6 Ramienna Gwiazda Dawida - złączenie Ducha i Materii
Afikoman - pół macy podawane na deser w św. Pesach.
Ajcew chajiw - drzewo życia - nawija się na nią Torę
Aron-ha-kodesz - to nisza, rodzaj małej apsydy, w której przechowuje się Torę.
Atara - koronkowe obszycia na krótszym boku talesu.
Bar miewe - obrządek, w którym 13 letni chłopcy stają się pełnoletni.
Bat miewa - obrządek, w którym 12,5 letnie dziewczynki stają się pełnoletnie.
Besamin - pojemnik, do którego wkłada się zioła i goździki - wdycha się z nich dym, który ma wzmocnić ciało i duszę, aby przetrwała do następnego szabatu.
Biała serwetka - symbol porannej rosy.
Białe szaty - symbol anioła, ale i całun śmierci.
Bima - na niej czyta się Torę, znajduje się na środku synagogi.
Brit mila - ceremonia obrzezania, w 8 dniu po narodzinach
Chanuka - oczyszczenie świątyni - 25 dzień m-ce Kiszew (list./grudz.).- upamiętnia oczyszczenie Świątyni w 165 r. p.n.e. przez zwycięzców Judy Machabeusza. Symbolem święta jest 8-9 ramienny świecznik (szamasz), który zapala się od L do P (codziennie jedną świeczkę).
Charostet - starte jabłko + orzechy + cynamon, zalane winem. Na podobieństwo gliny, z której wznoszono budowle dla Faraona.
Chasidim - najniższa warstwa kapłanów
Chasydyzm - w Polsce ok. XII w. - był to ruch uciskanych mas Żydów przeciwko rabinom, którzy posiadali władze religijną, cywilną karną i gospodarczą.
Czulent - zapiekanka spożywana m.in.. w dzień szabatu.
Esceńczycy - tworzą własne obrzędy, odrzucają kult świątyni, wyzbywają się majątku, tworzą grupę podobną do zakonu
Estrog (serce) - Żyd ma Torę i ją przestrzega.
Faryzeusze - kapłani, dawni saferzy - rabii - uznają prawo pisane
Gemara (rozwinęła się z Miszny) - składa się, z hallachów (normy praktycznego postępowania), oraz z agad (pouczenia w sprawach wiary).
Get - list rozwodowy (pisany po aramejsku), który mąż wręcza żonie - "oto jesteś wolna dla każdego mężczyzny".
Gorzkie zioła - gorzki los w czasach egipskich.
Hawdala - świeca - poskręcana z dwóch knotów - symbol przenikania się dobra i zła.
Jad (hebr. Ręka) - wskaźnik używany do czytania Tory, ponieważ nie można dotykać jej palcami.
Jajka - symbol życia, ale także zmarłych w Egipcie.
Jom Kipur - dzień pojednania - 10 dzień m-ce Tiszri
Jom-ha-Din - dzień sądu, dzień, w którym Bóg sądzi ludzi.
Jom-ha-Zikonan - dzień pamięci - jako wspomnienie ofiary Izaaka.
Kaara - w niej przechowywana jest maca.
Kantor (chazan) - osoba czytająca Torę (na bimie).
Kaparot - zastępca grzesznika - jeden z obrzędów w Rosz-ha-szana.
Kaporet - lambrekin, który odp. pokrywie Arki.
Kadisz - modlitwa związana ze śmiercią
Kidusz - błogosławieństwo, modlitwa.
Kirkut - cmentarz - zakopuje się też na nim stare, zniszczone Tory, które wcześniej zbierane są do drewnianej skrzyni znajdującej się w synagodze (w przedsionku).
Kol Nidrej - modlitwa w czasie nabożeństwa ("wszystkie śluby") - wyznanie grzechów i prośba o wybaczenie. Modlitwa ta zwalnia z podjętych nieświadomie ślubów wobec Boga
Lechaim - toast (Św. Purim)
Lew - symbol Boga, boskiej mocy, najsilniejszego władcy za czasów Dawida, symbol samego Dawida, ale też jego potomka Chrystusa.
Lulaw - kołysanie, ruszanie rękami 4 kierunkach świata - ma to wyrażać wszechobecność Boga (św. Sukot).
Macewe - pionowa ścianka układana na grobie zmarłego.
Marach - po śmierci układa się na nich zwłoki i przykrywa całunem.
Megilla - ks. Estery (Tora) - jako jedyna jest ilustrowana.
Meil - "sukienka" - zakładana na Torę podczas przenoszenia jej z Aron-ha-kodesz do Bimy.
Mezuza - rodzaj pudełeczka - wiesza się go na prawej framudze drzwi wejściowych - żydzi uważają, że znajduje się w nim fragment prawdy.
Mirt (oczy) - Żyd zna Torę, ale jej nie przestrzega.
Miszna - kodeks i streszczenie prawa ustnego, dzieli się na 6 części, te na traktaty (63), rozdziały oraz paragrafy.
Mizrach - ściana w synagodze (meczecie też) - zwrócona w stronę Jerozolimy.
Palma (kręgosłup) - Żyd nie ma Tory, ale dobrze postępuje.
Parochet - ozdobna zasłona, pamiątka oddzielenia Święto Świętych od Miejsca Świętych. Na parochecie umieszcza się najczęściej lwy trzymające prawo.
Pektoral - pas z 12 kamieniami, zakładany przez kapłana w Jom Kipur (symbol 12 plemion).
Pesach - święto Przejścia - 15 dzień m-ce Nisan (marz./kwiecień.) - to historyczne, biblijne święto związane z ucieczką żydów z niewoli egipskiej. Łączy elem. żydowskie z kannejs.
