów, komendantem której był Adam Kazimierz Czartoryski. Była to szkoła średnia przeznaczona dla młodzieży szlacheckiej, przygotowująca do służby wojskowej, w której głównym zadaniem było wychowanie mło-dzieży w duchu kultury oświeceniowej i wpojenie obowiązku służby ojczyźnie.Czasopiśmiennictwo . "Monitor" wydawany i redagowany przez Franciszka Bohomolca. Pismo wzorowane na angielskim "Spectator", ukazywało się dwa razy w tygodniu i rozwijało działalność społeczną, polityczną i oświatową. Do współpracowników "Monitora" należeli wybitni pisarze, jak Ignacy Krasicki czy Adam Naruszewicz. Na łamach czasopisma propagowano idee oświecenia, walczono z ciemnotą i zacofaniem, ośmieszano sarmatyzm szlachecki. Głównym przedmiotem krytyki stała się obyczajowość szlachecka, a przede wszystkim pijaństwo, marnotrawstwo, życie nad stan, okrucieństwo obec poddanych, pogoń za cudzoziemszczyzną. nnym czasopismem, o charakterze typowo literackim, były "Zabawy Przyjemne i Pożyteczne". Przyczyniło się ono do kształtowania smaku literackiego, rozwijało zamiłowanie do książki i szerzyło znajomość twórczości najwybitniejszych pisarzy. "Zabawach..." drukowali swoje utwory tacy poeci jak: Krasicki, Naruszewicz, Kniaźnin, Zabłocki. Codzienne najpopularniejsze to: "Gazeta Warszawska", a w okresie obrad Sejmu Czteroletniego "Gazeta Narodowa i Obca" poświęcona zagadnieniom politycznym - była organem stronnictwa patriotycznego.Szkolnictwo . Obowiązek szerzenia oświaty, kształcenia umysłów i charakterów, spadł przede wszystkim na szkolnictwo, którego rozwój w duchu nowoczesności i postępu zapoczątkował Stanisław Konarski i założona przez króla Szkoła Rycerska. Kontynuację ich zamierzeń podjęła powołana w 1773 roku Komisja Edukacji Narodowej (KEN), pierwsza w Europie władza oświatowa o charakterze odrębnego ministerstwa. Szkolnictwo odebrano Kościołowi, a kasacja zakonu jezuitów umożliwiła przekazanie jego majątku na cele oświaty. Komisja postawiła przed sobą wspaniałe cele wychowawcze, a jednym z nich było zmierzanie do tego, by "ucznia sposobnym uczynić do tego, żeby i jemu było dobrze i z nim było dobrze". W szkołach zniesiono łacinę jako język wykładowy i zastąpiono ją językiem polskim. Wprowadzono poglądową metodę nauczania zamiast pamięciowej, wśród przedmiotów nauczania znalazły się: rolnictwo, ogrodnictwo, które łączono z praktycznym doświadczeniem, oraz znajomością fizyki i chemii. Otoczono troską kondycję fizyczną uczniów, wprowadzając, tzw. ćwiczenia cielesne. Komisja przeprowadziła reformę w obu ówczesnych polskich szkołach wyższych: w Akademii Krakowskiej i Wileńskiej. W pierwszej dokonał reformy Hugo Kołłątaj, w drugiej Marcin Poczobut-Odlanicki. Zajęła się także kształceniem i wychowaniem dzieci chłopów i mieszczan, rozwijając sieć szkół ludowych. Do szkół elementarnych po raz pierwszy w dziejach Polski dopuszczono dziewczęta.W 1775 roku założono Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, zajmujące się opracowywaniem podręczników szkolnych. Napisano wówczas pierwszy polski podręcznik gramatyki - "Gramatykę języka polskiego" Onufry Kopczyński.Toczono walkę przeciw francuszczyźnie i zepsutej łaciną polszczyźnie, układano podręczniki wymowy i stylu, oraz wydawano dzieła pisarzy Odrodzenia, przede wszystkim Jana Kochanowskiego, aby od nich uczyć się pięknej polszczyzny.Teatr . W 1765 roku powstał w Warszawie pierwszy teatr publiczny, stając się od razu narzędziem wychowania szerokich rzesz widzów teatralnych, przede wszystkim szlachty i mieszczan. Teatr przestał być instytucją zamkniętą, dostępną jedynie dla wybrańców, dla których dawał przedstawienia teatr krakowski (lub teatry magnackie). Służąc oświeceniowej zasadzie, by "uczyć bawiąc" wykorzystuje się na scenie głównie komedie, które poprzez żart i humor ośmieszały groźne dla ogółu wady szlacheckie i uczyły zarazem krytycznie myśleć oraz nakazywały widzieć wady ustroju. W początkowym okresie działalności teatru wystawiano komedie Franciszka Bohomolca, które wykorzystywały wprawdzie pomysły Moliera i innych komediopisarzy francuskich, ale przystosowane do rzeczywistości polskiej skutecznie piętnowały nasze wady narodowe, np. "Małżeństwo z kalendarza" ośmiesza szlachcica, pana Staruszkiewicza, który jest człowiekiem zacofanym i przesądnym, a jego cała wiedza o świecie ogranicza się do informacji zawartych w starym kalendarzu. Kolekcjonerstwo . Stanisław August kolekcjonował rzeźby, obrazy wykupując je od artystów, dając tym samym przykład bogatym magnatom. Pomoc artystom, kolekcjonerstwo, zmiana obyczajowości z barokowej - sarmackiej, na oświeceniową, rozwinięcie i zreformowanie oświaty dało szansę istnienia polskości przez ponad 150 lat panowania zaborów.
