DZIEJE LITERATUR EUROPEJSKICH (LITERATURA ANGIELSKA)
Romantyzm angielski rozwijał się stopniowo jako ewolucja wątków preromantycznych. Zjawiska społeczno-polityczne, które mu patronowały to Rewolucja Francuska oraz tzw. rewolucja przemysłowa w Anglii. Ustosunkowanie się konkretnych jednostek do Rewolucji Francuskiej było podstawą, na której tworzyły one swoją dalszą ideologię.
„czysty” stosunek do Rewolucji utrudniał odwieczny konflikt między Francją a Anglią.
angielska rewolucja przemysłowa wytwarzała napięcia społeczne i ekonomiczne- niedola w sferach proletariackich oraz bezrobocie w wielu dziedzinach przemysłu
kolejne zaognienie warunkował kryzys parlamentarny (faworyzowanie ośrodków oligarchiczno-feudalnych na niekorzyść nowo rozbudowanych miast przemysłowych oraz łamanie praworządności parlamentarnej przez króla Jerzego III)
→ stąd powstało rewolucyjne piśmiennictwo polityczne Anglii; tego nie zalicza się raczej do literatury pięknej (), ale wpływało ono na postawy ówczesnych poetów angielskich; najważniejsze i najbardziej wpływowe dzieło to praca Williama Godwina Dociekania nad zasadami sprawiedliwości politycznej i jej wpływem na moralność i szczęście ogółu- krytyka monarchii, przywilejów stanowych i nierówności społecznych oparta na racjonalistycznych zasadach, wyszło mu utopijne socjalistyczne społeczeństwo ; inni to Thomas Paine, dość słabo oddziałujący na literatów (Zdrowy rozsądek, Prawa człowieka, Wiek rozumu) oraz Edmund Burke (Refleksja nad rewolucją we Francji);
Na tym tle powstają różnice między poetami pierwszego pokolenia angielskich romantyków: Wordswortha, Coleridge'a i Southeya (działających od roku 1798) i drugiego pokolenia: Byrona, Shelleya i Keatsa (działających od 1812);
W innych krajach romantyczny konflikt między poetą a społeczeństwem był raczej konwencją literacką (albo go w rzeczywistości nie było, albo był mocno wyolbrzymiony), a w Anglii, gdzie romantyzm rozwijał się bez obcych wpływów, był zjawiskiem jak najbardziej namacalnym; konfliktowcy to Byron, Shelley i Keats, drugie pokolenie, a ostrze w nich skierowane było formą walki politycznej w ramach zemsty za ich radykalizm (oficjalnie Byron i Shelley zwalczani za burzliwe życie prywatno-rodzinne, Keats owi wypomina się niskie pochodzenie i zawód felczera);
poważne różnice w poetyce, estetyce (i życiu ) między pierwszym a drugim pokoleniem poetów;
PIERWSZE POKOLENIE POETÓW
Ballady liryczne, prawie całe Wordswortha i wydane w 1798 roku (tylko trzy tekst y Colerigde'a, współautora tomiku) uważane są za przełom romantyczny w Anglii; zmiana w poezji i poetyce nie została zauważona przez współczesnych (hahaha), więc kolejne, rozszerzone wydanie w 1800 roku Wordsworth zaopatruje w przedmowę (programową); Wordsworth pozostał wyłącznie poetą angielskim (tzn. „nie europejskim”)- wielbiciel angielskiej przyrody i zagrożonego wiejskiego krajobrazu (jako pierwszy jest jego obrońcą!);
„poeci jezior” czyli Wordsworth, Coleridge i Southey, nazwani tak ze względu na niezmienny przedmiot swojego poetyckiego zaangażowania: rejon północnej Anglii nazywany „okręgiem jezior”
Program estetyczny Wordswotrha (poza zamiłowaniem do środowiska ):
