MECHANIZMY ZABURZEŃ ŁAKNIENIA
Przypadki chorób związanych z zaburzeniami łaknienia mających podłoże psychiczne zaczęto obserwować stosunkowo niedawno. Niewątpliwy wpływ na pojawienie się tak licznych zachorowań ma tempo i styl życia czasów współczesnych. Ogromna presja społeczna związana z preferowaniem określonego wyglądu i kreowanie ideału piękna, do którego wszyscy dążą ma niezaprzeczalny wpływ na sposób postrzegania swojego ciała a jednocześnie i siebie.
Do chorób związanych z zaburzeniami odżywiania możemy zaliczyć anoreksję, bulimię, wewnętrzny przymus nadmiernego jedzenia oraz ortoreksję - nadmierne dbanie o zdrowe odżywianie. Są to schorzenia o podłożu psychicznym, objawiające się zaburzeniami łaknienia.
ANOREKSJA
Anoreksja, zwana inaczej jadłowstręt psychiczny, to zaburzenie odżywiania się, polegające na celowej utracie wagi wywołanej i podtrzymywanej przez osobę chorą. Obraz własnego ciała jest zaburzony. Choroba dotyka głównie dziewczęta w okresie dojrzewania, ale również dorosłe kobiety i niekiedy mężczyzn. Objawia się ciągłym lękiem przed przybraniem masy ciała. Chorzy mają zaburzenia postrzegania własnej osoby wydaje im się, że ich sylwetka nie jest wystarczająco szczupła pomimo widocznego już chorobliwego wychudzenia. Cierpią z powodu obniżonego poczucia wartości i kompleksów związanych z wyglądem ich ciała. Czują się nieatrakcyjni i brzydcy. Chcąc się odchudzić narzucają sobie rygorystyczne, nieurozmaicone diety (np. 200 kalorii dziennie, gdzie norma wynosi 2.000) prowadzące w szybkim tempie do znacznego spadku masy ciała a w rezultacie wycieńczeniem organizmu. W późniejszym etapie choroby u anorektyków występuje całkowity brak apetytu a nawet niepohamowany wstręt do jedzenia. Oprócz destruktywnego wpływu takich zachowań na funkcjonowanie ustroju niewątpliwie pogłębiają się zaburzenia psychiczne, prowadząc do ciężkich stanów depresyjnych.
Przyczyny anoreksji bywają różne. Zdarza się, że dziewczęta wchodząc w wiek dojrzewania starają się podświadomie uciec od odpowiedzialności związanej z dorosłością i własną seksualnością. Próbują, więc w tak nienaturalny sposób powrócić do neutralnej, dziecięcej, aseksualnej sylwetki. Często również choroba jest skutkiem chęci posiadania tak pożądanej w dzisiejszych czasach szczupłej sylwetki. Chorzy chcą tym samym zwiększyć swoje poczucie wartości poprzez bardziej atrakcyjny wygląd. Anoreksja może dotknąć także osoby z rodzin z problemem alkoholowym tzw. „kozły ofiarne”.
Kliniczne symptomy anoreksji somatyczne to: widoczna utrata ciężaru ciała, zanik miesiączkowania (kobiety), uczucie zimna, zwolnienie akcji serca (zastoinowa niewydolność krążenia), niedokrwistość, obniżone ciśnienie krwi, zwolnienie oddechu, zasinienie dłoni i stóp, obrzęki dłoni stóp i twarzy, meszek na skórze, sucha łuszcząca się skóra, kruche łamliwe włosy na głowie, wypadanie włosów w dole pachowym, trudności z zasypianiem i przesypianiem, wzdęcia, zaparcia, osteoporoza.
Kliniczne symptomy anoreksji psychiczne to: drażliwość i zmienność nastrojów, spowolnienie psychoruchowe, nieadekwatne postrzeganie kształtu i ciężaru ciała, społeczna izolacja, powrót do dziecięcych zachowań (wtórny infantylizm).
Bardzo często w początkowej fazie choroby anoreksja nie jest rozpoznawana, jako jednostka chorobowa ani przez osobę, którą dotknęła ani przez jej najbliższe otoczenie. W okresie, kiedy poważne braki w żywieniu nie dają jeszcze widocznych efektów chorzy bardzo skutecznie potrafią ukrywać swoje nietypowe zachowania, Pozbywają się jedzenia w przeróżny sposób. Chowają je w kieszeniach, zakamarkach, wynoszą z domu. Sygnałem alarmowym do rozpoczęcia leczenia dla rodziny jest dopiero znaczny spadek masy ciała chorej osoby.