Ad.6. (Jaką rolę odegrały bajki i satyry I. Krasickiego.) Ignacy Krasicki (1735-1801) nazywany był "księciem poetów". Urodził się w rodzinie szlacheckiej. Po ukończeniu kolegium jezuickiego wstąpił do seminarium, a studia podjął w Rzymie. Po powrocie do kraju nawiązał kontakt ze stolnikiem litewskim Stanisławem Augustem, przyszłym królem Polski. Po wstąpieniu Stanisława Augusta na tron, został jego kapelanem. W 1765 roku został współpracownikiem "Monitora". Rok później zostaje mianowany biskupem warmińskim i przenosi się z Warszawy do Lidzbarka Warmińskiego (nazwa obecna). Po I rozbiorze Polski, gdy Warmia przeszła pod panowanie Prus, coraz rzadziej ma możliwości odwiedzania Warszawy, ale żywo interesuje się wszystkim, czym żyją Polacy. W czasie Sejmu Wielkiego należy do gorących zwolenników obozu reform. Po III rozbiorze zostaje mianowany arcybiskupem gnieźnieńskim. W druku ukazują się kolejno (od 1775 roku): "Myszeidos pieśni X", "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki", "Monachomachia", "Pan Podstoli" cz. I, "Bajki i przypowieści", "Satyry", "Antymonachomachia". Bajki . W bajkach wydanych za życia poety w tomie zatytułowanym "Bajki i przypowieści" przeważają bajki krótkie, epigramatyczne, natomiast w "Bajkach nowych" po śmierci autora znajdują się bajki o charakterze narracyjnym. Oba zbiory są: znakomitym zwierciadłem stosunków i układów międzyludzkich o ponadczasowej wartości, gdyż i dzisiaj znajdziemy w nich naszą wiedzę o życiu i ludziach nam współczesnych, a w przestrogi w nich zawarte i mądrość morałów mogą zawsze służyć jako broń przeciwko skutkom ludzkiej głupoty i niespodziankom codzienności."Wstęp do bajek" odsłania krytyczne nastawienie poety do świata, w którym wprawdzie są ludzie dobrzy, wstrzemięźliwi, uczciwi i życzliwi, ale jest ich tak niewielu, że częściej bywają bohaterami bajek niż postaciami kształtującymi naszą rzeczywistość. "Malarze". Bajka ta dowodzi, że ludzka próżność i brak rozsądnej samooceny dostarczają możliwości robienia niezłych interesów różnego typu spryciarzom. Znakomity portrecista Piotr, ledwo wiąże koniec z końcem, a Janowi, choć "mało i źle robił", powodziło się wyśmienicie. Dlaczego? "Piotr malował podobne, Jan piękniejsze twarze". "Kruk i lis". Wystarczyło kilka pochlebstw i fałszywych zachwytów nad wdziękami kruka, by ten, uwierzywszy w swój talent, otworzył dziób i wypuścił ser, na co czekał lis. "Bywa często zwidzionym, kto lubi być chwalonym" - kończy poeta."Szczur i kot" przestrzega przed pychą, która powoduje, że człowiek zaczyna wierzyć w swą nieomylność, w swą niezniszczalną siłę, przez co traci poczucie rzeczywistości i nie dostrzega grożących niebezpieczeństw. Wystarczy wtedy moment, by stracić pozycję lub nawet życie. Siedzący na ołtarzu podczas nabożeństwa zachwycony sobą szczur padł ofiarą kota w momencie, gdy przekonany, że "jemu to kadzą", "dymem się kadzidł zbytecznych zakrztusił"."Wół minister"."Kiedy wół był ministrem i rządził rozsądnie, Szły, prawda, rzeczy z wolna, ale szły porządnie". Znudzony jednostajnością monarcha zrzuca go ze stanowiska, oddając je małpie, a potem lisowi. Szybko okazało się, że głupota pierwszego ministra i chytrość drugiego mogą doprowadzić kraj do ruiny. Całe szczęście, że rozsądek zwyciężył i "znowu wół był ministrem i wszystko naprawił". "Ptaszki w klatce". Bajka ma charakter polityczny. Stary czyżyk przejawia troskę o losy kraju, wspomina czasy kiedy Polska była krajem wolnym, tęskni za wolnością. Młody czyżyk natomiast nie jest tym zainteresowany, bo urodził się już w niewoli."Groch przy drodze". Autor krytykuje zbytnią przezorność, ostrożność, chciwość, które często przynoszą jeszcze większe szkody."Dewotka". Bajka krytykuje fałszywą pobożność, zakłamanie i obłudę religijną. Bajki Krasickiego bawią i uczą zarazem. "I, na kształt próchna, świecą, a nie grzeją" (autor) Satyry . Satyra to utwór literacki posługujący się dowcipem, ironią, kpiną lub szyderstwem, by wyrazić krytyczny stosunek do przedstawionych zjawisk, ośmieszyć ludzkie wady, obyczaje, postawy światopoglądowe. Krasicki jest autorem 22 satyr. Piętnują one i demaskują pasożytniczy charakter życia szlachty, pokazują przejawy upadku moralnego klasy panującej."