Purim - święto losów - 14 dzień m-ce Adar (luty/marzec) - w trakcie tego święta cytowana jest megilla. W bimie znajduje się kukła Hamana. Żydzi obdarowują się prezentami.
Rabbi - nauczyciel
Rimonim - dzwoneczki umieszczane na Ajcew chajiw
Rosz-ha-szana - 1-2 dzień m-ce Tiszri - Nowy Rok
Sabatanizm - kierunek, a właściwie sekta powstała na przełomie XVI - XVII w., która czerpała inspirację z kabały średn.
Sadyceusze - kapłani uznający Torę
Safer - grupa ludzi świeckich - przepisywali prawo
Sanhedryn - dbali o właściwą interpretacje praw.
Sidur - coś jak nasze Pismo Święte - żydzi posługują się nim w codziennej modlitwie
Simchat Tora - Radość Tory - święto to kończy rok odczytywania Tory (czytane są ostatnie wersety K.P.Prawa) i rozpoczyna się powtórnie czytanie od ks. Rodzaju.
Sukot - święto szałasów - 15 dzień miesiąca Tiszri - trwa 7 dni, w ostatnim dniu Simchat Tora (wrzesień/październik)-lulaw, gałązki (etrog, palma, mirt, wierzba).
Sulchan - serwetka, którą układa się na bimie, na niej leży Tora.
Szabat - święto tradycyjne, zwyczaj - jest dniem wolnym, upamiętniającym odpoczynek Boga po stworzeniu świata.
Szawuot (Szewuot) - św. Tygodni - 7 dni po Pesach - na pamiątkę objawienia się Boga na górze Synaj i przekazanie Mojżeszowi 10-ciu przykazań.
Szofar - barani róg - dmie się w niego w Święto Trąbek, głos rogu wzywa do pokuty i nawrócenia. Dmie się 2x - na początku i w trakcie nabożeństwa.
Tales - kolor biały, obramienia granatowe + 613 frędzli!
Talmud = Miszna + Gemara - podstawa judaizmu (opracowywana w Babilonie i w Jerozolimie).
Tas - tarcza, na której zapisana jest informacja o uroczystości, na którą przygotowany jest zwój. Umieszcza się nią na Torze podczas przenoszenia jej z Aron-ha-kodesz do Bimy
Taszlich - symbol oczyszczenia - jeden z obrzędów w Rosz-ha-szana.
Tora - Pięcioksiąg - Prawo - pisana ręcznie, atramentem, gęsim piórem, na pergaminie. Nawijana jest na ajcew chajiw. Do jej czytania potrzebne są trzy osoby. Nie zawiera dekoracji z wyjątkiem ks. Estery.
Widuj - wyznanie grzechów odmawiane 10x w czasie Jom Kipur
Wierzba (usta) - Żyd nie ma Tory i jej nie przestrzega.
Zielenina - symbol wolności, maczana w słonej wodzie to łzy przelane w niewoli.
Kult maryjny. Oficjalnie kult został zatwierdzony na soborze w Efezie(341r.) gdzie uznano boskie macierzyństwo Marii i przydano Jej tytuł Theotakos. Kult rozwijał się na terenach Kościoła Wsch. jako cecha pobożności bizantyjskiej. To doprowadziło do konfliktu między zwolennikami kultu a przeciwnikami - ikonoklazmu(726- 843) ostatecznie kult przywraca cesarzowa Teodora. W Kościele Wschodnim ikony przedstawiające Matkę Boską, mają wedle tradycji cudowne pochodzenie - są dziełem Św. Łukasza, lekarza, malarza, który trzykrotnie miał sportretować Maryję (po zesłaniu Ducha Świętego) owe „trzy portrety" typu ikonograficznego (kanoniczne) Maryi. Typy ikonograficzne Matki Bożej. 1. Eleusa (Miłosierna, Współczująca). Matka Boska trzyma na rękach Chrystusa (Chrystus - postać dziecka o twarzy osoby dorosłej), który przytula się policzkiem do Matki. Twarz Matki Boskiej jest smutna, ponieważ Chrystus mówi jej o swojej śmierci. 2. Hodegetria - Matka Boska Przewodniczka. Twarz Chrystusa jest oddalona od Matki. Matka Boska wskazuje ręką na Chrystusa - On jest przewodnikiem. Chrystus ukazany jako dziecko z twarzą dorosłego. 3. Orantka - najstarszy typ ikony, ukazywany już w katakumbach. Matka Boska ukazana jest w całej postaci lub do połowy. Ręce ma skierowane do góry. Blacherniotissa - odmiana orantki. Na piersiach ma medalion z postacią Chrystusa.