Kryteria diagnostyczne anoreksja nervosa według DSM IV /1994/ to: ciężar ciała poniżej 85% minimalnej granicy wagi minimalnej, paniczny lęk przed przybraniem masy ciała, zaburzenia postrzegania ciężaru i kształtu ciała, brak miesiączkowania.
W anoreksji ważne jest wczesne wykrycie choroby i rozpoczęcie leczenia. Można wówczas uniknąć bardzo niebezpiecznych dla organizmu konsekwencji niedożywienia i długotrwałości głodówek, które mogą w skrajnych przypadkach prowadzić nawet do śmierci. Zdarzają się również samobójstwa u chorych, którym nie udzielono odpowiednio wcześnie pomocy psychologa.
Leczenie anoreksji w pierwszej kolejności obejmuje przywrócenie normalnej a przynajmniej niezagrażającej życiu masy ciała. Później zaczyna się długi i dość trudny proces psychoterapii. Dotyczy on zarówno samego pacjenta, jak i jego najbliższych. Praca z chorym polega na budowaniu od podstaw jego tożsamości i uczy go właściwie oceniać siebie i swoją wartość. Pokazuje, jak mylne było postrzeganie swojej osoby przed rozpoczęciem leczenia. Ważne jest również rozwiązanie problemów będących przyczyną popadnięcia w anoreksję.
W kwietniowym wydaniu magazynu dla kobiet „HOT” możemy przeczytać, że już po raz drugi podczas londyńskiego Tygodnia Mody część odzieży prezentowały modelki określane mianem „plus size”, czyli noszące rozmiar przeciętnej kobiety. Świat mody wciąż jest oskarżany o lansowanie anoreksji wśród młodych dziewczyn. W niektórych krajach, np. Brazylii i we Włoszech zgodnie z nowymi przepisami, zanim modelki wejdą na wybieg, przechodzą szczegółowe badania lekarskie. Natomiast w Hiszpanii rząd, który współfinansuje przemysł modowy, ustalił odgórnie granicę wagi minimalnej. Po wybiegach mogą chodzić modelki o BMI minimalnym 18, co oznacza, że przy wzroście 175 cm kobieta powinna ważyć co najmniej 56 kilogramów. Może to oznaczać, że „era chudzielców na wybiegu" dobiega końca.
BULIMIA
Bulimia, zwana inaczej żarłocznością psychiczną, jest chorobą o podobnym podłożu co anoreksja, często również jest jej następstwem. Bulimię charakteryzują niekontrolowane napady żarłoczności, podczas których chory pochłania ogromne ilości wysokokalorycznych pokarmów. Takie napady jedzenia są przyczyną złego samopoczucia, wstydu i niskiej samooceny, dlatego przeważnie są ukrywane przed otoczeniem. Po zjedzeniu dużej ilości żywności poczucie winy skłania ich do pozbywania sie nadmiaru pokarmu przez prowokowanie wymiotów, zażywanie środków przeczyszczających i moczopędnych. W obawie przed tyciem, między okresami obżarstwa chorzy rygorystycznie przestrzegają diety, stosują głodówki, starają się kontrolować uczucie głodu i intensywnie uprawiają sport. Chorobie towarzyszą zaburzenia psychiczne powodujące skrajne stany emocjonalne. Jedzenie jest dla ludzi dotkniętych bulimią rodzajem odreagowania stresów, sposobem na rozładowanie napięcia, czy chwilowe radzenie sobie ze złym nastrojem i frustracja.
Przyczyny bulimii nie są do końca określone. Jej objawy mogą wystąpić np. po okresie intensywnego odchudzania połączonego z radykalna dietą. Zdarza się, ze jest następstwem poważnego stresu, czy też problemów emocjonalnych. Występuje głównie w przedziale wiekowym 15-24 lata, najczęściej u kobiet.
Symptomy bulimii to: znikanie w toalecie po posiłkach, wielogodzinne ćwiczenia fizyczne, sekretne, rytualne zachowanie jedzeniowe, przyjmowanie pokarmów ułatwiających wymioty, obrażenia na grzbietowych powierzchniach dłoni powstające w wyniku pobudzania wymiotów, erozja szkliwa i przebarwienia towarzyszące próchnicy zębów, nieregularne miesiączkowanie, senność, spowolnienie ruchowe, odwodnienie skóry, obrzęki stóp, dłoni i twarzy, powiększenie ślinianek przyusznych, nadżerki w przełyku i żołądku, chrypka, bóle w zakresie nerwu twarzowego, dzwonienie w uchu, duże następujące w krótkim czasie spadki masy ciała przebiegające z objawami odwodnienia, izolacja społeczna.