Żona modna" ukazuje w różnych sytuacjach modną szlachciankę, tworząc świetny portret damy rozmiłowanej w zbytkach, kapryśnej i często bezmyślnie marnotrawiącej majątek męża. Pełen humoru jest obraz przenoszącej się do majątku męża młodej żony obładowanej niepotrzebnymi, ale za to modnymi, drobiazgami, zabawne są jej miny i humory na widok tradycyjnego dworku szlacheckiego, który wkrótce za grube pieniądze ozdobi tak, że "przeszedł warszawskie pałace", bawią jej kaprysy i cicha uległość męża, który wziął za nią w posagu kilka wiosek - marnotrawienie majątków i życie nad stan w sytuacji, gdy kraj podejmował próby odbudowy gospodarczej."Pijaństwo". Nałogowy pijak, narzekający na ból głowy po kolejnej libacji, opowiada znajomemu o przebiegu suto zakrapianych spotkań z kompanami. Są w nich hałaśliwe, niemądre kłotnie na tematy polityczne, są i ordynarne bójki, których świadkami jest służba. Dziesięć opróżnionych butelek spowodowało "nudności i guzy i plastry". Niepokojąco brzmi zakończenie utworu, w którym nie całkiem jeszcze trzeźwy szlachcic, po wyrażeniu pragnienia "Bogdaj w piekło przepadło obrzydłe pijaństwo" i po wysłuchaniu umoralniającej nauki, że ten "którego ujęła moc trunku, człowiekiem jest z pozoru, lecz w zwierząt gatunku godzien się mieścić", na pytanie "gdzież idziesz?" odpowiada - "napiję się wódki"."Świat zepsuty". Satyrę tę można uznać za podsumowanie sądów Krasickiego o czasach, w jakich mu przyszło żyć. Nie ma w niej nic zabawnego. Jest pełna gorzkiego szyderstwa, ostro atakuje zepsuty świat, który stworzyło zepsute społeczeństwo. "Gdzieżeś, cnoto? gdzieś, prawdo? gdzieście się podziały?" - pyta poeta. Dobre obyczaje minęły, uczciwość i prawda nie popłaca, "wszędzie nierząd, rozpusta, występki szkaradne". Od tego wzięła początek słabość naszego kraju."Do króla". Ta satyra jest mistrzowską formą obrony Stanisława Augusta i krytyką jego przeciwników. W ich usta wkłada poeta niedorzeczne zarzuty skierowane przeciw królowi, które w rzeczywistości są godnymi głośnej pochwały zaletami monarchy: młodość, polskie pochodzenie, mądrość, troska o poddanych. Takie stawianie sprawy demaskuje głupotę i wstecznictwo myślenia konserwatystów szlacheckich, o czym mówi autor z ironią często bolesną i zaprawioną goryczą.
Ad.7. (Walka z ciemnotą i zacofaniem w "Monachomachii" ( sentencje ).) "Monachomachia czyli wojna mnichów" jest poematem heroikomicznym. Termin ten oznacza utwór poetycki parodiujący eposy bohaterskie. Źródłem komizmu jest zestawienie heroicznych bojów, niezwykłych przygód i ważkich problemów z bardzo miernymi, często wręcz śmiesznymi postaciami, które w nich uczestniczą."Monachomachia" opowiada w sześciu pieśniach o sporze między dwoma zakonami - dominikanów i karmelitów. Spór wywołała Jędza Niezgody i dokładnie nie wiadomo, co jest jego istotną przyczyną. Utwór wymierzony jest w polskie klasztory, zwłaszcza zakonów żebraczych, których było wówczas mnóstwo, a które były siedliskiem ciemnoty i nieróbstwa. Dlatego utwór tak maluje miasteczko, gdzie rozgrywa się akcja:"Było trzy karczmy, bram cztery ułomki, Klasztorów dziewięć i gdzieniegdzie domki"W każdym z owych dziewięciu klasztorów: "Wielebne głupstwo od wieków mieszkało;Pod starożytnej schronieniem świątnicy Prawych czcicielów swoich utaczało". Dysputa teologiczna, na którą dominikanie wyzywają karmelitów przeradza się w bójkę na trepy, pięści, kufle, a nawet święte księgi i kropidła. Walkę szczęśliwie zażegnano uroczystym wniesieniem ogromnego pucharu pełnego wina. Wygląd mnichów i ich tryb życia nie budzą wątpliwości, że nikt w zakonie nie słyszał o ascetyzmie, wymaganym w życiu klasztornym. Świadczą o tym grube policzki ("jagody") księdza doktora, ledwo toczące się obfite ciała zakonników, czy chociażby sam ksiądz przeor, który z racji nagłego zamieszania "porwawszy się z puchu, pierwszy raz w życiu Jutrzenkę obaczył". Obrazu dopełniają suto zastawione stoły i pełne kielichy. Satyryczny obraz "świętych próżniaków" to świadomy cios poety wymierzony w oświatę kierowaną przez duchowieństwo zakonne. W okresie, gdy Komisja Edukacji Narodowej dokonywała reformy szkolnictwa, gdy walczono o jego świecki charakter, utwór Krasickiego był ważnym narzędziem w rękach wszystkich zwolenników postępu. Poemat składa się z pięciu pieśni. Pieśń pierwsza wprowadza czytelnika do klasztoru dominikanów. Opisuje miasteczko oraz dostatnie i beztroskie, nie znające, co to praca, ani rozkosze łamania głowy nad książką dwa zakony. Krasicki wspomina o "świętej prostocie", czyli o ludzie, który w swej naiwności łoży na utrzymanie "świętych próżniaków". Błogie nieróbstwo mnichów przerwała nagle Jędza Niezgody. Klasztor