Nauka finansów publicznych jest nauką interdyscyplinarną, zajmująca się objaśnianiem mechanizmów rządzących procesami gromadzenia i podziału publicznych zasobów pieniężnych. Pojęcie finansów publicznych: a)ujęcie prawne-finanse publiczne stanowią gałąź prawa publicznego, której przedmiotem jest badanie norm dotyczących publicznych zasobów pieniężnych oraz operacji tymi zasobami. b)ujęcie ekonomiczne-fin.publ.-to publiczne zasoby pieniężne, operacje tymi zasobami oraz normy prawne je regulujące. Finanse publiczne obejmują procesy związane zgromadzeniem środków publicznych oraz ich rozdysponowaniem, a w szczególności: 1) gromadzenie dochodów i przychodów publicznych; 2) wydatkowanie środków publicznych; 3) finansowanie potrzeb pożyczkowych budżetu państwa; 4) finansowanie potrzeb pożyczkowych budżetu jednostki samorząduterytorialnego; 5) zaciąganie zobowiązań angażujących środki publiczne; 6) zarządzanie środkami publicznymi; 7) zarządzanie długiem publicznym; 8) rozliczenia z budżetem Unii Europejskiej FINANSE PUBLICZNE A FINANSE PRYWATNE (główne różnice): 1.stosunek do praw ekonomicznych 2.rodzaj realizowanego interesu 3.problem legalnego przymusu w osiąganiu dochodów i ponoszeniu wydatków 4.stosunek do pieniądza 5.skala zachodzących procesów PUBLICZNE ZASOBY PIENIĘŻNE: 1. ujęcie klasyczne "Publiczne zasoby pieniężne są to zasoby pieniężne państwa, departamentów, gmin oraz instytucji publicznych i dobroczynnych". 2. ujęcie prawne „Zasoby pieniężne mają charakter publiczny w każdym przypadku, gdy są przeznaczone na finansowanie służby publicznej” Publiczne zasoby pieniężne muszą posiadać nast. cechy: a)mieć postać środków pieniężnych lub papierów wartościowych. Środkami pieniężnymi są wszelkie środki płatnicze, będące w legalnym obiegu, pełniące funkcje środka wykonywania zobowiązań. Papiery wartościowe, są to w praktyce wszelkie tytuły dłużnicze, które zachowują wartość rynkową b) muszą znajdować się w dyspozycji organizmów publicznych(państwa, wspólnoty terytorialnej, itp.) c) muszą stanowić własność tych organizmów, bądź jedynie znajdują się w ich posiadaniu (dyspozycji) 3.ujęcie politologiczne „są to zasoby, którymi dysponują organizmy publiczne, częściowo publiczne lub nawet prywatne w zakresie wykorzystywania władzy publicznej” 4.regulacje polskiej ustawy o fin publ Środkami publicznymi są: 1) dochody publiczne; 2) środki pochodzące z budżetu Unii Europejskiej; 3) środki pochodzące ze źródeł zagranicznych, nie podlegające zwrotowi. 4) przychody budżetu państwa i budżetów jednostek samorządu terytorialnego oraz innych jednostek sektora finansów publicznych pochodzące: a) ze sprzedaży papierów wartościowych oraz z innych operacji finansowych, b) z prywatyzacji majątku Skarbu Państwa oraz majątku jednostek samorządu terytorialnego c)ze spłat pożyczek udzielonych ze środków publicznych, W systemie demokratycznej gospodarki rynkowej, podstawowy zadaniem państwa jest zapewnienie: a. efektywności całej gospodarki, przy niesprawności rynkowego mechanizmu alokacji zasobów b. sprawiedliwości - równości przy nadmiernej dysproporcji dochodów, c. stabilności gospodarki rynkowej przy jej cyklicznym funkcjonowaniu. FUNKCJE FINANSÓW PUBLICZNYCH: 1. alokacyjna Istota funkcji alokacyjnej polega na tym, że finanse publiczne są narzędziem alokacji (podziału) zasobów części zasobów w gospodarce rynkowej. Skutkiem alokacji części zasobów, którymi dysponuje gospodarka, przez system finansów publicznych jest dostarczanie towarów i usług obywatelom, społecznościom lokalnym oraz całemu społeczeństwu. 