WYKŁAD 1 i 2

Cele badań nad myślą pedagogiczną w państwach socjalistycznych:

1. odrzucenie wszystkich prądów i nurtów w pedagogice, które były niezgodne z marksizmem, przy jednoczesnym jednostronnym, fragmentarycznym ich odczytywaniu, w specjalnie spreparowanym, sztucznym polu oglądu.

2. uzasadnianie, że pedagogika osiągnie tylko wtedy wyższy stopień rozwoju, jeżeli zostanie podporządkowana regułom empiryzmu logicznego i przejdzie od subiek­tywizmu do obiektywizmu metodologicznego.

Tak rozumiana teoria wychowania uprawomocniała ostateczną i niepodważalną ideologię politycznych oddział­ływań jako pedagogicznych, odrzucając jednocześnie wszelkie alternatywy, które mogłyby ją osłabić i zakłócić proces edukacji.

W społeczeństwie pluralistycznym nie ma dążności do ujednolicenia elementów struktury społecznej. Oznacza to więc, że każdy może praktykować odmienny styl wychowa­nia, wybierać różne drogi badań, krytyki, afirmacji i prakty­kowania określonych teorii wychowania.

Pojęcie metateorii

„Metateoria (gr. meta - poza + theoria - oglądanie, badanie),

1. metod. - Teoria (1) posługująca się metajęzykiem i zajmująca się badaniem i opisywaniem teorii dedukcyjnej.

2. Teoria (3) wyższego stopnia w stosunku do opisywanej, każda teoria, której przedmiotem jest pewna inna teoria”.

Grecki przedrostek meta- oznacza to wszystko, co jest „poza” (czymś lub kimś). Metateoria jest więc teorią jakiejś teorii.

W naukach o wychowaniu funkcjonuje teza o obiektywnej możliwości porównywania ze sobą różnych teorii wycho­wania ze względu na to, że przedmiotem ich założeń i badań jest obiektywnie dana rzeczywistość.

Teorie różnią się od siebie w opisie i wyjaśnianiu czynników determinujących rozwój człowieka i możliwości wpływania na niego wychowawczo. Nie da się jednak stwierdzić, że któraś z nich jest błędna, ponieważ:

• za każdą teorią kryją się nie wyrażone explicite przeświadczenia natury ontologicznej;

• różnice między teoriami, powstające na skutek różnic w systemowym znaczeniu odpowiednich pojęć danej teorii wyznaczają granice ich nieporównywalności.

• im w danej teorii funkcjonują bardziej ogólne założenia, tym bardziej nikła jest szansa uzgodnienia wspólnej płaszczyzny dla alternatywnych teorii.

• nie można wskazać kryteriów, które pozwoliłyby uznać jedne teorie za lepsze a inne za gorsze, gdyż różnice pomiędzy teoriami są niekiedy tak duże, że nie może obowiązywać jedno wspólne kryterium naukowości.

Postmodernizm twierdzi, że nie ma „gorszych” czy też „lepszych” teorii. Można jedynie zaakceptować istnienie osobistych, lokalnych form prawdy, pośród których każda może być prawdą dla „innej wersji świata”.

Pluralizm i wielowymiarowość rzeczywistości społecz­no-kulturowej nie pozwala żadnemu z uznanych przez naukę dyskursów modernistycznych dać podstawy do roszczenia o uznanie uniwersalności ich analiz i systemów wartości.

Zbyszko Melosik stwierdza, że „dyskurs postmo­der­nis­tyczny - rezygnując z totalności w opisie świata - kryje w sobie tezę optymistyczną i pozytywną: <każda teoria może w jakimś stopniu opisywać świat>. Świat społeczny [...] jest różnorodny, skomplikowany, wewnętrznie sprzeczny, jest dynamiczny, ciągle otwarty, nieustannie w trakcie stawania się. Stąd [...] zasadna wydaje się być aprobata idei, że każda teoria może pozwolić dotrzeć nam do jakiegoś zakątka rzeczywistości społecznej lub spojrzeć na dany zakątek z innej perspektywy”.

Nie ma sensu ferowanie ostatecznych ocen teorii naukowych, gdyż - „ta, która wydaje się istotnie ważna dzisiaj, może jutro okazać się zupełnie nieistotna, i to, co dzisiaj uważamy za błędne, mało istotne, może w przyszłości stanowić przełom w ludzkim myśleniu. Nie ma więc takiej bezbłędnej metody, która pozwoliłaby na racjonalną ocenę wartości hipotezy czy teorii”.