tematyka: wydarzenia życia codziennego prostych ludzi
język poetycki: taki, jakiego używają ludzie (w przeciwstawieniu do klasycystycznej, sztucznej „dykcji poetyckiej”)
sprawy codzienne mają być tak opisywane, by przedstawiały się w nowym i niezwykłym świetle
niezwykłość wydarzeń ma wypływać z odnalezienia w nich podstawowych praw natury, szczególnie praw „rządzących kształtowaniem się naszych myśli w stanie wzruszenia”- zainteresowanie autora psychologią, procesami obserwacji i asocjacji
Wordsworth przenosi na teren poezji postawę filozoficzną i psychologiczną typową dla Anglii (John Locke, David Hartley); autor prowadził wielotomowa i wieloletnią twórczość, ale najważniejsze rzeczy to Ballady liryczne, Preludium (poemat, w którym wyraża swoje poglądy psychologiczne) oraz wiersze sprzed 1805 roku; najważniejsze:
Wymówki i odpowiedź (1798)- stanowisko wobec filozofii Locke'a; zgadza się z pierwotnością wrażeń zmysłowych wobec wszelkich innych doznań; rozmija się przy określeniu celów postrzegania- głosi zasadę kontemplacji jako metody osiągania mądrości;
Pięknym za nadobne (1798)- pod względem treści jako ten najbardziej zbliżający się do „romantycznego manifestu”; typowo romantyczna niecierpliwość poznawcza; przyroda daje głębszą wiedzę i wtajemniczenie niż książki i mędrcy (mickiewiczowskie przeszkadzające „mędrca szkiełko i oko”)- przyroda nie zepsuta przez ingerencję człowieka; aby odebrać nauki przyrody, trzeba uruchomić swoje czucie i serce- czyli pojawia się również czynnik emocjonalny poznania;
Jest nas siedmioro- manifestuje hasło „dziecko jest ojcem człowieka”; usiłuje zrekonstruować sposób myślenia małej dziewczynki, dla której śmierć jest pojęciem niezrozumiałym; podkreśla znaczenie łączności między żywymi a zmarłymi (dziecko uważa swoje rodzeństwo za obecne- są przecież ich groby na cmentarzu)
Wordsworth w swoim temperamencie romantycznym nie wychodzi poza etap Ballad i romansów Mickiewicza; w późniejszym okresie odrzuca Rewolucję Francuską i przechodzi na pozycje konserwatywne (więc jak tu się rozwinąć )
Samuel Taylor Coleridge jako poeta pozostaje w cieniu Wordswortha; ich poezje dzielą zasadnicze różnice(sami ustalili podział podczas wspólnej pracy nad tomem Ballad): Coleridge jest najbardziej konsekwentnym metafizykiem wśród angielskich romantyków; jest kontynuatorem preromantycznej, gotyckiej grozy w poezji; znaczący na polu krytyki literackiej i filozofii literatury (najważniejszy krytyk i eseista romantyczny; dokonuje przewrotu w estetyce angielskiej, uwalnia ją zupełnie od estetyki imitatywnej (pozostałości jeszcze po renesansie!) na rzecz teorii kreatywnych); jego program poetycki natomiast:
Nadać „osobom i charakterom nadprzyrodzonym lub co najmniej romantycznym ludzkie zainteresowanie wystarczające do nadania tym cieniom wyobraźni owego dobrowolnego zawieszenia niedowierzania”
dodaje trzy wiersze do Ballad lirycznych; najważniejszy to Rymy o sędziwym marynarzu- typowa romantyczna ballada epicka, w niej ponadnaturalne (i naturalne, czyli te definicyjnie „chociaż romantyczne”) niesamowitości; sięga po rzadki gatunek w romantyzmie angielskim, obciążony jest tradycjami średniowiecznych ballad, potrzebny był element „zbrodni i kary”- jakieś przewinienie, za którą cierpieliby marynarze w jego opowiadaniu- a ten pomysł podsuwa mu Wordsworth (zabicie białej mewy)