2. redystrybucyjna Redystrybucja finansowa-oznacza przesuwanie zasobów pieniężnych między różnymi podmiotami gospodarującymi bądź ich grupami. Redystrybucja finansowa może mieć postać: ..redystrybucji budżetowej -główne cechy: •przymusowość •bezzwrotność, •nieodpłatność ..redystrybucji kredytowej -główne cechy •dobrowolność •zwrotność, •odpłatność ..redystrybucji ubezpieczeniowej-główne cechy •dobrowolność lub przymusowość •zwrotność warunkowa •odpłatność odpłatność 3. stabilizacyjna polega na umiejętnym wykorzystaniu instrumentów alokacji zasobów i redystrybucji dochodów do łagodzenia wahań cyklu koniunkturalnego. W gospodarce występują 3 rodzaje dóbr: 1. dobra publiczne Główne Cechy: a.z przyczyn naturalnych (cech fizycznych) mogą służyć całej zbiorowości lokalnej lub całemu społeczeństwu. b.są one konsumowane egalitarnie przez wszystkich członków społeczeństwa. c.nie mogą być indywidualnie adresowane d.są rozdzielane nieodpłatnie Zaliczamy do nich: -obronę narodową, administracją, bezpieczeństwo wewnętrzne, itp. 2. dobra społeczne: Główne cechy: a.ze względów fizycznych mogą być dobrami prywatnymi, (czyli finansowanymi ze środków prywatnych) ale na skutek doktryny społecznej i prowadzonej polityki państwa są dostępne dla każdego obywatela). b.wykonywane i świadczone są przy wykorzystaniu publicznej infrastruktury. c.są indywidualnie adresowane. d.są rozdzielane nieodpłatnie lub częściowo odpłatnie. e.są finansowane częściowo ze środków publicznych a częściowo ze środków prywatnych. Zaliczamy do nich: -edukację, ochronę zdrowia, kulturę. 3. Dobra prywatne: Główne cechy: a.zaspokajają prywatne, zindywidualizowane potrzeby człowieka, b.wykonywane i świadczone są głównie przy wykorzystaniu zasobów prywatnych. c.są indywidualnie adresowane. d.są rozdzielane odpłatnie poprzez mechanizm rynkowy. e.są finansowane ze środków prywatnych.
|
f.władza publiczna może oddziaływać na ich konsumpcje w sposób pośredni (np. poprzez system podatkowy) Zaliczamy do nich: żywność, odzież, itp. Polityka dyskrecjonalna-uznaniowe regulowanie poziomu obciążeń fiskalnych i wydatków funduszów publicznych w zależności od przebiegu koniunktury gospodarczej, np.: -zmiana stawek podatkowych, -podwyżki/obniżki ceł, -zwiększanie/obniżanie stawek świadczeń socjalnych (zasiłków), Wymaga każdorazowej decyzji rządu lub parlamentu, a to oznacza istnienie opóźnień czasowych. Polityka stabilizatorów automatycznych-polega na wmontowaniu w system fiskalny (dochodów i wydatków publicznych) instrumentów samoczynnie reagujących na zmiany w przebiegu koniunktury gospodarczej. Nie wymagają one każdorazowej decyzji władz publicznych, a zatem opóźnienia czasowe są minimalne. PROBLEM SPRZECZNOŚCI FUNKCJI FINANSÓW PUBLICZNYCH: Sprzeczności te ujawniają się przede wszystkim w dwóch płaszczyznach: 1. nadmierne rozbudowywanie funkcji redystrybucyjnej może pozostawać w sprzeczności ze skutecznością funkcji stabilizacyjnej, 2. funkcja stabilizacyjna może pozostawać w sprzeczności z funkcją alokacyjną (gdy cele stabilizacji gospodarki będą uniemożliwiać zgromadzenie odpowiednich dochodów do alokacji dóbr publicznych i społecznych). SEKTOR PUBLICZNY: POJĘCIE SEKTORA PUBLICZNEGO ..utożsamiany z sektorem państwowym (ogólnonarodowy) ..sektor państwowy + własność samorządów lokalnych ..sektor państwowy + własność samorządów lokalnych + własność organizacji samorządowych SEKTOR FINANSÓW PUBLICZNYCH: 1.SEKTOR RZĄDOWY Organy władzy publicznej Organy kontroli państwowej i ochrony prawa Sądy i trybunały Jednostki budżetowe , zakłady budżetowe i gospodarstwa pomocnicze dla których organem założycielskim jest organ państwowy Inne osoby prawne dla których organem założycielskim jest jednostka samorządu terytorialnego, z wyłączeniem: przedsiębiorstw, bankówi spółek prawa handlowego Samodzielne publiczne zakłady opieki zdrowotnej (państwowe) Państwowe instytucje kultury Polska Akademia Nauk Państwowe Fundusze Celowe Państwowe szkoły wyższe Jednostki badawczo-rozwojowe Narodowy Fundusz Zdrowia 2. SEKTOR SAMORZĄDOWY Jednostki samorządu terytorialnego Organy samorządu terytorialnego Związki samorządu terytorialnego Jednostki budżetowe , zakłady budżetowe i gospodarstwa pomocnicze dla których organem założycielskim jest jednostka samorządu terytorialnego Inne osoby prawne dla których organem założycielskim jest jednostka samorządu terytorialnego, z wyłączeniem: przedsiębiorstw, bankówi spółek prawa handlowego Samodzielne publiczne zakłady opieki zdrowotnej JST Samorządowe instytucje kultury Samorządowe fundusze celowe
3. SEKTOR UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH Zakład Ubezpieczeń Społecznych Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego Fundusze celowe zarządzane przez ZUS Fundusze celowe zarządzane przez ZUS Prawo Wagnera:prawo stałego wzrostu wydatków publicznych. Przyczyny wzrostu wydatków publicznych: -przyczyny historyczne -przyczyny polityczne -przyczyny społeczne -przyczyny ekonomiczne W kontekście rozważań nad prawem Wagnera trzeba uwzględnić poglądy innego wybitnego finansisty niemieckiego, Wilhelma von Gerloffa, który sformułował prawo narastającego oporu wobec podatków. Istota tego prawa polega na tym, że wzrost podatków publicznych nieuchronnie prowadzi do wzrostu podatków, a to z kolei staje się podstawą indywidualnego i zorganizowanego oporu podatników przed rosnącymi podatkami. FORMY ORGANIZACYJNE SEKTORA FINANSÓW PUBLICZNYCH: Metody finansowania budżetowego (budżetowania) a) metoda brutto -całość dochodów i wydatków jednostki organizacyjnej wchodzi pełnym kwotami do budżetu państwalub samorządu terytorialnego b) metoda netto -jednostka pokrywa swe wydatki z własnych dochodów rozliczając się z właściwym budżetem swym wynikiem finansowym. Formy organizacyjno prawne sektora finansów publicznych Jednostki sektora finansów publicznych mogą być tworzone jedynie w formach przewidzia-nych ustawą. Należą do nich: 1)Jednostka budżetowa (metoda brutto, reszta metodą netto) 2) Zakład budżetowy 3) Gospodarstwo pomocnicze 4) Środki specjalne 5) Fundusz celowy Jednostkami budżetowymi są takie jednostki organizacyjne sektora finansów publicznych, które pokrywają swoje wydatki bezpośrednio z budżetu, a pobrane dochody odprowadzają na rachunek odpowiednio dochodów budżetu państwa albo budżetu jednostki samorządu terytorialnego. Zakładami budżetowymi są takie jednostki organizacyjne sektora finansów publicznych,które: a) odpłatnie wykonują wyodrębnione zadania, b) pokrywają koszty swojej działalności z przychodów własnych, z określonymi wyjątkami. Gospodarstwem