Trzy modele podejścia badawczego:

1. Rekonstrukcja pozytywna teorii wychowania.

2. Krytyka hermeneutyczna teorii wychowania.

3. Badania porównawcze teorii wychowania.

Rekonstrukcja pozytywna teorii wychowania:

• autorzy bronią prawa do zgodnego z własną wolą i racjonalnością udziału w odszyfrowaniu sensu nadanego przez autora badanej teorii;

• otwieranie się na nowe teorie, nowe znaczenia i nowe sposoby doświadczania świata bez uprzedniego założenia o konieczności ich wykluczenia, w procesie rozumienia;

• w fazie rekonstrukcji teorii badacz podchodzi do niej z wiarą, uznając jej prawdziwość, identyfikuje się z nią. Przyjmuje zatem hermeneutyczną zasadę „wierzyć, aby rozumieć, rozumieć aby wierzyć”.

• na etapie interpretacji może wystąpić oddzielenie rozumienia od uznawania.

Rekonstrukcja hermeneutyczna

Wiąże się z rozumieniem teorii wychowania jako „sztuki wyjaśniania”. W tej perspektywie pedagogika nie staje się nauką o wychowaniu, ale myśleniem o wychowaniu.

Rola badacza:

1. uruchomienie namysłu nad przedsądami myślenia pedagogicznego, by wykryć rzeczywisty (ukryty) sens wiedzy, jednocześnie czyniąc ją wiedzą problematyczną i niekonieczną.

2. dokonanie rekonstrukcji tekstu, wzbogacając go o własną podmiotowość.

Zdaniem ks. Józefa Tischnera w interpretacjach tekstu usprawiedliwione jest wyjście poza tzw. intencje autora, czyli to, co autor miał na myśli pisząc tekst. Nie oznacza to jednak ignorowania tych intencji.

Tak więc podejście hermeneutyczne pozwala na „zerwanie z intencją autora”, nie otwierając jednocześnie drogi do dowolności interpretacyjnych.

Badania porównawcze teorii wychowania

Zastosowanie metainstrumentów analizy porównawczej, pozwalających stwierdzić, czy dana teoria rozwija się w danym kraju oraz jak się ma do reprezentatywnych trendów pedagogiki w dłuższych okresach czasu w innych krajach.

Badacz może tutaj:

• dokonać porównań między różnymi teoriami wychowania

• badać teorie w kontekście międzynarodowym

• podejmować próby ich historycznego wyjaśnienia.

W tym celu:

• może zastosować metodę sporządzania map (mappingu) paradygmatów i teorii wychowania w świecie;

• powinien odnieść je do uwarunkowań społeczno-kulturowych. dokonać takiej ich analizy, by ukazywała ona specyfikę właściwą dla danej kultury, a zarazem by wskazywała na kryteria czyniące daną teorię porównywalną do teorii w innych systemach.

Niezależnie od wybranej strategii badań teorii wychowania, szczególnie w sytuacji, gdy mamy do czynienia z rekonstrukcją teorii obcojęzycznych, natrafiamy na liczne trudności:

• musimy uporać się z przekładem obcojęzycznych tekstów, których autorami są cudzoziemcy - jest to tzw. predyspozycja biologiczna. Powinno nam tu towarzyszyć uczucie sceptycyzmu zarówno co do naszych umiejętności filologicznych jak również co do umiejętności dotarcia do faktycznego znaczenia wykładanych treści.

• musimy być świadomi tego, z jaką motywacją, z jakim interesem przystępujemy do tego zadania. Jeśli bowiem ktoś przekłada dzieło z negatywnym do niego nastawieniem, przełoży je w taki sposób, by odebrać mu wszystko co w nim jest myślą.

Pedagogice jest potrzebny metadyskurs, jeśli nie chcemy jedynie jałowych sporów wokół formalnie odróżnianych racji. Jednakże przyjęcie takiego stanowiska musi prowadzić do prawomocności istnienia różnych pedagogii z wielością własnych nurtów.

Trzy fazy rozwoju teorii pedagogicznych na Zachodzie

od pocz. lat 50. do początku lat 90

• rozwój linearny i okres ortodoksyjnej dominacji i centralizacji rozpowszechniania i kontroli paradyg­matu funkcjonalno-liberalnego (lata 50 i 60).

• rozgałęzianie się teorii i „heterodoksja”, czyli pojawianie się wariantów „neo” i „anty”, krytycznych i opozycyjnych wobec panującego paradygmatu (lata 70. i 80.).