W bulimii wyróżnić można dwa typy przebiegu choroby. Pierwszy przeczyszczający, gdy po napadach jedzenia chory prowokuje u siebie wymioty i zażywa środki przeczyszczające. Drugim rodzajem choroby jest odmiana nieprzeczyszczająca, kiedy nadmiar jedzenia rekompensowany jest intensywnymi ćwiczeniami fizycznymi i głodówkami, natomiast wymioty i łykanie leków przeczyszczających nie występują regularnie. Oprócz tego często stosowane są środki odchudzające, moczopędne a także alkohol i narkotyki zmniejszające apetyt. Bulimicy przeważnie zachowują normalną wagę ciała, lub występuje u nich niewielka nadwaga, dlatego rozpoznanie choroby jest znacznie trudniejsze niż w przypadku anoreksji. Jednak podobnie jak w jadłowstręcie ważne jest możliwe szybkie rozpoznanie choroby i rozpoczęcie leczenia. Polega ono na uświadomieniu pacjentowi, ze jego sposób odżywiania się jest niewłaściwy i szkodzi nie tylko zdrowiu fizycznemu, ale i może prowadzić do zaburzeń natury psychicznej. Chodzi również o to, żeby zaczął normalnie i obiektywnie postrzegać swoje ciało i nie przewartościowywał znaczenia swojej wagi.
WEWNĘTRZNY PRZYMUS NADMIERNEGO OBJADANIA SIĘ
Jest to zaburzenie odżywiania prowadzące do otyłości. Podobnie, jak i inne choroby o podłożu psychicznym związane z odżywianiem dotyka głównie nastolatki. Chorzy nie potrafią kontrolować chęci jedzenia i czują głód nawet po spożyciu dużych porcji pokarmu. Prowadzi to w większości przypadków do otyłości będącej przyczyna kompleksów, niskiego poczucia własnej wartości i przekonania o nieatrakcyjności swojego ciała. Przyczynami przymusu nadmiernego jedzenia są przeważnie jakieś braki w życiu osobistym. Jedzenie wypełnia pustkę towarzyszącą samotności, uczuciu smutku, przygnębienia itp. Jednak wzrost wagi ciała będący efektem takiego rozwiązywania problemów powoduje pogłębienie złego samopoczucia i poczucie winy. Chorzy zaczynają więc obsesyjnie stosować różnorakie diety, przeważnie przerywając je w połowie i rozpoczynając inne. Niedokończone diety przyjmowane, jako osobiste porażki muszą zostać zrekompensowane przyjemnością jedzenia i tak zamyka się krąg bezsilności. Nadwaga, później otyłość jest przyczyną izolacji społecznej, unikania kontaktów z rówieśnikami a także aktywności ruchowej. Przekonanie o własnej nieatrakcyjności może przyjąć postać wręcz wstrętu do swojego ciała, co powoduje pogłębienie zaburzeń emocjonalnych a zatem również choroby.
ORTOREKSJA
Ortoreksja to choroba należąca do kręgu chorób żywieniowych o podłożu psychologicznym. Termin orthorexia nervosa wywodzi się z języka greckiego, gdzie „orto” znaczy prawidłowy, dobry, a „oreksis” - pożądanie, apetyt. W skrócie oznacza on obsesję na punkcie zdrowego żywienia, objawiającą się wiarą, iż zdrowa, bardzo rygorystyczna dieta chroni przed chorobami. To choroba o podłożu nerwicowym, w której spożywanie wyłącznie produktów dozwolonych z indywidualnie opracowanej listy i unikanie tych „szkodliwych” - staje się filozofią życia. Autorem terminu ortoreksja jest lekarz medycyny cierpiący na to zaburzenie, Steven Bratman. W dzieciństwie chorował on na alergię pokarmową, której leczenie wykluczało z diety produkty mleczne i pszenne. Rozwijana w ten sposób na przestrzeni wielu lat obawa przed jedzeniem, doprowadziła do swoistej obsesji zdrowej diety. Przejawiała się ona w kilkugodzinnym planowaniu i przygotowywaniu posiłków, prowadzącym do zerwania więzi społecznych. Ukończenie medycyny i prywatna praktyka lekarska, podczas której spotkał się z innymi pacjentami mającymi podobne zaburzenia, uświadomiła mu jego własny problem. W ten sposób stworzył pojęcie nowej jednostki chorobowej - ortoreksji.