pomocniczym jest wyodrębniona z jednostki budżetowej, pod względem organizacyjnym i finansowym, część jej podstawowej działalności lub działalność uboczna. Funduszem celowym jest fundusz ustawowo powołany, którego przychody pochodzą z dochodów publicznych, a wydatki przeznaczone są na realizację wyodrębnionych zadań. Fundusz celowy może działać jako osoba prawna lub stanowić wyodrębniony rachunek bankowy, którym dysponuje organ wskazany w ustawie tworzącej fundusz. Fundusz celowy, który realizuje zadania wyodrębnione z budżetu: 1) państwa -jest państwowym funduszem celowym, 2) województwa -jest wojewódzkim funduszem celowym. DOCHODY BUDŻETOWE: Kryteria podziału: *ekonomiczne -źródła pochodzenia (dochody krajowe i zagraniczne) -formy poboru (z danin publicznych, majątku, działalności, pożyczek i kredytów)
|
*prawne (pełnionej funkcji, zwrotności, dobrowolności, odpłatności, podstawy prawne) *organizacyjne (dochodobiorcy, dochododawcy, regularności) Dochody budżetowe: ZASADNICZE: *bezzwrotne -nieodpłatne -przymusowe(opodatkowane, nie opodatkowane)-dobrowolne(daniny) -odpłatne (opłaty) *zwrotne -przymusowe (pożyczka przymusowa) -dobrowolne (pożyczki i kredyty dobrowolne) UBOCZNE: grzywny Podatek- Świadczenie pieniężne o charakterze przymusowym, nieodpłatnym i ogólnym, pobierane przez państwo lub inny związek publicznoprawny na podstawie przepisów prawa, określających warunki, wysokość i terminy płatności. Podmiot podatku •Podmiot czynny -związek publicznoprawny uprawniony do nakładania podatku •Podmiot bierny -podatnik -płatnik -inkasent Przedmiot podatku Rzecz, zdarzenie, stan faktyczny lub prawny, z którym prawo podatkowe łączy powstanie obowiązku podatkowego. Podstawa podatku -wyrażony wartościowo lub ilościowo przedmiot podatku Stawka podatkowa-stanowi współczynnik określający wysokość podatku w stosunku do podstawy opodatkowania Skala podatkowa - zespół stawek i podstaw podatkowych STAWKI PODATKOWE: *kryterium techniki -kwotowe -procentowe *kryterium zmienności -stałe -zmienne: 1.progresywne - Tempo wzrostu stawki jest wyższe od tempa wzrostu podstawy opodatkowania 2.regresywne - Kolejnym przedziałom podstawy opodatkowania towarzyszy coraz niższa stawka 3.degresywne - Po przekroczeniu określonego (niskiego) poziomu podstawy opodatkowania stawka progresywna przekształca się w liniową RODZAJE PROGRESJI: a.Progresja globalna -podstawy opodatkowania grupuje się rosnąco według wielkości w określoną liczbę przedziałów podatkowych, dla których obowiązują coraz to wyższe stawki podatkowe. Skutki: -skokowy wzrost podatku po przekroczeniu granicy przedziału -w ramach jednego przedziału obciążenie ma charakter proporcjonalny. b. Progresja szczeblowa -wyższej stawce podatkowej podlega jedynie nadwyżka podstawy opodatkowania ponad granicę poprzedniego przedziału Skutki: -łagodniejszy wzrost podatku po przekroczeniu granicy przedziału -w ramach jednego przedziału obciążenie ma charakter progresywny. c.Progresja pośrednia -Progresja pośrednia polega na tym, że skala podatkowa na początku uwzględnia minimum wolne od podatku, po nim następuje strefa proporcjonalna i dopiero po przekroczeniu pewnego poziomu podstawy opodatkowania jest stosowana progresja. ULGI PODATKOWE: Ulgi podatkowe-odnoszą się do podstawy opodatkowania lub wielkości należnego podatku. Ich stosownie polega na obniżeniu podstawy opodatkowania lub kwoty