budzi się nagle z letargu, a niepokój wywołany jest przede wszystkim troską o zaopatrzenie w jedzenie oraz napoje ("czy wyschły kufle, gąsiory i dzbany?" - przeor). Ojciec Gaudenty wpada na myśl, że sprawcami zamieszania są zapewne karmelici, których trawi zazdrość o powodzenie zakonu dominikanów. Ojciec Pankracy przypomina dawne dobre czasy i narzeka na obecne nieporządki, dotyczyć może upadku państwa, w czym niemałą winę ponoszą sami Polacy i proponuje wezwać karmelitów na dyskusję. Pieśń druga przenosi akcję do klasztoru karmelitów, w którym również dzieją się niepokojące rzeczy, np. furtian Rajmund zgubił pantofel i upadł na progu, a zapominając, że w zabobony wierzyć mu nie wypada, przyjął to za złą wróżbę i natychmiast powiadomił o tym jednego z braci, a ten resztę. Rozważania mnichów przerywa pojawienie się dominikanów proszących o dyskusję nad wyż-szością jednego z zakonów.Pieśń trzecia ukazuje karmelitów mocno zaniepokojonych o wynik filozoficznej dyskusji z dominikanami. Jeden z nich proponuje zawody w piciu mocnych trunków (mocna strona). Ojciec Hilary ma jednak sporo wątpliwości wiedząc, że przeciwnik i w tym wypadku może okazać się lepszy: "Pijem my dobrze, ale lepiej oni". Jako, że ten pomysł jest chybiony zakonnicy postanowili zajrzeć do ksiąg, by przygotować się do mądrego wystąpienia. Nikt nie wie, gdzie jest biblioteka. Po żmudnych poszukiwaniach znaleziono ją wreszcie, co i tak nikogo nie ucieszyło. Pieśń czwarta opisuje przybycie karmelickich "mędrców" do klasztoru dominikanów. Rozpoczęto dyskusję nudną, jałową, w której nie bardzo wiadomo o co chodzi, chociaż nie szczędzono wyszukanych słów i pojęć. Nie wiadomo jak długo zanudzano by się nawzajem, gdyby nie nagły tumult, wrzaski i głośna muzyka. Pieśń piąta wprowadza w wir walki mnichów. Każdy walczy dzielnie, kładzie przeciwnika przy pomocy niezwykle skutecznej broni, jaką okazały się kufle, różańce, księgi i kropidła. Wreszcie ksiądz prałat dzięki swojej "mądrości" nakazuje wnieść na pole bitwy wielki puchar pełen wina. Pieśń szósta. Puchar ostudził animusze, uspokoił walczących. Poemat ukazał się bezimiennie, lecz prędko odkryto, kto jest jego autorem. Ostre krytyki zmusiły Krasickiego do napisania "Antymonachomachii", w której tylko pozornie wycofuje się z tego, co wcześniej przedstawił. Skoro "prawdziwa cnota krytyki się nie boi", nie powinni "Monachomachią" poczuć się dotknięci ci, którzy są w porządku, a ci, których dotknęła, widocznie na krytykę zasłużyli.
Ad.8.( Jakie stronnictwo ukazał Niemcewicz w "Powrocie posła". Scharakteryzuj ich program) Julian Ursyn Niemcewicz był wychowankiem Korpusu Kadetów, zwiedził wiele krajów Europy, w czasie Sejmu Czteroletniego należał do czynnych działaczy stronnictwa patriotycznego, współredagował "Gazetę Narodową i Obcą", brał udział w powstaniu kościuszkowskim, angażował się w życiu politycznym i literackim Księstwa Warszawskiego i Królestwa Kongresowego. Największą sławę przyniosła mu komedia "Powrót posła", którą Teatr Narodowy wystawił parę miesięcy przed ogłoszeniem Konstytucji 3 maja. Utwór zawiera ważką treść polityczną, ściśle związaną z reformatorskimi pracami stronnictwa patriotycznego (o nim właśnie jest ten utwór). Konfrontując program reform z poglądami konserwatystów, ośmieszając ich ciemnotę i brak rozeznania w problemach kraju i społeczeństwa, utwór stał się agitacją na rzecz patriotyzmu i konieczności zmian w Rzeczypospolitej. Dlatego też "Powrót posła" uznano za pierwszą polską komedię polityczną. Program stronnictwa patriotycznego:- wprowadzenie dziedziczności tronu;- wzmocnienie władzy królewskiej;- zniesienie liberum veto;- dążenie do zawarcia przymierza z Prusami;- odrodzenie sejmu jako instytucji ustawodawczej;- zniesienie poddaństwa chłopów;- reforma szkolnictwa i położenie nacisku na odpowiednie wychowanie młodzieży (kształtowanie postawy obywatelskiej);Program patriotów zmierzał nie tylko do usunięcia najbardziej rażących nieprawidłowości ustrojowych szlacheckiego republikanizmu, ale i do zmiany bazy społecznej parlamentaryzmu polskiego.Przede wszystkim postulowano rozszerzenie praw politycznych na mieszczaństwo.Równocześnie jednak wysuwano projekty pozbawienia tych praw drobnej szlachty: zaściankowej, służebnej i gołoty, zawarowanie ich wyłącznie dla posesjonatów.Ostatni postulat uderzał w magnaterię, gdyż jej panowanie polegało właśnie na zdobyciu poparcia zależnej od nich drobnej szlachty.Program stronnictwa patriotycznego był więc anty magnacki i anty drobnoszlachecki.Dążył do uczynienia sejmu niezależnym i sprawnym najwyższym organem władzy.Nie sympatyzowano w kręgu patriotów z projektami wzmocnienia władzy królewskiej, ale liczono się z koniecznością pewnych ustępstw ze względów taktycznych.Reprezentowali więc patrioci interesy średniej szlachty, szukając sojuszu już nie z królem, ale z mieszczaństwem.Dążyli do "urealnienia pozornej do tej pory demokracji szlacheckiej i pogodzenia jej z awansem społecznym mieszczaństwa"