Kult Maryjny. I W Kościele Zachodnim cześć Maryi oddawana była w formie wezwań kościoła np. Santa Maria Maggiore w Rzymie (ok. 340 r.). Natomiast kult wizerunków maryjnych jest zdecydowanie późniejszy. Apogeum osiągnąć w XVII i XVIII w. RAFAEL - tworzy madonny -jest to mieszczka florencka. Maria jest ukazana jako osoba świecka. Nie oddawano madonnom żadnej czci. Były one umieszczone w domach. II. Wielkie znaczenie dla rozwoju kultu maryjnego mają: reformacja i wynikająca z tego schizma, Sobór Trydencki - ustala zasady czci obrazów, a także sprawy plastyczne. III. Protestantyzm (religia ewangelicko - augsburska) 3 odłamy: Kalwinizm, Luteranizm, Kościół angielski. Protestantyzm potępił kult obrazów, dlatego te kościoły są puste, brak obrazów. IV. W XVII w. nasila się zjawisko poświęcenia narodów Matce Bożej (Polska 1656r — Jan Kazimierz w Lwowie poświęca Polskę Matce Bożej, od tego momentu powstają sanktuaria. V. Od XVII w. notuje się rozwój sanktuariów Maryjnych. VI. Od XVII w. istnieje tradycja koronacji wizerunków Maryjnych (732r. -Santa Maria Maggiore, 1636 r.— Rzym, 1717r. — Częstochowa). VII. W chrześcijaństwie ok. 7500 miejsc pielgrzymkowych (Polska ok. 500). W 1383r. Władysław Opolczyk przywozi ikonę do Częstochowy). Sanktuarium w Licheniu - 6-te lub 7-me pod względem wielkości na świecie. Ikony wschodnie czczone to: -Matka Boska Smoleńska, -Matka Boska Kazańska (Moskwa), -Matka Boska Poczajowska (Ukraina). Kult Maryjny - Objawienia - ważną rolę w kulcie maryjnym odgrywają objawienia (XIXw.). Z pierwsze uznaje się spotkanie Maryi z Jakubem w Saragossie (Hiszpania). Kościół uważa iż objawienia publiczne zakończyły się wraz ze śmiercią ostatniego a apostołów. Wszelkie późniejsze objawienia traktuje się jako prywatnie, które nie wnoszą nic do treści objawienia przekazanego przez Chrystusa (Kościół nie wymaga od swoich członków wiary w jakiekolwiek objawiania). Najważniejsze jest objawienie Cudownego Medalika - litera M, nad nią krzyż, a pod nią serce Jezusa, Maryi. Wydarzenie to przyspieszyło przyjęcie dogmatu o niepokalanym poczęciu. Matka boska objawia się dzieciom jako piękna, młoda kobieta, mówi językiem miejscowym.
Uznane objawienia przez Kościół (3): La Salette 1846r. -Sanktuarium położone w Alpach Izerskich (1800 mnpm), objawienie zwane „Płaczącą Panią" - przepowiedziała liczne klęski czekające ludzi (wojnę, głód, epidemię) - zatwierdzenie w 1851r.
Lourdes (11.02-16.07.1858) - w sumie 18 objawień Bernadecie S. (kanonizowana 1933r.). Za najważniejsze uznaje się 16 objawień - przedstawia się jako „Niepokalanie Poczętą" (dogmat Piusa IX). Budowa - kaplica Groty (1856r.) kościół dolny, Bazylika Niepokalanego Poczęcia (1871r.) - kościół górny, obok grota z figurką. Fatima - 6 objawień. 3 tajemnice Fatimskie; Zwrócenie uwagi na Chiny, Kubę, Afrykę. Tajemnice Fatimskie: 1. Wizja nieba, czyśćca, piekła - męki piekielne, udręczenie dusz. 2. Jeśli Rosja nawróci się na katolicyzm na świecie zapanuje pokój. Jeśli nie to spowoduje wojny i prześladowanie kościoła (Komunizm). 3. Jest to zapowiedź cierpienia jakie miał mieć Papież - opis zamachu, cierpienie Kościoła w Chinach, Kubie i Afryce
Muzea w Polsce. 1. Renesans i Barok. Zbiory gromadzone były w skarbcach kościelnych-do dziś zachowały się: skarbiec na Wawelu i skarbiec na Jasnej Górze w Częstochowie. Wielka sławą cieszyła się zbiór tkanin króla Zygmunta Augusta. Posiadał on również galerię obrazów. Na Wawelu znajdowało się 350 tkanin do dziś pozostało 136 arrasów, z których 132 są na Wawelu a 4 w Muzeum Narodowym w Warszawie. Wspaniałe kolekcje zgromadzili królowie z dynastii Wazów w końcu XVI w. Podstawą ich były zbiory Zygmunta III .Posiadał on wiele obrazów Włoskich, obrazy Rubensa (portrety).
2. Oświecenie. Namiętnym zbieraczem był król Stanisław August Poniatowski- stworzył galerię liczącą 2300 obrazów, z obrazami Rembrandta. Obrazy rozmieszczone były w Łazienkach, w Zamku Królewskim, oraz w innych budowlach królewskich. Zapoczątkowane zostały zbiory Czartoryskich w pałacach warszawskich i w Puławach nad Wisłą. Rozbiory Polski przyczyniły się do likwidacji zbiorów królewskich i wywozu dzieł sztuki za granicę.
3. Muzea państwowe, miejskie i społeczne w połowie XIXw i w początkach XXw. Polska podzielona była między 3 zaborców dlatego też nie mogły powstawać poważniejsze instytucje. Wyjątkiem jest założenie w Warszawie w 1862r Muzeum Sztuk Pięknych które później zostało przekształcone w Muzeum Narodowe. W Krakowie w 2 poł.XIXw ośrodkiem życia kulturalnego obok uniwersytetu była Polska Akademia Umiejętności, która zaczęła tworzyć własne zbiory jak Muzeum Fizjograficzne, Muzeum Antropologii, Archeologii Prehistorycznej i Etnologii.Stoworzona ostatecznie Muzeum Narodowe w Krakowie.