Wszechobecny w XXI wieku kult ciała i moda dyktują chęć dopasowania się do powszechnych kanonów urody. Oprócz mody, jako uwarunkowanie tego zaburzenia wskazuje się też postęp cywilizacyjny i pojawienie się wraz z nim żywności modyfikowanej genetycznie. Wiele osób ma obawy co do złego wpływu na zdrowie konserwantów, sztucznych barwników, pestycydów czy innych niepewnych składników w produktach spożywczych. Psychologiczne podłoże zaburzenia sprawia, iż dotknięte nią osoby skupiają się na diecie, aby w ten sposób wypełnić pewną pustkę w swoim życiu. Do grupy ryzyka zachorowaniem na ortoreksję należą osoby bardzo skoncentrowane na sobie samym, posiadające wysokie aspiracje, perfekcjoniści. Często zapadają na nią nowocześni ludzie sukcesu, żyjący w zgodzie ze współczesnymi trendami. Mówi się, iż ortoreksja to choroba bogatych społeczeństw. Dla osób cierpiących na to zaburzenie szczególnie istotna jest jakość spożywanych posiłków. Swoją dietę komponują one w sposób bardzo rygorystyczny, narzucając sobie coraz bardziej restrykcyjne zasady. Stopniowo wykluczają z niej pewne produkty spożywcze, pozbawiając ją w ten sposób niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania mikroelementów i witamin. Z czasem spożywają zaledwie kilka produktów, dobranych indywidualnie jako te uznane za bezpieczne dla organizmu. Po początkowej rezygnacji ze słodyczy, tłuszczów, następuje sięganie wyłącznie po żywność ekologiczną. Nie jest to dyktowane obsesyjną chęcią schudnięcia i bycia szczupłym, raczej chęcią kontroli jakości spożywanego pożywienia. Takie monotonne, nieprawidłowo zbilansowane posiłki szybko prowadzą do powstania niedoborów, które odbijają się zarówno na zdrowiu fizycznym, jak i psychicznym pacjentów. Ortorektyk wykazuje duże zainteresowanie na tematy związane ze zdrowym jedzeniem i trybem życia, niemal na pamięć zna wartość kaloryczną i ilość białka, tłuszczu i węglowodanów w poszczególnych składnikach spożywczych. Ponadto każdy kęs musi być przeżuty odpowiednią ilość razy. Taka kontrola żywienia rekompensuje mu w pewien sposób porażki w innych sferach życia. Rozkład dnia zostaje podporządkowany ściśle określonym zasadom, a ich przestrzeganie zaczyna sprawiać niezwykłą satysfakcję, zadowolenie ze „zdrowego trybu życia” oraz przekonanie o jego słuszności. Narzucony reżim dietetyczny z każdym dniem staje się coraz to większy. Typowe u osób dotkniętych tym zaburzeniem jest stosowanie wobec siebie samych systemu kar i nagród. Każde, nawet najmniejsze odstępstwo od ustalonych zasad wywołuje u nich ogromne poczucie winy i potrzebę ukarania się wyeliminowaniem z diety kolejnego produktu z listy dozwolonych do tej pory. Zagrożone ortoreksją lub już cierpiące na nią są osoby, które na planowanie posiłków i zakupy przeznaczają więcej niż 3 godziny dziennie, a swoje menu planują z dużym wyprzedzeniem. Zaopatrują się w sklepach ze zdrową, ekologiczną żywnością, unikają kontaktów towarzyskich zwłaszcza, gdy wiążą się one ze spożywaniem posiłku. Często jedzą w samotności, korzystając z samodzielnie hodowanych upraw warzyw i ziół, samodzielnie pieczonego chleba itp. Ortoreksja jest zaburzeniem, które jak każda inna nieprawidłowość odżywiania niesie ze sobą pewne ryzyko zdrowotne. Niewystarczające dostarczanie organizmowi głównych grup składników odżywczych może być przyczyną powstawania zmian około narządowych. Częstą konsekwencją tej choroby jest uszkodzenie pracy niektórych narządów wewnętrznych, a niekiedy nawet całego układu. Ortorektycy cierpią często na niedokrwistość, anemię, osteoporozę, a uboga dieta może być powodem rozwoju nowotworu jelita grubego. Ponadto niedobory energetyczne upośledzają metabolizm i gospodarkę hormonalną.
Ortorektycy, nieświadomi swojego zaburzenia bądź przekonani o słuszności swojego sposobu odżywiania się, bezskutecznie szukają pomocy u lekarzy zajmujących się konkretnym narządem czy układem. Tymczasem ich choroba jest wieloetapowa, a leczenie samych jej objawów nie wystarczy. Należy zwalczyć przyczynę, a ona tkwi w głowie. Konieczna w ich przypadku jest psychoterapia, pozwalająca na pozbycie się źródła problemów, uleczenie ich chorej duszy. Najważniejsze w jej powodzeniu jest uświadomienie sobie, iż potrzebuje się pomocy.