Ad.9. (Powrót posła" jako komedia polityczna i obyczajowa.) "Powrót posła" był utworem politycznym.Wydany w czasie obrad Sejmu Czteroletniego miał oddziaływać na szeroki kręgi odbiorców, szczególnie szlachtę.Miał on propagować program i zamierzenia stronnictwa patriotycznego czyli reformy kraju i jednocześnie ośmieszać stare tradycje sarmackie.Porusza on wszystkie ważniejsze kwestie i problemy rozpatrywane przez sejm-sprawę liberum veto, sukcesję tronu, przymierz z Prusami przeciw Rosji, ofiary dziesiątego grosza itp.Centralną postacią utworu jest Starosta Gadulski, wyznawca konserwatywnych poglądów staroszlacheckich.Jest on zwolennikiem wolnej elekcji, łzy leje nad próbami zniesienia "liberum veto, tej źrenicy wolności", oburza się na "straże" i sejm gotowy, jest przeciwnikiem uwolnienia chłopów.Demaskacja tej postaci dokonuje się przez ośmieszenie, przez ukazanie rozbieżności między roszczeniami starosty do autorytatywnego wypowiadania się na temat rozlicznych kwestii a jego rzeczywistymi możliwościami intelektualnymi. Gadulski to przede wszystkim nieuk.Bo tylko nieuctwo, brak orientacji w sytuacji politycznej mogły go skłonić do upartego trzymania się starego ustroju, do wychwalania go.Sam to przyznaje: "Ja co nie czytam lub przynajmniej mało, Wiem, że najlepiej jak przedtem bywało." Niemcewicz demaskuje w "Powrocie posła nieuctwo, ograniczoność homyślowych konserwatystów, ukazując jednocześnie nicość staroszlacheckiej, sarmackiej moralności. O istnieniu wysokich wartości moralnych nie świadczy bowiem prostota obyczajów.Nic tu nie było prostego, było najwyżej nieokrzesane, a to wynikało z ciemnoty i nieuctwa, za którym kryła się chciwość, niczym nie opanowana żądza zdobycia majątku, tyranizowanie dzieci.Pieniądz stał się głównym motorem postępowania("U waćpana maksymy w najpierwszym są względzie-co u mnie, to pieniądze"-mówi Starosta).Zanikło poczucie sprawiedliwości.Starosta wezwany przez rozjemcę przy podziale majątku między synów Chorążego, nie tylko dopuszcza do niesprawiedliwości, ale jeszcze pochwalają, a droga, która do niej prowadzi, napełnia go zachwytem.Mówi: Powiedam, że uparty człek zawsze wygrywa. Świeży mam tego przykład:rok ledwie upływa,Kiedy byłem na dziele Chorążego synów; Najstarszy jak się uparł o kilka tam młynów, Niesłusznie, prawda;cośmy się go naprosili, I nie; i nie!Nareszcie bracia ustąpili Powiedzże waćpan teraz, że uparty traci.Ta pochwalna prostota okaże się zwykłym frazesem, gdy przypomnimy sobie, jak ci ludzie gonia za blichtrem, za swoiście pojętą "ogładą".Toż z tego wynika owo zarozumiałe politykowanie i wiara w swą przenikliwość, owa pochwała gadulstwa ("poseł gadać powinien"), tego gadulstwa, z którym tak walczyli członkowie stronnictwa patriotycznego. Fałszywy jest także patriotyzm konserwatystów szlacheckich, będący w istocie tylko ślepym, bezrozumnym przywiązaniem do tradycji, przywiązaniem wypływającym z dogmatycznego sposobu myślenia, ze strachu przed logiką.Jest to tylko wstręt do wszelkiej nowości, wszystko jedno jakiej, uparte powtarzanie, że "tak jest najlepiej, jak przedtem bywało".Tych osobliwych patriotów nie obchodzi, czy własne państwo jest suwerenne, samodzielne, zdolne do obrony, czy rozwija się gospodarka.Gadulski peroruje: Prawda, z tego wszystkiego przyjść do czubów może; I tak było po śmierci Augusta Wtórego. Ci bili Sasów, owi Leszczyńskiego,Palili sobie wioski; no i cóż to szkodzi? Obce wojsko jak wkroczy, to wszystko pogodzi. Wspomniane przykrości są przy tym drobnostką w porównaniu z korzyściami, jakie przynosi wolna elekcja i bezkrólewie: Potem amnestia: panom buławy, urzędy, Szlachcie dadzą wójtostwo, obietnice, względy. A więc i tu motorem wszystkiego jest nadzieja zysku. Przeciwnikiem Starosty jest Podkomorzy i Walery.Jednak postaci te są nieco sztywne.Język jest owszem czysty i rzeczowy, ale brak w nim dowcipu jakim obdarzony jest język Gadulskiego.Głoszą oni