Po omówieniu polskich systemów wersyfikacyjnych wierszy sylabicznych, sylabotonicznych, tonicznych (a także nieregularnych - polimetrycznych) czas najwyższy zająć się systemem wiersza wolnego - zwanego także awangardowym, później postawangardowym, a wreszcie Różewiczowskim. Twórcą pierwszej odmiany wiersza wolnego - według L. Pszczołowskiej - był Tadeusz Peiper, który (jak również Julian Przyboś i inni poeci krakowskiej Awangardy) zerwał z dotychczasową regularnością utworów poetyckich i wprowadził wiersz składniowy charakteryzujący się tym, że wers jest równy zdaniu (lub równoważnikowi zdania), natomiast rozmiar pojedyńczego wersu uzależniony jest od długości zdania (czy zdań, lub równoważników zdaniowoskładniowych), jak np. w wierszu Tadeusza Peipera Ogród miejski:
Ogród. Niedziela. Południe.
Msza nieba. Słońce.
Na wargach ziemi tupie słowo „cudnie” (…)
We wczesnych odmianach wiersza wolnego pewną rolę odgrywał jeszcze rym , często jednak odległy, jak np. w wierszu J. Przybosia Wieczór:
Te same gwiazdy
wyszeptały wieczór jak zwierzenie.
Latarnie wyszły z ciemnych bram na ulice
i w powietrzu cicho stanęły.
Zmrok łagodnie przemienia przestrzenie (…)
Jedną z nowych cech charakterystycznych wiersza wolnego - według L. Pszczołowskiej - jest usamodzielnienie (…) podmiotu lub orzeczenia, które jako jeden wyraz stanowi cały wers, jak np. w wierszu Tadeusza Różewicza Rok 1939:
Oszukany tak że możecie
mi wręczyć białą laskę ślepca
bo nienawidzę
was
uchodzę
w wczorajszego siebie(…)
Inną cechą polskiego wiersza wolnego jest wyzwolenie z więzów interpunkcji (szczególnie wyraźne u J. Czechowicza), np. w jego wierszu prowincja noc 3:
(…) rynek to staw kamienny
z ratusza przystanią
kolumn kroki senne
dalekie rano (…)
Zdaniem L. Pszczołowskiej: Do zwycięstwa wiersza wolnego najbardziej przyczynił się Tadeusz Różewicz ze swoją nową (…) odmianą wiersza składniowego (…) bez rymu (…); ten ascetyczny wiersz ułatwia jasną artykulację wypowiedzi (…) np. w wierszu Ocalony:
Mam dwadzieścia cztery lata
ocalałem
prowadzony na rzeź.
To są nazwy puste i jednoznaczne:
człowiek i zwierzę
miłość i nienawiść
wróg i przyjaciel
ciemność i światło (…)
Taki sposób budowy wiersza - według samego Różewicza - jest przezroczysty jak szyba (…). Forma nie przesłania w nim faktów (…) Według L. Pszczołowskiej: pisali nim Staff, Słonimski, Ważyk, M. Jastrun, Świrszczyńska, Wat, rzadziej Miłosz. Wiersz Różewiczowski stanowi kształt znacznej większości utworów Karpowicza, Herberta, Woroszylskiego, Lipskiej, Bursy, Poświatowskiej, T.Jastruna, Twardowskiego; ten rodzaj wiersza wolnego leży też u podstaw wielu tekstów Szymborskiej (…)
Spójrzcie, jaka wciąż sprawna,
jak dobrze się trzyma
w naszym stuleciu nienawiść.
Jak lekko bierze wysokie przeszkody.
Jakie to łatwe dla niej - skoczyć, dopaść (…)
W. Szymborska, Nienawiść.
Najmłodszym typem wiersza wolnego jest wiersz antyskładniowy, który jest - według L. Pszczołowskiej - najbardziej (…) odległy od wersyfikacji regularnej (…). Jego budowa antyskładniowa jest (…) jednym z podstawowych sposobów organizacji (…) tekstu (…) a wers bywa nieraz rozłamywany (…), jak np. w wierszu Stanisława Barańczaka N.N. zaczyna zadawać sobie pytania: (…) co nas właściwie zmusza, abyśmy się w to ciągle bawili? W te zagadki logiczne? W te wszystkie błyskotliwe paradoksy? W te rozrywki umysłowe? Co? Zdaniem L. Pszczołowskiej: termin „wiersz wolny” zakłada swobodę budowy wypowiedzi także w zakresie układu wersów, co niejednokrotnie burzy układ stroficzny, ale też pozwala go wykorzystać, jak np. dystych w wierszu Ewy Lipskiej Rozum:
Bezbłędny w myleniu poglądów.
W niezbitych dowodach
które sobie przeczą.
W zbitych z tropu
faktach.
Coraz mniej w tobie
leukocytów światła.
Już cię nic nie oświeci.
Może jeszcze ciemność.