Kubla Khan (1816)- niesamowitości, które rozwijają się ściśle według reguł preromantycznych tradycji grozy; dość niesamowity, wybijający się na tle innych utworów o charakterze wizjonerskim (pod wpływem opium pisany…)
Poezje Coleridge'a dzielą się na dwie grupy: demoniczną i konwersacyjną; do pierwszej należą wszystkie w.w. wiersze „grozy”, a drugiej grupie zbliża się bardziej do kontemplacyjności Wordswortha (mimo ustalonego między poetami podziału ); tu m.in.: Do Williama Wordswortha, Harfa eolska, Mróz o północy, Do natury;
DRUGIE POKOLENIE POETÓW
George Gordon Noel Byron, najbardziej dynamiczna i potężna osobistość romantyzmu angielskiego, ale wcale nie jest żadnym przełomowcem (tak jak u nas Mickiewicz); rozwój jego talentu przechodził od liryki osobistej przez epikę do satyry;
liryzm w twórczości Byrona nie ogranicza się do utworów lirycznych, przenika także epikę i dramat- całą jego twórczość; nawet w utworach, gdzie ucieka od centrum własnej osobowości i poetyckiego „ja”, jego bohaterowie skonstruowani są na podobieństwo poety (czyli występują formy „liryki maski”); nie SA jednak czystym przedłużeniem faktów biograficznych Byrona: reprezentują pewne aspekty jego osobowości (te rzeczywiste i wyimaginowanego przez poetę)
sztandarowe porównywanie Byrona z Szekspirem nie ma racji bytu; jego projekcje poetyckiego „ja” i liryka maski bliższe są twórczości Marlowe'a (czasy elżbietańskie)
Wędrówki Childe Harolda, Giaur, Korsarz, Lara- wczesne utwory, gdzie kształtuje się typ bohatera bajronicznego- w konsekwencji stereotyp bajronizmu;
„Bohater bajroniczny jest postacią tajemniczą, samotnym indywidualistą, człowiekiem skłóconym ze społeczeństwem, pełnym dumy i zuchwalstwa. Ciąży na nim mniej lub więcej określone brzemię poważnego przewinienia lub wręcz zbrodni. Wytwarza to atmosferę ponurej „spowiedzi wobec świata”, samooskarżenia, melodramatycznie zabarwionego tragizmu.”
początkowo nieśmiało, później coraz wyraźniej ujawnia się w utworach Byrona zaangażowanie w sprawę walki o wolność; poeta był ideologiem radykałów, doskonale zorientowanym w sprawach ucisku narodowego i społecznego w jego i innych krajach; wyrażają to np. Wędrówki Childe Harolda, Pieśń dla luddystów- budują mu popularność wśród postępowych angielskich czytelników;
wewnętrzne treści bajronizmu często zatracane przy przystosowywaniu go do realiów innych krajów; w Polsce cudnie i głęboko pojmuje go Adaś Mickiewicz;
Byron (jak wynika z jego listów) tak naprawdę był bardzo pogodnym i dowcipnym człowiekiem, inteligentnym kawalarzem (co widoczne w jego twórczości satyrycznej); z tego względu staje się twórcą zupełnie nowej i oryginalnej liryki miłosnej, w której nie zarzuca swoich satyrycznych zapędów (od jawnej drwiny do subtelniejszego zaznaczenia swojego cynizmu do fałszywego sentymentalizmu); ogólnie cyniczny stosunek do miłości, który zaznacza się już we wczesnych lirykach, a w pełni wyraża w Don Juanie- nieprześcignione zwieńczenie angielskiej tradycji poezji heroikomicznej (Porwany lok, itp..).
