Dlaczego etyka w badaniach naukowych

Oczywiście, prowadzenie badań mogących pogwałcić prawa i dobra osobiste uczestników badań nie jest ani zamierzone intencjonalnie, ani nie jest głównym ce­lem badaczy.

Istota, badań naukowych jest systematyczne przyczynianie się do bu­dowania dającej się zweryfikować wiedzy naukowej.

Problemy natury etycznej wynikają że specyfiki problemów analizowanych w naukach społecznych oraz ze specyfik/ metod wykorzystywanych do otrzymywa­nia trafnych i rzetelnych danych. Źródłem problemów etycznych może być sam problem badawczy (np. inżynieria genetyczna, determinanty inteligencji czy ocena programu); otoczenie, w jakim odbywa się badanie (szpital, więzienie,); procedury wymagane w planie badawczym (zastosowanie takiej manipulacji w grapie eksperymentalnej, która może mieć negatywny wpływ na uczestników badań); metody zbierania danych (obserwacja uczestnicząca); osoby będące Uczestnikami badali (biedni, dzieci, osoby chorujące nu AIDS, politycy); ro­dzaj zebranych danych (dane osobiste czy procedury rekrutacyjne stosowane w in­stytucjach państwowych).

PRZYKŁAD

Badanie posłuszeństwa wobec autorytetu

Nauczyciel, uczeń dobierani. Uczeń był rażony prądem za udzielenie złej odpowiedzi.

Badanie zachowania (brutalnego) policji

Badanie to można potraktować jako źródło trzech ważnych problemów etycz­nych. Po pierwsze, Reiss posłużył się oszustwem, aby uzyskać zgodę na dokonanie obserwacji, która w innym wypadku nie byłaby możliwa (poszczególni funkcjona­riusze policji nie znali prawdziwego celu badań oraz nie wiedzieli, że to oni byli obserwowani i analizowani). Po drugie, funkcjonariusze policji nie wyrażali zgody na udział w badaniu. Nie wyrazili oni rzeczywistej zgody, ponieważ nie powiedzia­no im, że to oni są osobami badanymi. 1 po trzecie, badania tego typu mogą wy­woływać brak zaufania wśród potencjalnych przyszłych osób badanych, np. funk­cjonariuszy policji, a przyszli badacze mogą mieć trudności z uzyskiwaniem infor­macji czy zgody na współpracę ze strony osób badanych.

Wyrównywanie kosztów i zysków

Badacze często zbierają dane bez wiedzy osób badanych i czasami nie przestrzegają zasady ochrony i zachowywania tajności danych.

W wielu wypadkach naukowcy stają w obliczu konfliktu pomiędzy dwoma pra­wami: prawem badacza do prowadzenia badań i zdobywania wiedzy oraz prawem osób uczestniczących w badaniach do samookreślenia. prywatności i zachowania godności.

Decyzje etyczne muszą być w każdym wypadku podejmowane indywidualnie.

Wyrażanie zgody na podstawie posiadanych informacji.

Naukowcy są zgodni co do tego, że badania z udziałem ludzi powinny zawsze być poprzedzone wyrażeniem zgody przez uczestników badań na podstawie przedstawio­nych im informacji. Wyrażenie zgody na podstawie posiadanych informacji jest abso­lutnie niezbędne w sytuacjach, w których osoby badane są narażane na ryzyko. Osoby badane muszą wiedzieć, że ich uczestnictwo w badaniach jest zupełnie dobro­wolne oraz powinny wcześniej otrzymać pełną informację o korzyściach, prawach, o ryzyku i niebezpieczeństwie związanym z ich uczestniczeniem w badaniach.

Dlaczego wyrażanie zgody jest niezbędne

Idea prawa do wyrażania zgody na podstawie posiadanych informacji powstała za­równo z akceptacji wartości kulturowych, jak i regulacji prawnych.

Chociaż zasada uzyskiwania zgody potencjalnych osób badanych na podstawie po­siadanych przez nie informacji zyskała sobie szeroką akceptację, to badacze nadal nie stosują jej w sposób stały. Dzieje się tak dlatego, że nie zgadzają się oni co do znaczenia tej zasady w konkretnych przypadkach. Pytania takie, jak: „Co to znaczy, że dana osoba jest poinformowana?", „Skąd wiemy, że dana osoba badana rozumie przekazane jej informacje?", „Jakie informacje należy przekazywać?", „Co zrobić, jeżeli jest rzeczą niezmiernie ważną, aby osoby uczestniczące w badaniach nie do­wiedziały się, czy są w grupie kontrolnej czy w eksperymentalnej?".

Procedura podejmowania decyzji obejmuje cztery aspe­kty: kompetencję, dobrowolność, pełną informację oraz zrozumienie.

Kompetencja. Podstawowym założeniem leżącym u podstaw zasady wyrażania zgody na podstawie posiadanych informacji jest założenie o kompetencji.