wszystkie poglądy stronnictwa patriotycznego i cechy jakimi powiniem cechować się prawy obywatel.W szczególności chwalony jest patriotyzm i poświęcenie dla ojczyzny.Podkomorzy mówi:"Dom zawsze ustępować powinien krajowi".Podkomorzy krytykuje wszystko to co chwali Starosta, a więc wszelkie przywary i zbytki szlacheckie. "Ten nieszczęsny nierząd, to sejmików zrywanie Kraj zgubiło, ściągnęło obce panowanie" "Gnijąc w zbytkach, lenistwie i biesiad zwyczaju Myśleliśmy o sobie, a nigdy o kraju". Wątkiem obyczajowym jest wyśmiewanie popularnego wśród szlachty "życia na zachodnią modę".Nowomodnymi są żona Starosty i Szarmantacki.Starościna wiecznie nękana "modnymi chorobami" min.nudą nie zwraca uwagi na świat zewnętrzny, buja w obłokach, myśli, że świat jest taki jaki ona sobie wymarzy.Próbuje namówić męża do przebudowania ogrodu na taki jakie się spotyka na zachodzie i nie zwraca przy tym uwagi, że zniszczy przy tym młyn i karczmę.Najbardziej wyśmiewany jest język jakim się ona posługuje.Śmieje się z tego Podkomorzy "Głowa źle mi zrobiła-co za nowy wyraz". Sarmantacki jest typowym przedstawicielem modnych paniczów, którzy życie spędzają na hulankach, zabawach, podróżach czyli na próżniactwie.Życie ich jest życiem pasożytniczym, oni nic nie zrobią dla innych a dla spraw ojczyzny nie mają czasu i głowy.Szarmantacki nie interesuje się niczym poza jego przyjemnościami.Jest także nieuczciwy i chciwy.Chce się ożenić z córką Starosty z nadzieją,że dostanie duży posag.Kiedy dowiaduje się, że posagu nie będzie szybko rezygnuje. Niemcewicz przedstawiając tych ludzi ośmieszył modny wówczas tręd do przejmowania wszystkich zachowań, mody z zachodu.Szlachcice uczyli dzieci Francuskiego, ubierali po francusku.Potem żadne z dzieci nie mówiło dobrze po Polsku nie mówią już o znajomości tradycji polskiej.
Ad.10. (Staszic i Kołłątaj jako czołowi publicyści oświecenia (biografia, tytuły, programy reform ).) Stanisław Staszic pochodził z rodziny mieszczańskiej (syn burmistrza). Został księdzem, gdyż była to jedna z niewielu dróg dla mieszczanina, która dawała szanse zdobycia znaczenia w życiu publicznym. Zajmował się badaniem Karpat. Był członkiem, a później prezesem Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Położył duże zasługi na polu rozwoju szkolnictwa i górnictwa w Polsce. Poglądy swoje wyłożył w dwóch dziełach: w "Uwagach nad życiem Jana Zamoyskiego" i w "Przestrogach dla Polski". Program społeczno-polityczny Staszica wyrasta nie tylko z potrzeb mieszczaństwa i chłopstwa, lecz także z głębokiej troski o kraj, z lęku przed utratą niepodległości. Pisarz przywiązuje dużą wagę do wychowania młodzieży, dla której celem powinno być szczęście ojczyzny. Ponieważ szczęście społeczeństwa wynika z użyteczności wszystkich jego mieszkańców, dlatego, jak pisał "końcem edukacji krajowej być powinna użyteczność obywatela". Propaguje, by w szkołach stosowano zasadę łączenia teorii z praktyką, poszerzano wiedzę o własnym kraju, pogłębiano wiadomości z matematyki, fizyki i chemii. Podkreśla konieczność odebrania Kościołowi prawa opieki nad szkolnictwem, czym poparł zdecydowanie program reform Komisji Edukacji Narodowej. Wiele rozsądnych postulatów wysunął Staszic w dziedzinie organizacji władz państwowych i prawodawstwa w Polsce. Żądał zniesienia liberum veto ("szczęśliwość większej części obywatelów jest dobrem publicznym"), domagał się przyznania sejmowi władzy wykonawczej i przedstawicielstwa w nim mieszczan, którzy wraz z przed stawiciemlami szlachty zasiadaliby w jednej izbie. Przeciwstawiał się wolnej elekcji, wypowiadając się za tronem dziedzicznym. Mówił o konieczności utworzenia stałej armii, na której utrzymanie płacić będzie szlachta. Szczególną troską przejmował go los chłopa. Proponuje uwolnienie go od pańszczyzny, nie mając jednak odwagi żądać uwłaszczenia chłopów. Postuluje, by pańszczyznę zamieniono na czynsz, by dziedzic nie miał prawa usunąć chłopa z ziemi bez wyroku sądowego, by zniesiono sądy patrymonialne. Domaga się większych praw dla mieszczan, ustaw zabezpieczających swobodny rozwój miast, co byłoby drogą do uprzemysłowienia kraju. Niemałe znaczenie ma przy tym rozwój handlu i rzemiosła. Osobne miejsce w jego dziełach zajmuje krytyka polskiej magnaterii, którą wini za upadek kraju. Pisał: "Z samych panów zguba Polaków". Oni, wg Staszica, zniszczyli szacunek dla prawa, doprowadzili do rozbioru Polski, swoim postępowaniem uczyli innych egoizmu, a nawet