Wykład 3 7.03.2008
PRZEPIS prawny i norma prawna
Relacja przepisu prawa i normy prawnej
Jednostka, która stosuje prawo lub której stosowanie prawa dotyczy ma do czynienia ze specyficznym rodzajem języka pisanego jakim jest tekst prawny. Teksty te zawierają głównie przepisy ujęte w artykuły bądź paragrafy. W nauce prawa sporne jest określenie relacji między przepisem prawnym a normą prawną.
Trzy stanowiska relacji między przepisem a normą prawną
Zwolennicy stanowiska pierwszego uważają, że norma prawna i przepis prawa to pojęcia tożsame, synonimiczne a więc takie, które możemy stosować zamiennie.
Przedstawiciele drugiej koncepcji dokonują pewnego rozróżnienia albowiem uważają, że przepis prawa jest to pewien napis występujący w akcie prawnym, inaczej mówiąc przepis prawa jest to pewien substrat fizyczny natomiast znaczenie tego substratu to właśnie norma prawna.
Reprezentanci trzeciego poglądu również rozróżniają przepis prawa i normę prawną, traktując przepis prawa jako najmniejszą jednostkę techniczną inaczej systematyczną aktu prawnego. Natomiast norma prawna to pewna reguła postępowania zbudowana wg. określonego wzoru z elementów zawartych w przepisie prawnym.
Przepis prawny
Tekst aktu prawnego jest usystematyzowany w pewne jednostki, których rodzaj zależy od rodzaju aktu prawnego. Fakt podziału aktu prawnego na mniejsze jednostki systematyczne jest spowodowany przesłankami natury merytorycznej. Aby odszukać przepis prawa musimy znaleźć najmniejszą jednostkę systematyczną czyli artykuł, paragraf lub ustęp. Widać z tego, że przepis prawa jest dany bezpośrednio przez ustawodawcę natomiast norma prawna jest wynikiem pewnego procesu, pewnej pracy, nie jest ona dana bezpośrednio przez ustawodawcę lecz musimy ją dopiero odnaleźć, odtworzyć opierając się właśnie na przepisie prawa.
Norma prawna
Norma prawna jest pewną konstrukcją teoretyczną a zadaniem prawnika stosującego prawo jest skonstruowanie na podstawie przepisu prawa normy prawnej spełniającej określone warunki. Norma prawna jest skonstruowana na bazie przepisów prawa znajdujących się w określonym akcie normatywnym i jako taka wskazuje sposób właściwego postępowania wg. wartości jakie tkwią w prawie. Norma prawna ma w sposób możliwie wyczerpujący regulować co najmniej trzy podstawowe kwestie
określać kto jest adresatem normy prawnej - czyje zachowanie ma być przez daną normę regulowane - tę część normy nazywamy hipotezą
ma wskazywać na czym polega powinne zachowanie się adresata normy - ta część to dyspozycja
regulować konsekwencje zachowania się przez adresata w sposób odmienny od zachowania powinnego - ten element nazywamy sankcją
Dwie zasadnicze koncepcje budowy normy prawnej
trójelementowa norma prawna - opiera się na założeniu, że norma prawna składa się z trzech elementów:
hipoteza - określa adresata normy prawnej, wskazuje czyje zachowanie dana norma reguluje, wskazuje właściwości i cechy a niekiedy również miejsce i czas
dyspozycja - określa wzór powinnego zachowania
sankcje - określa konsekwencje zachowania odmiennego od zachowania powinnego
wielopostaciowa (polimorficzna) norma prawna - normę prawną można konstruować na wiele różnych sposobów w zależności od celów, które chcemy osiągnąć. Normę prawną budujemy dla pewnych celów teoretycznych np. dla analizy prawa bądź ze względów praktycznych takich jak dokonanie wykładni, usunięcie sprzeczności czy też wypełnienie luk w prawie. Istnieją bowiem sytuacje w których trójelementowa struktura normy prawnej nie jest wystarczająca a więc trzeba zbudować normę według innego wzoru i tak stanowisko polimorficznej struktury normy prawnej dopuszcza możliwość budowania norm prawnych według różnorodnych wzorów i twierdzi, że budowa normy prawnej jest w znacznej mierze kwestią konwencjonalną.
