5 - Carolyn Saarni - Kompetencja emocjonalna i samoregulacja w dzieciństwie

Dojrzewamy i nabywamy umiejętności w sferze kompetencji emocjonalnej, które są zakorzenione w kontekście kulturowym. By osiągnąć mądrość trzeba:

- najpierw zdobyć kompetencję emocjonalną

- żyć pełnią życia

- uczyć się o ludzkiej osobowości w całej gamie jej aspektów wywodzących się ze zróżnicowania różnych kultur oraz całej głębi relacji międzyludzkich.

KOMPETENCJA EMOCJONALNA - skuteczność w przeprowadzaniu wywołujących emocje transakcji społecznych; nierozdzielnie związana z kontekstem kulturowym (wysoka KE -> lepsze dostosowanie do środowiska funkcjonowania); jej stałym składnikiem jest moralność postępowania

Skuteczność - zdolności i umiejętności jednostki, pozwalające jej osiągnąć wybrany cel.

Kompetencja - prowadząca do rozwoju jednostki zdolność angażowania się w transakcje w zmiennym i niekiedy niesprzyjającym środowisku społeczno-fizycznym.

SAMOREGULACJA - zdolność przystosowawczego i elastycznego sterowania własnymi działaniami, myślami i uczuciami w zróżnicowanych okolicznościach naturalnych i kontekstach społecznych. (~Block i Block - „kontrola ego”).

Optymalna samoregulacja przyczynia się do:

- osiągnięcia stanu dobrego samopoczucia

- poczucia własnej skuteczności

- łączności z innymi

- bogatego życia emocjonalnego

- wieloma strategiami radzenia sobie z przeciwnościami

U rozwijających się dzieci zdolność do samoregulacji jest odzwierciedleniem:

• rosnącej złożoności ich procesów poznawczych

• różnorodności przechodzonych doświadczeń

• możliwości wyuczenia się nowych sposobów radzenia sobie w stresujących sytuacjach

• tego, czy otrzymywały one od bliskich odpowiednie wsparcie w stawianiu czoła życiowym wyzwaniom

• młodsze - regulacja przy pomocy rodziców, wiek szkolny - rówieśników

Skutki rozwoju samoregulacji u dzieci:

- porównywanie statusu i umiejętności z innymi

- poprawienie samooceny

- narastanie frustracji, uczucia porażki, pustki, nieprzystosowania

- rozwój świadomego przeżywania emocji

- wyższy próg tolerancji dla emocji negatywnych (także własnych e. awersyjnych)

- modyfikacja ekspresji emocji w zależności od kontekstu

- wykorzystanie reakcji emocjonalnych jako wskazówek co do działania

Wg Thompsona:

„Regulacja emocjonalna składa się z zewnętrznych, jak i wewnętrznych procesów odpowiedzialnych za śledzenie, ocenę i modyfikację reakcji emocjonalnych (szczególnie zaś ich intensywności i rozkładu czasowego), które służą osiągnięciu wyznaczonego przez jednostkę celu.”

SYSTEM „JA” I DOŚWIADCZENIA EMOCJONALNE

Społeczeństwa zachodnie - jasne pojęcie swego „ja”

Społeczeństwa niezachodnie - jednostka osadzona w systemie pokrewieństwa lub zdefiniowana poprzez społeczną rolę lub kategorię, do której należy (płeć, kasta etc)

COOLEY, JAMES - ISTNIENIE „JA” SUBIEKTYWNEGO I OBIEKTYWNEGO.

„Ja” subiektywne („ja” egzystencjalne, „I”) - pozbawione świadomości siebie samego, jego rola sprowadza się do przetwarzania danych płynących z doświadczeń; posiada wiedzę praktyczną (widoczna w ->działania rutynowe oraz intencjonalne); wytwarza się na fundamencie zachowań intencjonalnych (niemowlęta - rozróżnienie „ja” - „nie-ja”); pojawia się w bardzo wczesnym wieku.

„Ja” obiektywne („ja” kategorialne, „ja” społeczne, „me” - w nim zawiera się samoświadomość (konieczna, by mogło zaistnieć); rozwija się dopiero gdy człowiek posiądzie zdolność do refleksji nad samym sobą ; kategorialne, bo ludzie opisują siebie w terminach określonych kategorii leksykalnych; „ja” obiektywne patrzy na „ja” subiektywne i dokonuje kategoryzacji (ludzie opisują się np. w kategoriach cech charakteru, wyliczają role społeczne). Kategorie są znaczące i współdecydują o tym, jak wysoka będzie nasza samoocena.