zdrady. Hugo Kołłątaj. Drugi obok Staszica przedstawiciel obozu postępu. Urodził się w zamożnej rodzinie szlacheckiej. Ukończył Akademię Krakowską ze stopniem doktora filozofii. Po powrocie do kraju bierze czynny udział w pracach Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych i KEN-ie. W okresie Sejmu Czteroletniego oddaje się działalności politycznej. W rozprawie pt. "Do Stanisława Małachowskiego... Anonima listów kilka" przygotował program reform uwieńczony Konstytucją 3 maja. Pod swoim przywództwem skupił grupę radykalnych pisarzy, zwaną Kuźnią Kołłątajowską. W czasie powstania kościuszkowskiego należał do Rady Najwyższej Narodowej. Po aresztowaniu przez Austriaków i pobycie w więzieniu,powraca do kraju i zajmuje się pisaniem dzieł naukowych poświęconych historii, filozofii i oświacie. Główne dzieła polityczne to: "Do Stanisława Małachowskiego, referendarza koronnego, o przyszłym sejmie Anonima listów kilka" oraz "Prawo polityczne narodu polskiego" poprzedzone odezwą "Do Prześwietnej Deputacji".Podobnie jak Staszic żąda dziedziczności tronu, zniesienia liberum veto, praw dla mieszczan i wolności dla chłopów. W projektach dotyczących organizacji władz państwowych różni się od Staszica tym, że powierza władzę wykonawczą ministrom odbierając ją sejmowi. W sejmie przewiduje dwie izby: dla szlachty, dla mieszczan. Protestuje przeciwko sytuacji chłopa pańszczyźnianego, domaga się dla niego wolności osobistej, ale nie wysuwa postulatu uwłaszczenia. Szlachcie, która protestowała przeciwko nadaniu wolności chłopom pod pozorem, że są oni jeszcze nieoświeceni przypomniał, że znacznie groźniejszy jest oświecony niewolnik, gdyż rozumie swoją sytuację i "przygotowuje zemstęna swych dręczycieli". Głębokiego humanizmu dowodzą jego poglądy dotyczące układów społecznych. Pisał: "Czy biały, czy czarny niewolnik, czy pod przemocą niesprawiedliwego prawa, czy pod łańcuchami jęczy - człowiek jest i w niczym od nas się nie różni".
Ad.11.( W jakich utworach skrytykowana jest cudzoziemszczyzna i sarmatyzm.) Utwory z krytyką cudzoziemszczyzny: - "Powrót posła" J.U. Niemcewicza; - "Żona modna" Ignacego Krasickiego; Utwory z krytyką sarmatyzmu: - "Sarmatyzm" Franciszka Zabłockiego - sarmata to okrutny dla poddanych, ograniczony umysłowo, chciwy warchoł, który w imię własnych korzyści gotów doprowadzić do zguby ojczyzny; - "Myszeida", "Pan Podstoli", "Pijaństwo" Ignacego Krasickiego; "Myszeida" atakowała przejawy kultury sarmackiej, barokowego dziejopisarstwa i negatywnych mechanizmów społecznych. Wojna myszy i kotów w wielu scenach zawierała jasne aluzje dotyczące funkconowania państwa. - "Powrót posła" J.U. Niemcewicza;
Ad.12. (W jaki sposób pisarze i publicyści oświecenia włączyli się do walki o reformy polityczne i społeczne.) Polskie oświecenie stało pod znakiem walki o wzmocnienie Polski, wydobycie jej z zastoju gospodarczego i politycznego.Prawie wszyscy pisarze i publicyści wymienieni w poprzednich punktach tworzyli właśnie w tym celu.Dzieła ich krytykowały stary porządek, głosiły reformy i korzyści z nich płynące.Pisarze podjęli się roli nauczycieli, którzy muszą wyplenić stare złe przyzwyczajenia i wpoić nowe zarówno w dziedzinie polityki jak i życia codziennego. Organizacją, która skupiła tych wszystkich ludzi było Towarzystwo Przyjaciół Nauk.Powstałe w 1800r, czyli po trzecim rozbiorze, kiedy to Polska nie istniała politycznie towarzystwo postawiło sobie za cel nie tylko zachowanie dorobku kulturalnego, ale i rozwój kultury a w szczególności literatury i nauk. Towarzystwo skupiało czołowych polskich uczonych a różnych dyscyplin oraz pisarzy i mecenasów nauk i literatury.Prezesami byli kolejno:Jan Albertrandy, Stanisław Staszic i Julian Niemcewicz; najwybitniejszymi jego członkami: krytyk literacki i późniejszy minister oświecenia Stanisław Kostka Potocki, autor słynnej "Gramatyki polskiej" Onufry Kopczyński, twórca pierwszego słownika języka polskiego Samuel Bogumił Linde oraz profesor i rektor Uniwersytetu Wileńskiego Jan Śniadecki."Ocalić i wydoskonalić ojczystą mowę, zachować i udoskonalić narodu historię, poznać rodowitą ziemię i wszystkie jej płody, dla tych dobycia, używania, potrzebne rozkrzewić umiejętności i sztuki"-w taki oto sposób charakteryzowano wówczas cele TPN.Zasięgiem swoim TPN obejmowało bardzo wiele dziedzin nauki, nawet tak szczegółowych, jak meteorologia czy budownictwo wiejskie z jednej strony a numizmatyka z drugiej strony.