należnego podatku. Mogą mieć charakter: -obligatoryjny -fakultatywny (uznaniowy) ZWOLNIENIA PODATKOWE: Zwolnienia podatkowe-polegają na wskazaniu przez prawodawcę, jakie stany faktyczne, prawne lub którzy podatnicy są bezwarunkowo zwolnieni z zapłacenia podatku. Mogą mieć charakter: -podmiotowy, -przedmiotowy, -podmiotowo-przedmiotowy. KLASYFIKACJA PODATKÓW: *przedmiot opodatkowania: -przychodowe -dochodowe -majątkowe -konsumpcyjne *kryterium przedmiotowe: -od przedsiębiorstw -od instytucji finansowych -od gospodarstw domowych -od podmiotów zagranicznych *podmiotu czynnego: -państwowe -samorządowe *nominalnego źródła: -bezpośrednie -pośrednie PODATKI MAJĄTKOWE: *ze względu na źródło zapłaty podatku WYDATKI BUDŻETU PAŃSTWA: Determinanty rozmiarów i struktury wydatków budżetowych 1.Ustrój państwa 2.Sposób pojmowania i realizacji idei „sprawiedliwości społecznej” 3.Zakres i metoda interwencji państwa w procesy gospodarcze 4.Konstytucyjny podział władzy 5.System organizacji funduszów publicznych 6.Rola państwa w systemie bezpieczeństwa zbiorowego -nominalne -realne *ze względu na przedmiot opodatkowania -stan majątku -przyrost majątku -przeniesienie praw majątkowych. CECHY PODATKÓW BEZPOŚREDNICH: Ostenatycyjność poboru. Formalna nieprzerzucalność. Możliwość dostosowania do indywidualnej sytuacji podatnika. Wyższe koszty poboru. Na ogół uzależnienie od sytuacji gospodarczej niekorzystne dla budżetu. Większa wrażliwość na unikanie podatku Negatywny wpływ na koniukturę, oszczędności i inwestycję.
|
CECHY PODATKÓW POŚREDNICH: Na ogół ukryty charakter - „iluzja podatkowa”. Formalna przerzucalność. Niezależne od sytuacji finansowej podatnika Raczej niski koszt poboru. Systematyczność wpływów podatkowych. Korzystny ze względów fiskalnych rodzaj wrażliwości na wahania gospodarcze. Mniejsza wrażliwość na unikanie podatku Przerzucalność podatku-przesunięcie ciężaru opodatkowania na innego podatnika lub grupę podatników, na drodze zmiany cen zasobów ekonomicznych. Czynniki decydujące o skali i kierunku przerzucania podatku I. Czynniki decydujące o skali przerzucalności: 1. elastyczność popytu na dane dobro 2. stosunki panujące w gospodarce (np. poziom zmonopolizowania) 3. mobilność kapitału II. Czynniki decydujące o kierunku przerzucalności: 1.Przerzucaniu podatku w przód sprzyja: •niska elastyczność popytu •występuje przewaga kosztów zmiennych produkcji u podatnika nad kosztami zmiennymi u nabywców. 2.Przerzucaniu podatku w tył sprzyja: •niska elastyczność podaży czynników produkcji oraz ich znaczna substytucyjność. •występuje przewaga kosztów zmiennych produkcji u podatnika nad kosztami zmiennymi u dostawców. FUNKCJE PODATKÓW: *fiskalna *pozafiskalne -gospodarcze(alokacyjna, redystrybucyjna, stabilizacyjna, stymulacyjna, informacyjno-kontrolna) -społeczne -polityczne Współczesne zasady podatkowe 1.trwałej wydajności podatku 2.pewności, 3.dogodności, 4.taniości, 5.ustawowej formy, 6.wewnętrznej i zewnętrznej spójności, •spójność wewnętrzna-spójność konstrukcji danego podatku i wzajemna spójność poszczególnych podatków danego systemu podatkowego. •spójność zewnętrzna-spójność z innymi elementami sytemu finansowego (system pieniężny, system ubezpieczeń społecznych) i z innymi systemami podatkowymi. 