Dobrowolność. Badacz, który akceptuje zasadę wyrażania zgody na podstawie po­siadanych informacji, zapewnia przyszłym osobom uczestniczącym w badaniach wolny wybór co do tego, czy uczestniczyć w badaniach naukowych, czy też nie oraz gwarantuje sobie, że zgoda na narażenie się na znane ryzyko została podjętą całkowicie dobrowolnie.

Pełna informacja. Aby zgoda wyrażona przez przyszłe osoby badane mogła zostać przyjęta, musi zostać wyrażona d o b r o w o I n i e i w sytuacji pełnego poinformowania. Może bowiem być tak, że zgoda zostanie wyrażona dobrowol­nie, lecz przy braku wszystkich niezbędnych informacji, a także przy pełnym poin­formowaniu, lecz nie dobrowolnie.

W praktyce trudno jest uzyskać zgodę osób badanych przy założeniu ich peł­nego poinformowania, albowiem wymagałoby wprowadzenia wszystkich osób w złożone technicznie i statystycznie szczegóły procedury. Co więcej, w wielu sytuacjach naukowcy sami nie posiadają pełnych informacji konsekwencjach związanych ze stosowaniem określonej procedury badawczej.

Zrozumienie. czyli „przekonanie, że osoby uczest­niczące w badaniach wyraziły zgodę na podstawie właściwej wiedzy o procedurze badawczej, zwłaszcza gdy jest ona ryzykowna". Jasne jest, że dokładny opis proce­dury badawczej, nawet w języku nietechnicznym, może nie być w pełni zrozumiały.

Prywatność

Wymiary prywatności

Zazwyczaj o prywatności mówi się w trzech wymiarach. Są to: istotność otrzymy­wanych informacji, otoczenie, w jakim przeprowadza się badanie, oraz udzielanie informacji".

Istotność informacji odnosi się do zakresu, w jakim informa­cje zbierane przez badacza mają charakter prywatny lub potencjalnie zagrażający osobie badanej.

Otoczenie, Otoczenie, w którym przepro­wadza się badanie, może być od całkowicie prywatnego do w pełni publicznego.

Udzielanie informacji. Trzeci aspekt problemu prywatności dotyczy możliwości identyfikowania danych personalnych oraz łączenia ich z odpowiedziami udzielo­nymi przez osoby badane. I tak na przykład informacje dotyczące dochodów pozo­staną informacjami prywatnymi, jeśli dostęp do nich będzie miai jedynie badacz. Jeżeli natomiast informacje te, włączając wielkość zarobków oraz nazwiska, zosta­ną rozpowszechnione przez media, to wówczas mamy do czynienia z poważnym na­ruszeniem prywatności

Anonimowość i poufność

Obowiązek zapewnienia anonimowości osób badanych oraz obowiązek zapewnienia poufnego charakteru, zebranych danych nie wykluczają się wzajemnie. Powinny być one spełnione bez względu na koszty. chy­ba że badacz wcześniej porozumiał się w tych sprawach z osobami badanymi.

Anonimowość

Badacze zapewniają anonimowość poprzez oddzielenie danych o tożsamości osób badanych od informacji, jakich one udzielają. Osoba badana jest uważana za osobę anonimową, jeżeli badacz lub inne osoby nie potrafią powiązać konkretnych infor­macji z konkretnymi osobami badanymi. Jeżeli zatem informacja zostanie udzielo­na anonimowo a więc badacz nie będzie w sianie powiązać nazwisk z danymi., to tożsamość osoby badanej pozostaje niejawna nawet wtedy, kiedy udzieliła ona bar­dzo osobistych informacji.

Jedną z najprostszych technik gwarantowania anonimowości; jest nie pytanie o nazwisko i inne dane mogące identyfikować osobę badaną.

Poufność

Osoby uczestniczące w badaniach w ramach nauk społecznych często zapewnia się że podane przez nie informacje będą traktowane jako poufne, tj. informacje iden­tyfikujące osoby badane nie będą upublicznianie.

Technikami tymi są między innymi;

1. Usunięcie danych identyfikacyjnych — na przykład usunięcie nazwisk, numerów ubezpieczenia lub adresu.

2. Wprowadzenie szerokich kategorii dla danych - - na przykład posługiwa­nie się województwem zamiast miastem (czy spisem ludności), rokiem uro­dzenia zamiast konkretnej daty urodzenia, zawodem zamiast konkretnie wy­konywanej pracy itd.

3. Grupowanie danych — tj. budowanie na podstawie danych indywidual­nych obrazu „osoby przeciętnej i udostępnianie tych danych zamiast danych surowych.

4. Wprowadzanie błędu — rozmyślne wprowadzanie błędów do danych indy­widualnych i pozostawienie bez zmian danych pogrupowanych.

---