4. Prywatne zbiory muzealne. Trzy duże i cenne zbiory: 1) zamek w Kórniku (Działyńscy) -biblioteka, zbiory muzealne, 2)pałac w Rogalinie -Edward Raczyński zakupił zbiory po pisarzu Julianie Niemcewiczu, założył galerię portretów rodzinnych, zbrojownię i bibliotekę. 3) zamek w Gołuchowie adaptowany na muzeum przez Izabelę z Czartoryskich Działyńską- zbiory przeniesiono tu z Hotel Lambert z Paryża. Inne: -Biblioteka i Muzeum Krasińskich, -Biblioteka i Muzeum Przeździeckich, -początki zbiorów Zamoyskich. 5.Początki muzealnictwa regionalnego. Pierwszym tego typu muzeum stało się Muzeum Tatrzańskie w Zakopanem utworzone w 1888r. Zapoczątkowało ono zbiory przyrodnicze, archeologiczne i etnograficzne. Działalność zbieracką, naukową i oświatowa rozwinęły muzea regionalne w: Kaliszu, Kielcach, Łodzi, Łomży, Łowiczu, itp.
6.Okres międzywojenny. 1916r Muzeum Sztuk Pięknych zostało przekształcone w Muzeum Narodowe w Warszawie. 1921r na nowo zorganizowano Związek Muzeów w Polsce z siedzibą w Krakowie. Tylko trzy duże instytucje muzealne powstały jako muzea państwowe: Muzeum Archeologii Prehistorycznej, Muzeum Zoologiczne i Muzeum Wojska. Państwowe było również Muzeum Zamkowe w Grodnie. Nowe wielkie muzeum typu zorganizowanego powstało na Wawelu. Jednym z większych muzeów stało się szybko Muzeum Śląskie w Katowicach posiadające działy: przyrodniczy, etnograficzny, archeologiczny, sztuki zdobniczej i galerię obrazów.
7. Odbudowa muzealnictwa w Polsce. Utworzone Pracownię Restauracji Rzeźby, pracownię Restauracji malarstwa, Pracownie Konserwacji Rysunków i Grafiki oraz Pracownie Konserwacji Dzieł Sztuki Zdobniczej. W Krakowie utworzono specjalną pracownię na Wawelu zlecając jej konserwacje z Niemiec Ołtarza Mariackiego Wita Stwosza. Muzeum Narodowe w Krakowie stało się ośrodkiem jednoczącym główne zbiory krakowskie, w pierwszym rzędzie Muzeum Czartoryskich i Muzeum Przemysłowe, które stały się jego oddziałami. Gromadzono tam również zabytki architektoniczne i etnograficzne. Nowym zadaniem było utworzenie nowego typu muzeów, które upamiętniłyby martyrologię ludzkości w czasie wojny. Powstały pomniki męczeństwa w Treblince, w Chełmnie n.Nerem, Sobiborze i Bełżcu. Utworzono Izby Pamięci Narodowej. 8. W trzecim i czwartym dziesięcioleciu. W 1956r stan prawny muzeów uległ modyfikacji w związku z decentralizacją administracji państwowej. Odtąd Ministerstwu Kultury i Sztuki podlegają tylko muzea narodowe, Wawel i muzea o charakterze centralnym, pozostałe są związane z władzami terenowymi. W Krakowie ukończono nowy gmach dla części zbiorów Oddziału Czaroryskich, a wzgórze Wawelskie oddano na cele muzealne.
9. Współpraca z zagranicą. Od 1947r Polska uczestniczy w międzynarodowej Radzie Muzeów (ICOM). W 1952r w Muzeum Narodowym Warszawie zorganizowano wystawę „Leonardo da Vinci w 500 rocznicę urodzin”. W 1956r w Muzeum Narodowym w Warszawie wystawa obrazów Rembrandta
Aryballos- zw też anforą- dwuuszny dzban z dł szyjką słuz do przechowywania płynów
Aztekowie- ostatnia kultura obszaru zat Meksykańskiej- dzisiejsi mieszkańcy Meksyku- najw władcy Asteków- Montezuma I, II, III; uważali że ich przodkami byli Toltekowie
Chac Moal- bóg deszczu
Chavin- kult okresu formacyjnego- Inkowie
Chichen Itza- miejsce spotk kult Majów i Tolteków- św 1000 kolumn- wzorowana na sw Wenus z Tula
Chichy- piwo z gotowanej kukurydzy
Chimu (Han Han)- powst 12/13 w - powstaje, spadkobierca kult. Mochica, przejmuje ich osiągniecia (język, kult ksieżyca). Jest b. ważnym etapem pomiedzy kult Mochica a państwem Inków
Cuzco- stolica Inków- twierdza- kształt pumy (dolne, górne), tam też obserwatorium z zegarem słonecznym
Dziewice słońca- kobiety wykonujące tkaniny
El Tayn (Chichen Itza, Toltekowie)- piramida nisz
Haab- kal słoneczny; 18x20= 360+ 5 dla wyrównania
IIlapa- bóg pogody, gromu, błyskawicy
Inkowie- stw największe i najpot państwo w Ameryce pd, imperium było rządzone Imperialistycznie; pisło węzełkowe
Inti- bóg słonca
Kero- polichromowane kubki drewniane
Kiczua- język Inków
Kukulkana piramida (Chichen Itza)- odzwierciedlenie kalendarza (reliefy)
La venta (UNESCO)- Gwatemala, Meksyk- mezoameryka- okr przedklasyczny
Machu Picchu- najw twierdza Inków- zbudowane w X lub przed przybyciem Hiszpanów XV/XVI w
Majowie- najb dojrzała kult Ameryki- 2 fazy rozwoju- klasyczny 300-800ne, szczyt rozwoju 730- 900 ne poklasyczny 1000-1250 ne
Mama killa-bogini księżyc, żona Inti
Mama sara (kukurydza)