Percy Byshe Shelley- przede wszystkim świetny liryk; jego poezja jest głęboko przesycona ideałami abstrakcyjnymi przy śmiałej, bogatej obrazowości;
poeta idei, najbardziej radykalny lewicowiec; jego utwory, oprócz wielkiego artyzmu, zabarwi a ton rewolucyjny; poplecznik Rewolucji Francuskiej, także świetny znawca hellenizmu, którego ideały przekształca na idee rewolucyjne;
„najbardziej romantyczny”, w twórczości zupełnie brak reliktów klasycystycznych (co obecne jeszcze na przykład u Byrona)
wyraźny pesymizm przenikający jego liryczne wyznania; stosuje także lirykę maski;
stosuje poezję abstrakcji ukrywanej w bardzo bogatej symbolice- sztandarowy poeta symbolizmu; „niedościgniony wzór i skarbnica dla niemal wszystkich wybitnych poetów angielskich aż po dzień dzisiejszy i to zarówno w sferze wersyfikacji, jak w sferze metaforyki”
Króla Mab, Prometeusz wyzwolony- idee przybierają kształt czegoś pośredniego między personifikacją, animizacją a postaciami dramatycznymi- umowność i wieloznaczność;
podstawowa rola poety to dla niego rozprzestrzenianie idei; w twórczość daje wyraz przekształconym i przystosowanym do jego radykalnych i postępowych poglądów, idee neoplatońskie (Hymn do piękna umysłu; Oda do wiatru zachodniego)
romantyczne „gwiezdne wędrówki” są u Shelleya specyficzne- jego metaforyka przestrzenna jest mocno skonkretyzowana, nie jest tylko ornamentacją artystyczną (był entuzjastą nauk ścisłych- także astronomii); wiersz Chmura- pełne walory poetyckie w połączeniu z naukowym obrazem wędrówki wody w przyrodzie;
naczelne założenia ideowe twórczości poety: propagowanie idei wolnościowych i rewolucyjnych, co buduje swoją bogatą metaforyką, gdzie przestrzeń i ruch pełnią zasadniczą rolę; poza tym mistrzowski wersyfikacyjnie; ogólnie różnorodność ujęta w rygory kompozycji i funkcji ideowych- wszystko bardzo komunikatywne; ruch w przestrzeniach, w zależności od funkcji ideowych, ma charakter pionowy lub horyzontalny (Wolność- ruch horyzontalny, wiara w skuteczne rozprzestrzenianie się idei wolnościowych; Królowa Mab- ruch pionowy, poglądy Shelleya na budowę wszechświata i jego początek; Oda do wiatru zachodniego- krzyżujący się ruch pionowo-horyzontalny )
doskonały konstrukcyjnie, twierdzi, że: „źródło poezji jest wrodzone i niezależne od woli, lecz wymaga ona ciężkiego trudu w jej opracowaniu”
Epipsychidion- poemat, 6oo wierszy, wyraz romantycznej miłości; hymn na cześć tworzenia i utrwalania życia; głosi hedonizm ducha i ciała; dominuje sceneria śródziemnomorska;
John Keats- najmniej zaangażowany w sprawy politycznego buntu (choć należy do tego samego obozu co Byron i Shelley); mimo, że wywodzi się z plebsu, idee wolnościowe go nie pociągają- jest najlepszym estetą romantyzmu angielskiego („rzecz piękna nigdy nie umiera”); stąd jego poezja skupia się na świecie piękna przyrody i dzieł sztuki (szczególnie antycznych), choć nie zamyka się w tym kręgu;
eksperymentuje z epiką i liryką; największe osiągnięcia poety do ody, gdzie właśnie objawia swoje umiłowanie piękna (Oda do greckiej urny, Oda do jesieni);
nietypowo jak na romantyka stara się tworzyć formy, w których może uciec od „bajronicznego egotyzmu”; szuka tego w poezji epickiej i dąży do przejścia od liryki do epiki (Wigilia świętej Agnieszki, Lamia, Endymion- koncentruje się na prowadzeniu narracji; do tego bogata ornamentyka, analizy psychologiczne i sugestywne opisy);
utwory liryczne to faza rozwoju poety w pełni dojrzała (zmarł w wieku 25 lat); są rytmiczne, melodyjne, perfekcyjne fonicznie; cechuje je poetycka „zmysłowość”- Keats uruchamia wszystkie pięć zmysłów; uwielbia scenerię upalnego lata- jest poetą słońca (wyjątkowe wśród romantycznych samych poetów gwiazd i księżyca); „poeta dla optymistów”