U nastolatków - konflikt pomiędzy chęcią spełnienia oczekiwań rodziców oraz preferencjami rówieśniczymi. Rozwiązanie przystosowawcze wymaga autorefleksji i silnego ukierunkowania na osiągnięcie wybranych celów, utrzymania odpowiedniej dyspozycji moralnej i poczucia skuteczności w dziedzinie emocjonalnej.

Oparcie na ocenach innych zamiast na samoocenie - > zaniżona samoocena

EKOLOGICZNE, POSZERZONE I OCENIAJĄCE „JA” NEISSERA (zainteresowanie sferą poznawczą, percepcją oraz nabywaniem umiejętności jako ogólnym wykładnikiem przystosowania jednostki ludzkiej do zróżnicowanych typów środowiska)

„JA” EKOLOGICZNE - pojęcie stworzone na podst. postrzegania otoczenia pod względem stwarzanych przez nie możliwości wchodzenia w interakcje:

Jednostka wchodzi w dwukierunkową interakcją ze swoim otoczeniem; skutki: -> połączona funkcja tego, jak możemy wpłynąć na środowisko, oraz dostępnej dla nas struktury, którą ono zapewnia.

Podobieństwo do „ja” subiektywnego = w obydwu akcentuje się zaangażowanie jednostki w transakcje z tymi elementami otoczenia, które pozwalają na interakcję lub ją ułatwiają.

Ekologiczne „ja” - związek z otoczeniem - z racji tego ek. „ja” ma również znaczenie w rozwoju kompetencji emocjonalnej (również otoczenie społeczne może być postrzegane jako stwarzające jednostce łańcuch możliwości lub okazji do wchodzenia w interakcje).

„JA” ROZSZERZONE - pozostajemy w relacji nie tylko z aktualnym otoczeniem, ale myślimy również o przeszłości i przyszłości. Rozszerzone „ja”:

• pozwala nam wyobrażać sobie to, co możliwe, nie zaś tylko postrzegać to, co dzieje się faktycznie (np. wykorzystujące wyobraźnię zabawy przedszkolaków).

• sprzyja rozwojowi schematów i skryptów - opierając się na pewnych podobieństwach do sytuacji, które już przeżyliśmy, wykazujemy się gotowością reakcji na nowe środowisko, gdyż dysponujemy wyuczonymi strategiami interakcji.

„JA” OCENIAJĄCE - związane z uczuciami, które ludzie przyporządkowują swoim interakcjom z otoczeniem fizycznym lub społecznym.

• „ja” oceniające jest „ja” zorientowanym celowo - nasze interakcje z otoczeniem motywowane są chęcią osiągnięcia pewnych rezultatów, a uniknięcia innych

• „ja” emocjonalne jest pozbawione wymiaru motywacyjnego

Model trójskładnikowego „ja” Neissera pozwala:

• spojrzeć na doświadczenia emocjonalne jednostki w 3 kontekstach ich powstawania:

1. środowisku fizycznym i społecznym („JA” EKOLOGICZNE)

2. w odniesieniu do ram czasowych ( „JA” ROZSZERZONE)

3. w kontekście standardów zachowania i wartości rodzinnych oraz kontekstu społecznego („JA” OCENIAJĄCE)

• obserwować funkcjonalne interakcje pomiędzy jednostkami w kontekście środowiska społecznego i fizycznego.

• dostarcza aparatu pojęciowego do obserwacji zjawiska manifestowania się różnic indywidualnych

Kompetencja emocjonalna pozostaje w związku z tym, jak wieloskładnikowe „ja” doświadcza własnej skuteczności w poszczególnych transakcjach.

W obliczu negatywnych doświadczeń wolimy zwodzić siebie samych, niż radzić sobie wprost z naszą emocjonalną niekompetencją.

PRZYWIĄZANIE - złożona interakcja społeczna, do której dochodzi w kontaktach pomiędzy dzieckiem i opiekunem.