Manco Capana- założyciel dynastii i uważany za 1-go Inka
Mochica- kult regionalne- Inkowie
Monte Alba (Zapotekowie)- ośr z 4 w pne zw z kultura Olmeków
Nazca- kult regionalne- Inkowie- 2 niewyjaśnione znaleziska archeolog
Palenque- okr klasyczny- swiatynia inskrypcji (król Pakal, 7 wiek)
Paracas Cavernas- kult okr formacyjnego- Inkowie- przedewsz odkryto jaskinie- nekropolie
Pelota - rytualna gra piłką kałczukową
Pizzan- rzeź Inków (1533r)
San Lorenzo- stonowisko archeolog- mezoameryka- okres przedklasyczny
Świątynia (tochub-tablero- zest. skosnych i prost tarasów)- na piramidzie schodkowej
Ten Otchla- wspaniały ośr Azteków- przejmują wszystko co istniało w kult Tolteków, Majów- nie wprow nic nowego
Tenochtilan- miejsce osiedlenia się Azteków wg mitu (spotkanie orła z grzechotnikiem w dziobie siedzącego na kaktusie wyrast z kamienia)- Chichen Itza
Theotihuacan- okr klasyczny- szczyt okres rozwoju kult prekolumbijskiej- nad zat meksykanską- miejsce gdzie stworzono bogów
Tiahuanaco- rozwija się na skraju płaskowyżu Boliwijskiego
Tikal- Gwatemala- okr klasyczny- majowie
Toltekowie- (Tula; Tollan)- stolica kult Tolteków- u nich pojaw się filary podpier dach
Tzolkin- kalendarz rytualny; 13x20= 260- cykl wzrost kukur
Ux nal (Chichen Itza)- piramidy stożkowe, pałac, dom gubernatora
Wirakocza (bóg)- twórca świata, najw. bóg- tworzy resztę bogów
Szlak Jedwabny. Geneza tego szlaku polegała na odtworzeniu szlaków jedwabnych, jakie wychodziły w starożytności z Chin i dochodziły do Europy. Szlak służył rozprowadzeniu produktów ze Wschodu na teren Europy Zachodniej. Jest mnóstwo miejscowości uczestniczących, ale można by powiedzieć ze zaczyna się w Xian i prowadził do Wenecji, (ponieważ był to bardzo bogaty port na terenie europy, który rozprowadzał produkty idące ze Wschodu na tereny Europy Zachodniej). Szlak ten ma swoje odgałęzienia - na terenie Egiptu - Petra (w Syrii), która m.in. na handlu jedwabiem się bogaciła.
- Szlak „miry i kadzidła", który szedł w dół Płw. Synajskiego, Petra istniała w pewien sposób na pograniczu tych szlaków. Dzisiaj współczesna trasa tego szlaku to przede wszystkim słynny „Orient Ekspres" - przechodzi przez najważniejsze miejscowości (obiekty). Natomiast powołanie Szlaku Jedwabnego miało na celu pokazanie wpływu kultury Dalekiego Wschodu na Kulturę Europejską. Rada Europy powołała Szlak Jedwabny, Hiszpania i Francja zwróciły uwagę na element związany z tkactwem - na bawełnę - i stąd też taka koncepcja, żeby ten szlak nazwać Szlakiem Tekstylnym. Oba te państwa rozwijają lekcje dydaktyczne pokazujące procesy wytwarzania tkanin. Szlak Jedwabny pojawia się w zapiskach około III w. p.n.e. rozpoczyna się w miejscowości Changan (obecnie Xian) i kierował się w kierunku zachodnim. Następnie dochodzi do olbrzymiego terytorium pustynnego Takla Makan. Klimat pustynny jest bardzo niesprzyjający, dlatego też szlak ten rozdzielał się tutaj na dwie odnogi - jedna droga wiodła północnym obrzeżem pustym a druga południowym. Szlak południowy kierował się potem w stronę Indii i Afganistanu, natomiast północna odnoga prowadziła w stronę Cesarstwa Rzymskiego, czyli w stronę dzisiejszego Uzbekistanu, przez Bucharę, Samarkandę,. Bagdad, Damaszek - miasta te rozwinęły się dzięki szlakowi. Ten szlak funkcjonował do II/III w. n. e. - przestał funkcjonować z przyczyn politycznych -. Poza tym w IV wieku, przestaje istnieć jedno z największych obszarów odbioru laki, porcelany i jedwabiu - upada Cesarstwo Rzymskie. Reaktywuje go Marco Polo (XIII w.), który postanowił ze swoim wujem zrobić karawanę i iść od zachodu na wschód - przeszedł trasą szlaku. Doszedł do Chin i wrócił z powrotem do Europy. Odkrywa się także drogi morskie do Chin - odkrycie tych dróg powodowało, że Szlak Jedwabny nie tylko szedł lądem, ale również morzem. W XVIII wieku pojawiają się przedmioty płynące Szlakiem Jedwabnym (morskim). Za pomocą Szlaku Jedwabnego rozprzestrzeniały się również religie (religie nie w pojęciu europejskim) - są one bardziej systemami filozoficzno-etycznymi. Z wielu religii, jakie pojawiał się na terenie Chin, trzy mają wielkie znaczenie, przełożyły się na elementy związane z architekturą i etnografią:
- taoizm, który znalazł przede wszystkim zastosowanie w ukształtowaniu
ogrodów, a więc jak gdyby w naturze.
- konfucjonizm, który przełożył się na powstanie Zakazanego Miasta (idea
kultu cesarza, kultu państwa)
- buddyzm, który m.in. Szlakiem Jedwabnym dotarł do Chin.
