Bankowość spółdzielcza w Polsce

Sylwia Kopania, Katarzyna Kowalczyk

[Wpisz tutaj streszczenie dokumentu. Streszczenie jest zazwyczaj krótkim podsumowaniem treści dokumentu. Wpisz tutaj streszczenie dokumentu. Streszczenie jest zazwyczaj krótkim podsumowaniem treści dokumentu.]

1. Rys historyczny

Banki spółdzielcze mają długą tradycję, sięgającą 150 lat. Pierwsze polskie spółdzielnie oszczędnościowo-pożyczkowe, powstały w okresie zaborów, dlatego różny był ich rozwój i formy organizacyjne. Formy te zależne były od sytuacji politycznej i społeczno-gospodarczej oraz ustawodawstwa obowiązującego w poszczególnych zaborach. Polscy pionierzy spółdzielczości oszczędnościowo-pożyczkowej uważnie śledzili jej działalność w krajach Europy Zachodniej i sprawdzone w praktyce zasady wprowadzali do nowo zakładanych polskich spółdzielni, dostosowując je do polskich warunków. Działalność spółdzielni kredytowych była silnie uzależniona od ogólnej sytuacji gospodarczej. Najgorszy był dla nich w okres kryzysów gospodarczych w 20-leciu międzywojennym. Działalność spółdzielni kredytowych została brutalnie przerwana przez władze okupacyjne po wybuchu II wojny światowej. W latach 1939-1945 w wyniku działań wojennych i represji spółdzielczość bankowa poniosła znaczne straty materialne oraz utraciła wielu swoich  pracowników i działaczy samorządowych. Po wojnie w 1950 r. w ramach reformy systemu bankowego Spółdzielnie Oszczędnościowo Pożyczkowe zostały przekształcone i w Gminne Kasy Spółdzielcze. GKS działały na podstawie ustawy o spółdzielniach, ale były nimi tylko formalnie.

Poniżej najważniejsze wydarzenia ze współczesnej historii bankowości spółdzielczej:

• W 1975 r. w wyniku centralizacji zarządzania gospodarką i państwem wprowadzono nowy podział administracyjny kraju, a także przeprowadzono reformę systemu bankowego. Na mocy ustawy połączono Bank Rolny z CZ SOP i utworzono państwowo-spółdzielczy Bank Gospodarki Żywnościowej, w którym Skarb Państwa posiadał 54% udziałów, a 46% należało do banków spółdzielczych. Spółdzielnie oszczędnościowo pożyczkowe (SOP) zostały zobligowane do używania jednolitej nazwy bank spółdzielczy (BS) i zrzeszenia się w BGŻ.

• Od grudnia 1988 r. BGŻ jako uniwersalny bank komercyjny rozpoczął prowadzenie działalności oszczędnościowej i operacyjno-kasowej, /do tego czasu korzystał obsługi kasowo-operacyjnej oddziałów NBP/. Od tego okresu następował dynamiczny rozwój sieci placówek operacyjnych i rozszerzanie zakresu działalności BGŻ na inne podmioty gospodarcze, poza gospodarką żywnościową.

• W 1990 r. na mocy ustawy o zmianach w organizacji i działalności spółdzielczości, BGŻ utracił prawo do wykonywania funkcji centralnego związku spółdzielczego, która dawała uprawnienia do wykonywania lustracji wobec 1.663 banków spółdzielczych. Funkcji tej po BGŻ nie przejęła żadna inna organizacja. Ponieważ BGŻ był nie tylko centralnym związkiem, ale także bankiem, dalej działał na podstawie przepisów ustawy Prawo bankowe. Umożliwiło to BS-om zawieranie dobrowolnych umów cywilno-prawnych o współpracy na podstawie przepisów ustawy prawo bankowe, co stwarzało możliwości z dalszego korzystania z usług BGŻ jako centrali finansowej, w dziedzinach: ekonomiczno-finansowej, rozliczeniowej, kredytowej oraz szkoleniowej i organizacyjno-technicznej.

• Trwający w tym czasie głęboki kryzys gospodarczy w rolnictwie i rzemiośle, stanowiących podstawowe działy gospodarki obsługiwane przez BS, a także brak doświadczeń w zakresie samodzielnego działania w złożonych warunkach gospodarki rynkowej oraz brak lustracji działalności, stał się dla wielu BS przyczyną poważnych kłopotów finansowych. BS-y nie posiadając wysokich kapitałów i odpowiednich procedur do oceny ryzyk bankowych nie były przygotowane do działania w warunkach gospodarki rynkowej. Kontrole przeprowadzone w 1992 r. przez inspektorów NBP ujawniły znaczne zaangażowanie banków spółdzielczych w zobowiązania wynikające z udzielonych gwarancji oraz duży udział straconych kredytów.

• W 1992 r. nadzór nad działalnością BS przejął bezpośrednio NBP. W związku
  z występującymi zagrożeniami w 1992 r. prezes NBP zobligował BS do zrzeszenia się
  w dowolnie wybranym banku, na podstawie przepisów prawa bankowego.

• Sejm 24 czerwca 1994 r. uchwalił ustawę „o restrukturyzacji banków spółdzielczych i BGŻ”, której podstawowym celem było stworzenie warunków niezbędnych do przeprowadzenia restrukturyzacji finansowej banków spółdzielczych i BGŻ, a także poprawy bezpieczeństwa ich funkcjonowania.