Jako że jedną z cech wiersza wolnego jest częściowe lub nawet całkowite zagubienie rymu, który uważany jest przez Stanisława Furmanika za jeden z głosowych czynników kształtujących strukturę wierszową (…), sądzę, że należy omówić szerzej to zjawisko językowe. Według Furmanika: Znamy (…) utwory pisane wierszem „białym”, bezrymowym (…) i całe epoki literackie, których wersyfikacja obywała się bez rymu. Jak jednak rym zrósł się z pojęciem wiersza dowodzi fakt, że we wszystkich bodaj językach europejskich, rym staje się (…) synonimem wiersza. Rym pojawił się (…) w wersyfikacji europejskiej gdzieś w początkach średniowiecza. Od tego czasu występuje jako czynnik wierszotwórczy, nie tracąc swej żywotności aż do dnia dzisiejszego (…). W polskiej poezji rym istniał jeszcze przed Rejem i Kochanowskim, a zawładnął nią pod piórem wielkich poetów romantyzmu. Mistrzami wiersza rymowanego byli Mickiewicz, Norwid i Słowacki, potem prym wiedli: Kasprowicz, Staff, Tuwim, Leśmian, Broniewski, Baczyński, Gałczyński… Przez całe wieki największym uznaniem cieszył się rym ścisły, dokładny - czyli taki sam w wyrazach końcowych wersu - licząc od ostatniej sylaby akcentowanej - np. br-oni || ustr-oni. Jest też rym bogaty, np. gar-steczka || mia-steczka, którego przeciwieństwem jest rym ubogi, ograniczający się do samogłoski akcentowanej w wyrazach jednozgłoskowych, np. m-u || sn-u, czy f-al || d-al. Istnieją rymy przybliżone, oparte na powtarzaniu samych samogłosek (asonansowe), np. nie-ba || E-wa, lub użyciu takich samych spółgłosek (konsonansowe), np. k-a-t || k-o-t. W różnych okresach (od Reja i Kochanowskiego do Mickiewicza) występowały rymy gramatyczne - zwane też częstochowskimi - w których powtarzają się końcówki odmian zarówno czasownikowych, jak i rzeczownikowo-przymiotnikowych, np. bi-egał || ostrz-egał, zamk-ową || zdr-ową, mi-ały || bi-ały. Przeciwieństwem są wyszukane np. g-ongi || pos-ągi , sz-afę || auto d-afé, lub rymy składane - o charakterze wręcz żartobliwym, np. m-isą || lw-y są, czy Stef-anią || p-ań ją.Ponieważ zgodnie z prozodią języka polskiego w wyrazach wielosylabowych akcentujemy sylabę przedostatnią, czyli drugą od końca, więc także i rymowane końcówki wersów obowiązuje ta podstawowa zasada. Tak akcentowane (dwu- i więcejsylabowe) to rymy żeńskie, natomiast jednosylabowe, z akcentem na zgłosce ostatniej - to rymy męskie. W poezji polskiej rym panował prawie niepodzielnie aż do wieku XX. Po zwycięstwie wiersza wolnego, a zwłaszcza Różewiczowskiego (przeważnie bezrymowego) pojawił się jednak w poezji Tadeusza Nowaka, Jarosława Marka Rymkiewicza i Stanisława Grochowiaka. Kończąc uwagi o rymie warto zacytować jednego z twórców wiersza awangardowego Juliana Przybosia: Nie po to dobiera poeta rymy , by je recytator zacierał i czynił niesłyszalnymi, nie po to biegnie (…) przez organizm poematu rytm, ażeby go zatracić w mówieniu (…). Kiedy uda się recytatorowi głęboko wniknąć w myśl i strukturę utworu poetyckiego - bez względu na to, czy jest on napisany wierszem regularnym czy wolnym - otrzymuje on szansę optymalnej interpretacji. I choć poezja rodzi się w sercu i głowie twórcy, jej zapis pisemny, graficzny jest przekazem, przepisem (ba, nawet quasi „instrukcją”) jej interpretacji głosowej. Jeżeli poeta zapisał swoje przesłanie w skomplikowanej formie rytmicznej, z użyciem różnorodnych rymów, trzeba - zarówno drogą wnikliwej analizy zapisu, jak też uważnego wsłuchiwania się w rytmy i brzmienia - odkryć strukturę utworu, bo w niej przecież zawiera się przekaz myśli poety, który recytator może przełożyć na język słowa mówionego. Bo jak pisze Różewicz w wierszu W teatrze cieni:
Z pęknięcia
między mną i światem
między mną i przedmiotem
z odległości
między rzeczownikiem i przymiotnikiem
próbuje się wydobyć
poezja
Kiedy Marzenna Cyzman zastanawia się czy współczesny wiersz wolny to wiersz do czytania, czy (…) do mówienia, trzeba podkreślić jej cenną uwagę, że znak graficzny stanowi jedynie niedoskonały ekwiwalent słowa, gdyż słowu zawsze przypisane jest z jednej strony brzmienie, a z drugiej znaczenie. I dalej: Od czasu utrwalenia druku dzieła literackie poznajemy poprzez tekst pisany (…) Cicha lektura utworu stała się niemal wyłączna. Nie oznacza to jednak wcale, że nie jest możliwa głosowa interpretacja tekstu, a (…) pismo (…) zyskało (…) przewagę nad mową (…). Ale czy szansę pełnej, artystycznej interpretacji głosowej wykorzysta recytator? Czy stanie się poszukiwaczem prawdy i piękna w poezji, jak pisze w swoim ostatnio opublikowanym wierszu Tadeusz Różewicz:
największą prawdą XXI wieku
i największą tajemnicą jest TO
że nie ma prawdy
prawdziwy świat
został skradziony ludziom
i bogom
na to miejsce Książę tego świata
podsunął ostatnim ludziom
świat fałszywy
ociekający złotem krwią ropą
w takim świecie
zostałem poszukiwaczem poezji
wierzyłem
że jestem poszukiwaczem prawdy
i piękna