Rada Współpracy Kulturowej przy Radzie europy określiła podstawowe cele , jakie winny spełniać powoływane szlaki, m.in. :
- uświadomienie Europejczykom tożsamości kulturowej,
- zachowanie i ochrona dziedzictwa jako źródła społecznego, ekonomicznego i kulturowego rozwoju otoczenia w którym żyją,
- przyznanie priorytetu turystyce kulturowej wśród spędzania czasu wolnego.
Równocześnie sformułowano pojęcie „Europejskiego Szlaku Kulturowego”, który winien przebiegać przez więcej niż 1 kraj lub region lub być zorganizowany wokół tematu określonego aspektami historycznymi, artystycznymi czy społecznymi dotyczącymi spraw Europy.
1997 r. opierając się na decyzji Rady Współpracy Kulturowej Rady Europy oraz Wielkiego Księstwa Luksemburg został powołany do życia Instytut Szlaków Kulturowych.
W celu stworzenia szlaku kulturowego wymagane są procedury formalne:
Reguła I: lista kryteriów dopuszczających temat, zawiera 6 warunków ( temat musi reprezentować wartości europejskie ),
Reguła II: należy ustalić hierarchię zakresów działań, każdy temat winien tworzyć wielodyscyplinarne projekty współdziałań na 5 polach oraz określać kolejność ich ważności.
Reguła III: określić kryteria powstawania sieci,
Reguła IV: należy ustalić kategorię szlaków- Komitet Doradczy i Departament Edukacji, Kultury i Sportu Rady Europy wydaje certyfikaty dla celów szlaków.
EUROPEJSKIE SZLAKI KULTUROWE RE:
1. SZLAK SANTIAGO DE COMPOSTELLA (1987): szlak pielgrzymkowy łączący opactwa z terenów Hiszpanii i Francji,
2. Szlak Wiejski ( 1987 ) chroni dziedzictwo kulturowe wsi Luksemburg, Walonii
3. Szlak Jedwabny ( 1988 ) przebiegający od Włoch, a następnie przez wiele krajów azjatyckich do Chin, Indii. Idea stworzenia tej trasy odnosi się do istniejącego już
w II w. p. n. e szlaku handlowego odkrytego na nowo przez Marco Polo w XII w. Szlak popierany przez UNESCO i WTO, ponieważ pokazuje zw. pomiędzy kulturami Zachodu i Orientu.
4. Szlak Kultury Barokowej ( 1988 ) - obejmuje obiekty na obszarze dużej ilości krajów europejskich. UNESCO proponuje dołączyć do tej trasy zabytki architektury barokowej z terenu Ameryki Łacińskiej.
5. Szlak Cysterski ( 1990 ) 1 ze szlaków tzw. zakonnych , w sposób formalny jest w nim ujęta Polska ( m.in. Jędrzejów, Koprzywnica, Sulejów, Wąchock, Kraków- Mogiła ),
6. Szlak Wikingów
7. Szlak Celtycki ( 1990/91 )- składa się z pięciu samodzielnych tras o odrębnych tematykach, które łączy spuścizna kulturowa Celtów
8. Szlak Hanzeatycki ( 1991 ) - prowadzi przez miasta krajów północnej, środkowej i wschodniej Europy, zrzeszone w średniowiecznej Hanzie
9. Szlak Mozarta ( 1991 ) - opracowany w Pradze w trakcie seminarium „ Europejska wymiana w czasach Mozarta „, obejmuje Salzburg, Wiedeń, Praga
10. Szlak Kultury Lombardów ( 1991 ) - Włochy, Niemcy, Austria, Węgry, Czechy, Słowacja - tereny byłej Jugosławii
11. Szlak Heinricha Schickhardta - „ Szwabski Leonardo „
12. Parki i Ogrody ( 1992/93 ) - kształtowanie się architektury ogrodowej na przestrzeni wieków
13. Szlak Fenicjan ( 1994 ) - obrazuje ich wkład w cywilizację basenu M. Śródziemnego
14. Szlak Architektury Obronnej ( 1997 ) - obejmuje najwybitniejsze przykłady różnorodnej zabudowy fortyfikacyjnej i jej ewolucję,
15. Szlak Andaluzyjski ( 1997 ) - 16. Szlak Zorzy Polarnych
17. Szlak Humanizmu18. Szlak Festiwali 19. Szlak Cyganów
20. Szlak Miast- Portów z okresu wielkich odkryć geograficznych
21. Szlak Książki
22. Szlak Języka Kastylijskiego
23. Szlak Żywej Sztuki
Pojęcie Szlaku kulturowego można rozpatrywać w wielorakim wymiarze np. :
przestrzennym- dziedzictwo kulturowe stanowi element przestrzeni tworząc tzw. krajobraz kulturowy.
politycznym - dziedzictwo kulturowe jest elementem tworzenia się społeczeństw, może być przekaźnikiem różnych treści politycznych ( „ kapitał polityczny „ ), a więc stać się elementem pomocnym przy integracji europejskiej.
gospodarczym - dziedzictwo to pewien potencjał gospodarczy, turystyka rozwija się w oparciu o dziedzictwo,
kulturotwórczym - każdy odbiorca dziedzictwa stanowi świadomie lub nieświadomie integralną jego część, żadne dziedzictwo nie jest dziełem estetycznie skończonym,
edukacyjnym - szlaki dziedzictwa winny uczyć tolerancji.
Szlaki kulturowe :
światowe kontynentalne ( europejskie ) krajowe ( np. odcinek Polski )
regionalne, lokalne lub miejskie
Kult Męczenników i relikwii : męczennik - martyr, martus, to świadek ten kto dał świadectwo wiary. Początkowo - apostołowie, później inni ludzie
martyria - Kalat Seman, Rotunda św. Cecylii
podstawa - posiadanie grobu świętego lub jego relikwii
wznoszono poza murami miasta, specjalne kościoły - martyria
charakterystyczne dla chrześcijan zachodnich, już od czasów Konstantyna.