Ad.13. (Gatunki literackie oświecenia - charakterystyka, przydatność, przykłady utworów.) Gatunki literackie oświecenia: bajka - wierszowana alegoryczna opowieść o zwierzętach lub ludziach, niekiedy o roślinach czy przedmiotach, która służy do wypowiedzenia pewnej nauku moralnej o charakterze ogólnym i powszechnym, dotyczącej stosunków między ludźmi; prawda ta wypowiadana jest bezpośrednio, zwykle jako pointa na końcu utworu, niekiedy już na początku, bądź też jest tylko sugerowana czytelnikowi; postacie działające wyposażone są w pewne cechy jednoznaczne i niezmienne (wilk-drapieżnik, lis-zdrajca); bajkę charakteryzuje na ogół dyscyplina językowa i dążenie do łatwego nawiązania kontaktu z odbiorcą, co może się wyrażać potocznością języka i stylem gawędziarskim. Podział bajek: narracyjna (np. La Fontaine, Francja XVII w.), stanowiąca jakby zwięzłą nowelę o nieskomplikowanej akcji i z niewieloma postaciami oraz bajka epigramatyczna, przeważnie czterowersowa, rysująca pewną elementarną sytuację, a na jej tle paralelizm lub kontrast postaw. W okresie oświecenia bajka stała się jednym z głównych gatunków, służyła dydaktyce i moralizatorstwu. satyra - utwór o celu dydaktycznym, wytykający i ośmieszający wady i występki zarówno natury ludzkiej, jak i życia zbiorowego - obyczajowego, społecznego, politycznego; istotą satyry jest krytyka, posługuje się więc ona często deformacją, groteską, wyostrzeniem atakowanych cech; w Polsce satyra rozwinęła się zwłaszcza w okresie oświecenia (Krasicki, Naruszewicz), przy czym stała się środkiem konkretnej krytyki społeczno-obyczajowej; poemat heroikomiczny - utwór epicki stanowiący parodię eposu bohaterskiego; styl wysoki, zachowywany zgodnie z konwencją dla eposu, stosuje się w poemacie heroikomicznym do opowiadania na tematy błahe i codzienne; cel poematu heroikomicznego jest satyryczno-dydaktyczny lub żartobliwo rozrywkowy, cechuje go również dygresyjność tonu; liczne sentencje; występuje oktawa, czyli strofa ośmiowersowa o rozkładzie rymów: abababcc, gdzie ababab to sytuacja dramatyczna, natomiast cc to często sentencja ("złota myśl"); komedia - gatunek dramatyczny o treści pogodnej, akcji obfitującej w wydarzenia, oraz mającej pomyślne dla bohaterów zakończenie z elementami komizmu, niekiedy także karykatury, satyry, groteski, mający na celu wywołanie śmiechu widza; sielanka - gatunek poetycki wywodzący się z anycznej Grecji (idylla Teokryta III w. p.n.e.), bejmujący utwory utrzymane w pogodnym tonie, opowiadające o życiu pasterzy lub wieśniaków. W starożytnym Rzymie rozwinął ten gatunek Wergiliusz powieść - jeden z głównych gatunków nowożytnej prozy epickiej, cechujący się na ogół większym rozmachem, obszerniejszym układem wątków i postaci, a także zdarzeniowym chrakterem wiata przedstawionego; ukazane w powieści postacie i zdarzenia są przeważnie fikcyjne, zarazem jednak wyraźnie zindywidualizowane, ukonkretnione, wyposażone w bogactwo szczegółów; naczelną kategorią opisu jest kategoria narratora; powiastka filozoficzna-Genezę powiastki-gat.powstałego w XVIII w. we Francji-wiąże się często a absolutyzmem, który uniemożliwiał otwartą krytykę i rzetelną dyskusję.W powiastce więc-podobnie jak w bajce-sensacyjna fabuła i baśniowe nierzadko wątki służyć mogły krytyce pośredniej, chroniąc autora przed konsekwencjami głoszonych poglądów. esej - (franc. essai=próba) wypowiedź o tematyce literackiej publicystycznej lub filozoficznej, wyróżniająca się swobodnym, osobistym tonem oraz dbałością o formę; od rozprawy (wypowiedzi naukowej lub filozoficznej prezentującej wyczerpująco materiał dowodowy) esej różni się większą elastycznością formy, sięganiem po środki literackie (np. metaforę, obraz, luźną kompozycję, tok skojarzeniowy) oraz tym, że nie dąży do pełnej yntezy, lecz wyraża refleksje autora; stwarza iluzję szczerości; felieton - (franc. feuilleton=zeszycik, powieść w odcinku) gatunek publicystyczny podejmujący na ogół aktualną problematykę w sposób swobodny, impresyjny, posługujący się metaforą i skojarzeniem, niekiedy fikcją literacką; felieton ma na celu budzenie zaciekawienia, nawiązanie bezpośredniego kontaktu z czytelnikiem; atrakcyjna forma łączy się z lekkością tonu i często żartobliwym lub satyrycznym charakterem; aktualny temat jest traktowany w felietonie w sposób dygresyjny, zróżnicowany stylistycznie, subiektywny, a uogólnienia mają charakter raczej hipotetyczny; poemat heroiczny - pokazywał wzorcowe postacie na tle doniosłych wydarzeń historycznych; "Wojna chocimska" I. Krasickiego; "Jagiellonida" Tomaszewskiego; poemat opisowy - utwór dydaktyczno-filozoficzny, którego treścią jest przedstawienie jakiegoś fragmentu rzeczywistości jako podstawy do szerszych uogólnień; opis podporządkowany jest wizji ogólnej, określonej koncepcji natury, świata; w okresie oświecenia poemat opisowy wyrażał pochwałę człowieka jako twórcy przyrody; komedia dell'arte - literatura plebejska; oda - utwór poetycki, który charakteryzuje wzniosłość tematu i stylu, sławiący osobę, ideę, wydarzenie; gatunek wykształcony w starożytności; wg poetyki klasycystycznej oda miała łączyć elementy retoryczne i liryczne; miało się w niej wyrażać uniesienie; dopuszczalna więc była pewna swoboda kompozycyjna; w okresie oświecenia oda służyła do wyrażania tematyki okolicznościowej oraz filozoficzno-moralnej;