• Konieczna była zmiana unormowań prawnych funkcjonowania bankowości spółdzielczej, 7 grudnia 2000 r. została uchwalona nowa ustawa o funkcjonowaniu banków spółdzielczych, ich zrzeszaniu się i bankach zrzeszających, która stworzyła możliwość konsolidacji spółdzielczego sektora bankowego w Polsce oraz wprowadziła dwustopniową strukturę organizacyjną. Ustawa wprowadziła obowiązek zwiększenia funduszy własnych banków spółdzielczych do równowartości 1 mln euro do końca 2010 r. Termin ten w umowie akcesyjnej do UE został skrócony do końca 2007 r.

• W latach 1989-2006 wydane zostały zezwolenia na rozpoczęcie działalności w Polsce 113 banków zarówno krajowych jak i zagranicznych.

• W okresie tym ogłoszono upadłość 132 BS, zlikwidowano 49, 889 połączono z innymi bankami, 8 przejęły inne banki.

• Liczba BS zmniejszyła się z 1663 w 1993 r. do 585 /35,1%/ w 2006 r.

(Źródło: www.bankispoldzielcze.com; www.knf.gov.pl)

2. Główne obszary działalności

Podstawą działalności bankowości spółdzielczej jest obsługa rolnictwa. Banki spółdzielcze pośredniczą w przyznawaniu pomocy w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich. Systematycznie zwiększają swój udział w aktywach sektora bankowego i tym samym umacniają swoją pozycję na rynku, głownie dzięki rosnącym kredytom inwestycyjnym dla przedsiębiorców i rolników indywidualnych oraz pożyczkom na zakup nieruchomości.

Przepisy ustawy wyznaczające zakres działalności banku spółdzielczego określają:

- czynności bankowe i inne rodzaje działalności, które wykonuje on w ramach przedmiotu działania (zakres przedmiotowy),

- podmioty, z którymi dokonuje tych czynności - na rzecz których świadczy usługi (zakres podmiotowy),

- obszar, na którym bank może prowadzić swa działalność (zakres terytorialny).

W porównaniu z bankami działającymi w formie spółki akcyjnej zakres działalności banków spółdzielczych jest do pewnego stopnia ograniczony, przy czym ograniczenia te wiążą się nie tyle z forma prawną, ile z wielkością banku. Samodzielne banki spółdzielcze (czyli te, których fundusze własne przekroczyły poziom 5 mln euro, o ile nie są zrzeszone z żadnym z banków zrzeszających), nie podlegają żadnym ograniczeniom w tym zakresie.

Podobnie, jak w przypadku innych ograniczeń, teren działania banku spółdzielczego zależny jest od wysokości jego funduszy własnych. Zgodnie z art. 5 ust. 1 bank spółdzielczy o funduszach własnych poniżej 1 mln euro może działać na terenie powiatu, w którym znajduje się jego siedziba, oraz na terenie powiatów, gdzie w dniu wejścia w życie ustawy znajdowały się jego placówki wykonujące czynności bankowe. Bank spółdzielczy mający fundusze własne wyższe niż równowartość 1 mln euro może prowadzić działalność na terenie województwa, w którym znajduje się jego siedziba, oraz na terenie powiatów, w których znajdują się jego placówki wykonujące czynności bankowe. Banki spółdzielcze, których fundusze własne przekroczyły poziom 5 mln euro, mogą prowadzić działalność na obszarze całego kraju. Zgodnie z art. 5 ust. 2 ustawy bank spółdzielczy, za zgoda banku zrzeszającego, z którym zawarł umowę zrzeszenia, może prowadzić działalność także na terenie powiatów sąsiadujących z opisanym wyżej terenem zasadniczym. Prowadzenie przez bank spółdzielczy działalności na terenie innych, tj. nie sąsiadujących, powiatów wymaga zgody Komisji Nadzoru Finansowego na rozszerzenie terytorialnego zakresu działania.

Należy zwrócić uwagę, że banki spółdzielcze, które podlegają ustawie, w przeciwieństwie

do banków działających w formie spółki akcyjnej, nie mogą prowadzić działalności poza granicami Rzeczypospolitej Polskiej, np. przez oddział lub transgranicznie.

3. Porównanie polskiej bankowości spółdzielczej z wybranymi krajami Unii Europejskiej

	Polska	Francja (Credit Agricole)	Niemcy	Holandia (Rabobank)
Zatrudnienie	30 tys. osób	134 tys. osób	173,7 tys. osób	56,3 tys. osób
Liczba banków spółdzielczych	585	b.d.	1392	b.d.
Liczba klientów		21 mln	30 mln
Aktywa		912,6 mld EUR	990 mld EUR	475,1 mld EUR
Współczynnik wypłacalności		10,4%	11,2%	11,4%
Wskaźnik kosztów operacyjnych	71,5%	64,1%	68,6%	67%

(Źródło: knf.gov.pl; dane za 2005 r.)

4. Porównanie bankowości spółdzielczej z bankowością komercyjną w Polsce

5. Główne problemy bankowości spółdzielczej

Do najważniejszych problemów banków spółdzielczych Związek Banków Spółdzielczych w swoich opracowaniach wymienia:

• Brak spójnej koncepcji rozwoju sektora,

• Nierówność sytuacji prawnej spółdzielni działających na rynku bankowym,

• Problemy związane z osiągnięciem tzw. trzeciego progu kapitałowego,

• Niedoinwestowanie infrastrukturalne i słaby poziom usług informatycznych,

• Mały, w stosunku do możliwości i potrzeb, udział w rynku bankowym.

---