Ośrodki pielgrzymowania do męczenników i relikwii :
- Efez -Jan - II w, - Abu Mena - Menas - III w, - Mediolan - Gerwazy i Protazy - IV w
- Toures - Marcin - IV w, - Saint Gelles - Idzi - VIII w, - Canterbury - Tomasz Becet - XII w, - Antoni - Padura - XII w, - Franciszek i Klara - Asyż - XIII w, - Gniezno - Wojciech - XI w, - Kraków - Stanisław - XI
Kult Ziemi Świętej oraz męki pańskiej
Najstarszą fazą migracji w chrześcijaństwie są pielgrzymki do Ziemi Świętej (praktycznie już od śmierci Chrystusa). Trasy pielgrzymkowe: • droga morska, • droga lądowa (przez Konstantynopol do Jerozolimy). I w - ludzie pielgrzymowali w celu poznania miejsc związanych z postacią Chrystusa. Odwiedzano, więc: Jerozolimę, Betlejem, Nazaret, jezioro Genezaret, górę Tabor, Jordan, ale także Hebron i górę Synaj (Mojżesz).
W II w n. e wiele obiektów związanych z Chrystusem uległo zniszczeniu (np. powstania żydowskie przeciwko Rzymianom) np. Aelia Capatiolina Hadriana- fragment muru z miasta
Hadrianowskiego. Wielki napływ pielgrzymów następuje po roku 313, kiedy zostaje uznane chrześcijaństwo oraz kiedy Helena (matka Konstantyna) odkrywa różnego typu relikwie i przewozi je do Rzymu; natomiast na terenie samej Jerozolimy Konstantyn Wielki zaczyna budować bazylikę - (sztuka wczesnochrześcijańska) Złota/Piękna Brama - obecnie zamurowana. Via Dolorosa - droga krzyżowa, która prowadzi od domu Piłata, pretorium do miejsca ukrzyżowania. Po 335 roku wznoszono budowle chrześcijańskie: 1. Bazylika Grobu Pańskiego, 2.Rotunda Anastasis pod grobem Chrystusa, 3.Bazylika na górze Oliwnej, 4.Bazylika Narodzenia Pańskiego w Betlejem z grotą narodzenia z charakterystyczną złotą gwiazdą. 1.2.3. - pozostałości z czasów konstantyńskich. Nazaret - Bazylika Zwiastowania - grota Zwiastowania. Góra Tabor - Bazylika Przemienienia Pańskiego. Dla pielgrzymów powstawały przewodniki opisujące drogi do Jerozolimy (lądowa, wodna, kombinowana). Prężny rozwój pielgrzymek przerywa pierwsze istotne załamanie, które następujemy 636 r -
kiedy to Ziemia Święta zostaje opanowana przez Arabów i nową religią staje się islam. Mimo iż Arabowie opanowali Ziemię Świętą to religia islamu - wówczas religia bardzo tolerancyjna - i mimo okupacji chrześcijanie mogli przybywać do Jerozolimy (jest to wiek VII-X). W latach 1070—1090 Palestyna przeżyła inwazję Turków Seldżuckich ( plemiona z Azji Mniejszej). Rozpoczyna się okres okupacji i prześladowań. Ziemia Święta zostaje zamknięta dla chrześcijan. W celu obrony chrześcijaństwa podjęto decyzję o wyprawach krzyżowych-odbicie Ziemi św. (1095 r.). Zorganizowano 7 dużych wypraw i kilka mniejszych. Brali w nich udział władcy europejscy - np. Cesarz Franciszek Barbarossa, Ryszard Lwie Serce, Andrzej m Węgierski, czy Ludwik IX - z jednej z wypraw przywozi koronę cierniową. Istotną rolę odegrały także miasta włoskie - Genua, Piza, Wenecja (im zależało głównie by zdobyć forty - bo miasta te bogaciły się na handlu. Doża wenecki łupi na początku XIII w Konstantynopol). W wyniku I krucjaty (1096-1099) odbito Jerozolimę z rąk Turków i ustanowiono-Królestwo Jerozolimy. W dalszych latach przechodziło ono z rak do rak, każdorazowo tracąc znaczne tereny na rzecz Turków. Ostatecznie Królestwo Jerozolimy przestało istnieć w 1291 r. (upadek Akki- ostatniej twierdzy chrześcijańskiej)- odtąd cała Ziemia Święta zostaje włączona do państwa Mameluków. W 1517 tereny te opanowali Turcy osmańscy, którzy będą panować do 1917- także zakazali pielgrzymowania. Wyprawy krzyżowe miały zarówno aspekt negatywny jak i pozytywny (rozwój Europy, który następuje od XII w.- np. uniwersytety). W trakcie istnienia królestwa powstają na terenie Jerozolimy zakony rycerskie opiekujące się pielgrzymami:
• Templariusze (1118), • Joannici albo szpitalnicy (1130), • Rycerze niemieccy N.M Panny (1198). W momencie, kiedy upada ostatnia twierdza chrześcijan - Akka zakony rycerskie przenoszą się na tereny Europy. Krzyżacy poprzez Wenecję, Siedmiogród trafiają do Polski, natomiast Joannici lokują się na terenie Francji, Templariusze - głównie Portugalia. Do opieki na miejscami świętymi chrześcijan zostaje wyznaczony zakon Franciszkanów (1335) a w 1342 powołana kusodia. Gdy Ziemia Święta była niedostępna to ludzie stworzyli „coś" na jej obraz, a mianowicie kalwarie. Sacrum kalwarii. * kalwaria (po aramejsku: Gulgota - miejsce czaszek) - pojęcie wieloznaczne (arch. np. rzeźba, kaplica, założenie urbanistyczne, kompozycja - krajobraz, program-nabożeństwa). * Sacro Monte - zespól obiektów poświęcony Męce, tajemnicom Różańca, wydarzeniom z życia świętych,