7.sprawiedliwości (pionowej czy poziomej?) •sprawiedliwość pionowa-zindywidualizowany podatek, o silnej progresji, licznych ulgach i zwolnieniach. Podatek ”szyty na miarę” •sprawiedliwość pozioma-niska liniowa stawka i szeroka, równoprawna baza podatkowa. 8.ekonomiczności. •nurt neoliberalny-neutralność systemu podatkowego, unikanie fiskalizmu i ochrona źródeł podatkowych •nurt interwencjonistyczny-unikanie fiskalizmu, ochrona źródeł podatkowych, ale przy równoczesnym rozwinięciu pozafiskalnych funkcji podatku (zwłaszcza stabilizacyjnej) SYSTEM PODATKOWY: 1.Ogół pobieranych w danym państwie i w danym czasie podatków. 2.Całokształt prawno-organizacyjnych form opodatkowania , którego elementami są poszczególne podatki, a w ich ramach różne elementy tych konstrukcji. CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA CHARAKTER SYSTEMU PODATKOWGO 1.Tradycje i zaszłości historyczne. 2.Charakter narodowy, w tym przede wszystkim mentalność i moralność podatkową. 3.Poziom rozwoju cywilizacyjnego. 4.Zamożność społeczeństwa i jej rozkład . 5.Poziom przygotowania kadr służb skarbowych i ich wyposażenie w środki techniczne. POJĘCIE BUDŻETU PAŃSTWA 1.scentralizowany fundusz publiczny służący gromadzeniu środków pieniężnych w związku z funkcjami państwa: ..Wysoki poziom centralizacji -wszystkie dochody budżetu państwa bez względu na miejsce powstania trafiają na CENTRALNY RACHUNEK BIEŻĄCY BUDŻETU PAŃSTWA W NBP W WARSZAWIE, ..Gromadzony i wydatkowany jest głównie za pomocą metod BEZZWROTNYCH, ..Jest tylko JEDNYM Z WIELU FUNDUSZÓWpieniężnych finansujących funkcje i zadania Państwa 2.akt prawny o określonym czasie obowiązywania •Budżet państwa jest uchwalany w formie ustawy budżetowejna okres roku kalendarzowego 3.plan finansowy państwa (władz ustawodawczych i władz wykonawczych) DOCHODY BUDŻETU PAŃSTWA: +Podatkowe i niepodatkowe: 1.dochody podatkowe: -podatki pośrednie (od towarów i usług, akcyzowy, od gier)
-podatek dochodowy od osób fizycznych 2. dochody niepodatkowe: -dywidendy i wpłaty z zysku -wpłaty z zysku NBP -cło -dochody jednostek budżetowych -pozostałe dochody niepodatkowe -wpłaty jednostek samorządu terytorialnego -dochody zagraniczne +Środki z UE i innych źródeł nie podlegające zwrotowi. WYDATKI BUDŻETU PAŃSTWA: Determinanty rozmiarów i struktury wydatków budżetowych 1.Ustrój państwa 2.Sposób pojmowania i realizacji idei „sprawiedliwości społecznej” 3.Zakres i metoda interwencji państwa w procesy gospodarcze 4.Konstytucyjny podział władzy 5.System organizacji funduszów publicznych 6.Rola państwa w systemie bezpieczeństwa zbiorowego Kryteria podziału wydatków budżetowych: *kryterium funkcji -klasyczne(władcze) -socjalno-kulturalne -ekonomiczne -obsługa długu publicznego *związek z wykorzystaniem PKB -realne -transfery przelewowe (zewnętrzne i wewnętrzne) *miejsca wydatkowania (krajowe i zagraniczne) *kryterium przeznaczenia (bieżące, majątkowe) *możliwość oddziaływania władz -stałe -elastyczne -sztywne -pozostałe STRUKTURA WYDATKÓW BUDŻETU PAŃSTWA W POLSCE: -gospodarka - 5,45 % -socjalne kulturalne - 44,20 % -władcze - 15,83 % -obsługa długu - 14,14 % -różne rozliczenia - 20,34 % FINANSE SAMORZĄDÓW TERYTORIALNYCH: Finanse samorządu terytorialnego to publiczne zasoby pieniężne gmin, powiatów, województw samorządowych, operacje tymi zasobami i normy prawne je regulujące. Główne podstawy prawne samorządu terytorialnego w Polsce •Europejska Karta Samorządu terytorialnego •Konstytucja RP z 2 kwietnia 1997 r. •Ustawy ustrojowe
|