Przykład trójelementowej normy prawnej
Hipoteza: wskazuje na osobę - „kto”
Dyspozycja: nie wolno wyrządzać szkody - „z własnej winy wyrządza szkodę”
Sankcja: „zobowiązany jest do jej naprawienia”
Podział norm prawnych
Ze względu na adresata określonego w hipotezie
jednostkowe - taka, która skierowana jest do ściśle określonego adresata
ogólne - skierowane są do pewnej klasy adresatów i może tu występować węższy lub szerszy krąg adresatów np. „kto” - najszerszy krąg adresatów; „urzędnik”
Ze względu na określenie powinnego zachowania się
konkretne - takie, które dotyczą niepowtarzalnego zachowania się adresata inaczej mówiąc jeżeli adresat zachowa się w określony w normie sposób to norma ta przestaje dalej wiązać. Np. jeżeli Pan X jest zobowiązany zwrócić Panu Y jakiś dług, Y wezwie X do zwrotu i X zwróci to norma przestaje wiązać.
abstrakcyjne - reguluje pewien rodzaj powtarzalnych zachowań - jeżeli adresat zachowa się w odpowiedni sposób zgodny z normą to norma ta nie przestaje wiązać innych adresatów np. jeżeli Y spełni swój obowiązek zasadniczej służby wojskowej nie znaczy to, że norma ta nie obowiązuje kogoś innego czyli innymi słowy dla spełnienia dyspozycji tej normy nie wystarczy jednorazowe konkretne zachowania się adresata
Ze względu na sposób powstawania (tworzenia) norm prawnych
indywidualne - jednostkowo-konkretne tj. takie, które dotyczą jednego adresata i niepowtarzalnego się zachowania. Normy takie powstają na etapie stosowania prawa a więc są one zawarte w wyrokach sądowych, decyzjach administracyjnych. Norma indywidualna powstaje na gruncie normy generalnej.
generalna - ogólno-abstrakcyjna - taka, która dotyczy pewnej klasy adresatów i pewnych powtarzalnych i zachowań. Powstają one na etapie tworzenia prawa i zawarte są w aktach normatywnych.
Ze względu na dyspozycję
nakazowe
zakazowe
dozwolone (dozwalające) - informują o tym, że określony sposób zachowania jest dopuszczalny i od woli adresata zależy czy skorzysta on z tego sposobu zachowania
Ze względu na sankcje
represyjna - spotykana najczęściej na gruncie prawa karnego polega na wyrządzeniu pewnej dolegliwości psychicznej lub fizycznej w razie zachowania odmiennego od zachowania powinnego np. zastosowanie kary grzywny, pozbawienia wolności itd.
nieważności - spotykana najczęściej na gruncie prawa cywilnego, która polega na tym, że jeżeli dla podjęcia określonej czynności prawnej konieczne jest zachowanie odpowiedniej formy to nie dochowanie tejże formy czyni tę czynność nieważną (ad solemnitatem) np. sporządzenie umowy sprzedaży nieruchomości bez zachowania formy aktu notarialnego
egzekucyjna - spotykana najczęściej na gruncie prawa administracyjnego - polega ona na zmuszeniu adresata do zachowania się w sposób zgodny z dyspozycją poprzez zastosowanie nawet przymusu fizycznego np. wyrok przymusowego leczenia odwykowego bez zgody uzależnionego lub gdy świadek nie stawia się do sądu bez usprawiedliwienia sąd może zarządzić doprowadzenie świadka do sądu.
Ze względu na rodzaje norm prawnych
prawo więcej niż doskonałe - takie, które obwarowane jest sankcją represyjna i sankcją nieważności np. bigamia
prawo doskonałe - takie, które obwarowane są sankcją nieważności np. umowa sprzedaży nieruchomości, zmiana w umowie spółki z ograniczoną odpowiedzialnością (dla swej skuteczności wymaga formy aktu notarialnego)
prawo mniej niż doskonałe - takie, które obwarowane są wyłącznie sanocką represyjną - normy prawa karnego
prawo niedoskonałe - takie, które nie są obwarowane żadną sankcją - np. Prezydent odpowiada przez Bogiem i historią (Konstytucja Kwietniowa)
Podział przepisów szeroko rozumianego prawa cywilnego
ius cogens - prawo obowiązujące - to takie, które wiążą adresata bezwzględnie do zachowania zgodnego z wzorcem, który zawarty jest w dyspozycji. Jeżeli adresat zachowa się w sposób niezgodny z dyspozycją to takie zachowanie z mocy samego prawa będzie nieważne.
ius dispostivum - prawo względnie obowiązujące - to takie, które pozostawiają adresatowi swobodę wyboru swojego zachowania a mianowicie może on się zachować w sposób określony w dyspozycji ale może też określić to w inny sposób np. umowa o pracę - możemy swobodnie określać wysokość wynagrodzenia ale nie może być ono mniejsze niż minimalne wynagrodzenie.
2