* Kalwaria jest częścią Świętego Wzgórza, ponieważ obiekty te różni od siebie: geneza, sposób kompozycji, lokalizacja kaplic w terenie. * Pierwsza kalwaria w Hiszpanii- Scala Coeli / Kordoby - 1405-1420. Potem powstają na terenie: • Niemiec- Lubeka (1468), Norymberga (1480), Bamberg (1500), • Portugalii- Braga (1494), • Austrii- Graz (1606),
• Polska- Zebrzydowska (1602), Wejherowska (1647), Pacławska, Wambierzycka, Pakość nad Notecią, Góra Kalwaria, Góra Św. Anny (1700), * Włochy -Yarallo Siusia - najstarsza (1491) i Domodossala (1657) - kalwarie te nazywa się Sacro Monte, ponieważ pojawia się tu element przestrzenny. Na terenie Niemiec kalwarie te nazywano drogami pasyjnymi albo „drogami siedmiu upadków Chrystusa" - dlatego, że droga składała się z siedmiu stacji
(I stacja zaczynała się w Kościele, który uznawano za dom Piłata a ostatnia albo na wzniesieniu ukrzyżowania albo grób wieczysty). Różnice między Sacre Monte a Kalwarią. Kalwaria to arch. w połączeniu z krajobrazem, z programem religijnym. Na kalwarie starano się wybierać elementy górzyste, pagórkowate, czasami pojedyncze a czasami łączone z miast, np. Kalwaria Wejherowska ma początek w mieście i rozciąga się na otaczające wzgórza morenowe. Kalwarie były częścią świętego wzgórza, ale nie każda kalwaria była świętym wzgórzem. Sacre Monte - pojęcie szersze, zawsze znajdowało się poza miastem, założenie sytuowane na górze. Sacre Monte są typowe wyłącznie dla Włoch!
Monastycyzm. Geneza monastycyzmu wywodzi się z Egiptu, zjawisko indywidualnego bądź grupowego życia chrześcijańskiego. II w.p.n.e - powstanie Judy Machabeusza, rozbicie judaizmu na 3 ugrupowania: faryzeuszy, sadyceuszy, eseńczycy - grupa zwalczana, akcentują ascetyzm, przenosili się na pustkowia, rozpoczęli formę monastycyzmu.
Formy postępowania (reguły, konstytucje): - anachorecka (Azja Mniejsza- początki), inaczej eremicka, dany mnich żyje pojedynczo, np. Św. Antoni - pustelnik, koło Kairu znalazł pustelnię, - cenobitalna - zespołowa, życie w grupach np. Św. Pachoniusz. Fundamenty życia zakonnego opracowali:
Wschód - reguła św.Bazylego z Cezarei: reguła większa - forma pytań i odpowiedzi do ascezy mnisiej, reguła mniejsza - odp.na szczegółowe kwestie dotyczące życia. - Justynian formułuje kodeks prawny. - zakony fundowali władcy, osoby możne, ten kto fundował dany monastyr to określał jego działalność. - „Typikon” - wpływ osoby świeckiej na funkcjonowanie życia mnichów, ilości osób, posty. - każdy monastyr jest jednostką niezależną. - forma anachorecka, Pustynia Judzka.
Zachód - reguła św.Augustyna - tzw.”wyznanie”, formułuje ideał wspólnego życia na wzór gminy jerozolimskiej - dla duchownych skupionych w miastach, życie wspólne z duszpasterstwem i kaznodziejstwem. Postawa do rozwoju kanoników świeckich (katedralnych, kolegiackich). - reguła św.Benedykta - z formy cenobitalnej tworzy podst. życia, tworzy klasztor koło kościoła, dormitorium (osobne cele), ustalenie officium. - rozkładu dnia, ora et labora, hierarchia (opat, dziekani, zakonnicy). - zakonnicy przepisywali odkryte w VI w dzieła antyczne.
Najważniejsze monastyry: Sohag (Egipt), Bitania (Azja Mniejsz), Konstantynopol Athos (IX Święta Góra, Republika mnichów), Meteora (XIVw Grecja), Ławry- Peczarska (Kijów), Monastyr św.Trójcy (Zgórsk), Monastyr Sołowiecki.
Grupy administracyjne. Patriarchaty - Konstantynopol, Antiochia, Aleksandria, Jerozolima, Moskwa i Ruś. Egzarchaty - autokefaliczne kościoły narodowe (14) np. w Gruzji, Serbii, Grecji, Albanii, Ruś. Obrządki - koptyjski, syryjski, syro-chaldejski, ormiański, bizantyjski(grecki), Odcinek polski szlaku-pętle: Wielkopolska: Ląd, Paradyż, Węgrowiec, Ołobok, Pomorska: Oliwa, Pęplin, Kołbacz, Żarnowiec, Minorice, Bukowo Morskie. Małopolska: Wąchock, Jędrzejów, Sulejów, Koprzywnica, Mogiła, Szczyrzyc.
Śląska:Rudy Raciborskie,Jemielnica, Kamieniec Ząbkowicki, Henryków, Krzeszów, Lubiąż