• zdrowe przywiązanie pozwala eksperymentować z różnymi środkami wyrazu i posługiwać się szerszym repertuarem zachowań emocjonalnych

• przywiązanie pozbawione poczucia pewności lub obciążone zachowaniami „unikowymi” prowadzi do sztywności i obciążenia repertuaru zachowań

• stopień wzajemnej przystosowawczej integracji kompetencji emocjonalnej oraz procesów samoregulacji może zależeć od formy naszych wczesnych relacji przywiązania.

Cassidy - u dzieci cieszących się trwałą relacją przywiązania negatywne emocje, tj złość, strach, łączą się z troskliwością i opiekuńczą obecnością matki, nie zaś z zaprzeczeniem wartości dziecka, czy też tych uczuć. Dzięki temu - z czasem nabywa się zdolność tolerowania negatywnych emocji (rozumienie konfliktowych/frustrujących sytuacji i umiejętność zareagowania na nie). Dzielenie emocji z opiekunami czyni je dla dziecka cieszącego się bezpiecznym poczuciem przywiązania akceptowalnymi.

Poczucie przywiązania u niemowlęcia, które doświadcza ze strony opiekunów odrzucenia:

• podszyte lękiem

• niemowlę uczy się, że niektóre emocje nie są akceptowane, a nawet mogą być niebezpieczne

• przygnębienie, unikanie opiekunów

• regulacja emocji polega na minimalizowaniu ich wyrazu w obecności opiekunów

• „mama zostanie przy mnie, kiedy nie będę grymasił”

• trudność w nawiązywaniu bliskich relacji

Ciepło, czułość, empatia w rodzinie przyczynia się stopniowo do rozwinięcia u dziecka prawidłowych mechanizmów samoregulacji. Te same czynniki mogą mieć wpływ na nabywanie emocjonalnej kompetencji.

UMIEJĘTNOŚCI SKŁADAJĄCE SIĘ NA KOMPETENCJĘ EMOCJONALNĄ

Pod wieloma względami odzwierciedlają stworzone przez zach. społeczeństwa pojęcie o tym „jak działają emocje”,

• teoria wulkanu [eksplodowanie],

• teoria fali przypływu [emocje biorą nad nami górę],

• teoria „co z oczu, to z myśli”[same wyparowują],

• teoria Spocka [emocje są nieistotne, jeśli zestawić je z wagą logicznego rozumowania]

Umiejętności:

1. Świadomość własnego stanu emocjonalnego, uwzględniająca możliwość odczuwania jednocześnie wielu emocji; w wypadku większej dojrzałości: świadomość, ze człowiek może nie zdawać sobie w pełni sprawy z własnych uczuć z racji ich nieświadomej dynamiki lub selektywnej nieuwagi. Zubożona świadomość emocji - trudności z przystosowawczym reagowaniem na środowisko.

2. Zdolność dostrzegania emocji innych ludzi, oparta na wskazówkach sytuacyjnych oraz ekspresyjnych, charakteryzujących się pewnym stopniem kulturowej jednolitości znaczenia emocjonalnego.

Rozwija się ona wraz ze świadomością uczuć własnych, rozwojem empatii i konceptualizacji emocji oraz ich konsekwencji w zachowaniach.

3. Znajomość słownictwa i wyrażeń związanych ze stanami emocjonalnymi, dostępnych w danej (sub)kulturze. Na wyższym poziomie - poznanie skryptów kulturowych, łączących emocje z rolami społecznymi.

Dwa cele:

• możemy zakomunikować nasze emocjonalne doświadczenia innym ludziom

• mając dostęp do reprezentacji naszych przeżyć emocjonalnych, możemy posuwać się dalej w ich „rozpracowywaniu”, integrować je w ramach różnych kontekstów i porównywać z reprezentacjami przeżyć innych ludzi.

Scenariusz - struktura odnosząca się do danego zdarzenia, poprzez którą jest ono postrzegane jako sekwencja zdarzeń składowych.

4. Zdolność do empatycznego i współczującego zaangażowania w doświadczenia emocjonalne innych ludzi.

Empatia - łączenie się w uczuciach z innymi

Współczucie - uczucie dla innych

Bandura: gdy ludzie znęcają się nad innymi, z reguły nie wykazują wobec nich współczucia ani empatii - przypisują ofiarom winę, nieczułość, bezuczuciowość (by stłumić emocje i poradzić sobie z poczuciem winy), złoczyńcy porównują się z innymi złoczyńcami, by uznać swój czyn za mniej szkodliwy.

5. Zdolność do rozumienia, że wewnętrzny stan emocjonalny może nie odpowiadać zewnętrznemu zachowaniu, zarówno u siebie samego, jak i u innych. Na wyższym poziomie: zdolność rozumienia, że własne zachowanie związane z wyrazem emocji może wpływać na innych i branie tego pod uwagę w strategiach autoprezentacji.

Kontrolowanie emocji - zdolność do oceny, kiedy wyrażać własne uczucia szczerze, a kiedy zmodyfikować je lub stłumić chęć ich wyrażenia.

6. Zdolność do przystosowawczego radzenia sobie z awersyjnymi lub przykrymi emocjami poprzez użycie strategii samoregulacji oddziałujących na intensywność lub czas trwania takich stanów emocjonalnych.

Efektywne „radzenie sobie” w kulturze Zachodu wymaga:

• świadomości i uznania własnych uczuć

• świadomości własnego „ja” jako podmiotu o pewnej sile sprawczej

• zdolności funkcjonalnej oceny sytuacji problematycznych oraz własnej w nich roli

TYPY STRATEGII „RADZENIA SOBIE”

Umiarkowana do silnej kontrola nad sytuacją:

1. Strategie rozwiązywania problemów.

2. Poszukiwanie wsparcia (pomocy, ukojenia, pocieszenia)

3. Strategie utrzymywania dystansu (ostrożne wyłączenie).

4. Strategie internalizujące (obwinianie się, zachowanie nacechowane lękiem, strapieniem)

5. Strategie eksternalizujące (winienie innych, zachowania agresywne)

Słaba kontrola lub brak kontroli nad sytuacją

1. Zastępowanie lub odwracanie uwagi od kontekstu lub uczuć

2. Przedefiniowywanie negatywnego kontekstu lub uczuć.

3. „Zablokowanie” poznawcze lub strategie poszukiwania informacji.

4. Unikanie negatywnych kontekstów i uczuć.

5. Zaprzeczanie negatywnemu kontekstowi lub uczuciom.

6. Wyłączenie (oderwanie) „ja” z sytuacji.

Rozwój strategii „radzenia sobie”:

- starsze dzieci dysponują większą liczbą alternatywnych strategii w sytuacjach stresowych

- starsze dzieci potrafią w większym stopniu wykorzystywać zorientowane poznawczo strategie „radzenia sobie” w sytuacjach, których nie kontrolują.

- rosnąca wraz z wiekiem zdolność do prowadzenia bardziej złożonych operacji poznawczych

7. Świadomość tego, że struktura lub natura związku jest po części zdeterminowana jakością zachodzącej w nim komunikacji emocjonalnej.

Wraz ze wzrostem świadomości dot. komunikacji emocj. w relacjach interpersonalnych jednostka coraz lepiej rozpoznaje i wykorzystuje różne sposoby wyrażania emocji oraz doświadczania. Pozwala jej to różnicować relacje z innymi ludźmi.

Selman i in. - model negocjacji interpersonalnych, zw. z charakterystyką komunikacji emocjonalnej zachodzącej w ramach danej relacji.

• oparty na sposobach definiowania problemu przez uwikłanie w niego jednostki

• poziom elementarny - problem def. jest w terminach pragnień danej osoby, postrzeganych jako chęć osiągnięcia największej władzy

• poziom najbardziej złożony - problem def. jako wspólny, dzielony przez obydwie strony - potrzeby i pragnienia obu stron

8. Zdolność do skuteczności emocjonalnej: jednostka postrzega siebie jako czującą tak - generalnie - jak chce czuć.

Skuteczność emocjonalna - akceptowanie przez jednostkę swoich doświadczeń emocjonalnych niezależnie od tego, czy są niespotykane i ekscentryczne, czy też konwencjonalne.

Efektywność emocjonalną wykazuje ten, kto żyje w zgodzie z osobistą teorią emocji oraz z własnym poczuciem moralności.

• subiektywne dobre samopoczucie

• pozytywny styl oceniania

Harter - model dot. poczucia własnej wartości

- poczucie własnej wartości silnie wpływa na uczucia, a one wpływają na motywację -> ogólna samoocena jest obciążona czynnikami związanymi z uczuciami.

Umiejętności związane z kompetencją emocjonalną są dynamiczne i wzajemnie zależne. Jeśli jednostka w szczególny sposób rozwinie jedną z nich, ułatwi jej to zdobycie pozostałych

1

---