• okres heterogeniczności: dyskutujących ze sobą i przeplatających się, ale komplementarnych wobec siebie różnych szkół i teorii naukowych (od pocz. lat 90.).

WYKŁAD 2

DZIAŁY FILOZOFII

Filozofia - spekulatywne, refleksyjne i systematyczne docie­ka­nia na temat wszechświata i miejsca w nim człowieka.

Metafizyka - nauka zmierzająca do poznania istoty rze­czy­wistości, zajmująca się rozważaniami na temat natury bytu.

Epistemologia - nauka o poznaniu i wiedzy. Wyznacza podstawy wiedzy,

Aksjologia - nauka o wartościach. Próbuje ustalić, jakie zachowanie jest dobre, a jakie złe. Dzieli się na etykę i estetykę.

Etyka - zajmuje się wartościami moralnymi i zasadami moralnego postępowania. Estetyka bada wartości związane z pięknem i sztuką.

Logika bada zasady czy wzorce poprawnego myślenia.

Logika dedukcyjna - rozumowanie prowadzące od ogólnych sądów, reguł do konkretnych przypadków i zastosowań. Logika indukcyjna - dochodzenie od poszczególnych przypadków do uogólnień.

EDUKACJA

Edukacja „obejmuje wszystkie procesy społeczne, które przygotowują ludzi do uczestnictwa w kulturze”.

Edukacja formalna i celowa ma swoje miejsce w szkole - wyspecjalizowanej instytucji społecznej, której zadaniem jest uczenie młodych ludzi potrzebnych umiejętności, przekazywanie im wiedzy i wpajanie określonych wartości. Szkoła zatrudnia nauczycieli, uważanych za ekspertów zakresie procesu kształcenia.

Edukacja nieformalna to taka, którą zapewnia młodemu człowiekowi jego środowisko. Jest ona ściśle związana z edukacja formalną. Jeśli realizowany przez szkołę plan edukacyjny ma przynieść pożądane rezultaty, to program i metody nauczania muszą przekładać się na sytuacje społeczne.

Program nauczania

Osoby odpowiedzialne za dobór treści programo­wych oraz ich organizację muszą odpowiedzieć na pytania:

• Jaka wiedza jest najbardziej wartościowa?

• Jaką wiedzę należy przekazać uczniowi?

• Jakimi kryteriami należy się posługiwać przy doborze treści nauczania?

• Jaka wiedza jest ważna dla rozwoju osobistego, a jaka może dla społeczeństwa?

Odpowiedzi decydują o tym, jakie treści zostaną uwzględnione, a jakie pominięte w programie nauczania. Zależą od tego, jakie założenia dotyczące natury wszechświata, człowieka, społeczeństwa i dobrego życia przyjęto, opracowując dany program.

Każda koncepcja filozoficzna opiera się na pewnych konkretnych założeniach, każda zatem może stanowić podstawę stworzenia odmiennego programu nauczania.

Szeroka definicja programu nauczania: doświadczenia ucznia zdobywane w sposób zorganizowany pod kierunkiem i kontrolą szkoły.

Wąska definicja programu nauczania: usystematy­zo­wany układ kursów lub przedmiotów, w ramach których odbywa się formalne kształcenie.

Idealizm, realizm, tomizm, esencjalizm i perenializm:

• umie­jętności i treści przedmiotowe zorganizowane w sposób systematyczny, występujące w ustalonej kolejności;

• główny cel - przekazywanie i utrwalanie dziedzictwa kulturowego;

• zadanie dorosłych: zapoznanie młodzieży ze swoimi poglądami na rzeczywistość, nawet poprzez przymus;

• układ programu hierarchiczny.

Eksperymentalizm, progresywizm i rekonstrukcjonizm:

• nacisk na sam proces uczenia się, nie na przyswajanie treści przedmiotowych;

• program nauczania oparty na aktywności, doświadczeniach lub rozwiązywaniu problemów;

• rozwijanie umiejętności metodologicznych.

Metodyka nauczania

Metoda nauczania: „uporządkowany system działań, w ramach którego nauczyciel poddaje uczniów czynnikom edukacyjnym, aby uzyskać konkretne zmiany lub wyniki”.

Pięć zasadniczych elementów metodyki kształcenia:

• ustalenie celu lekcji;

• wprowadzenie (uczniowie są informowani, w jaki sposób lekcja wiąże się z wcześniejszymi wiadomościami bądź doświadczeniami);

• prezentacja treści, czyli tematu lekcji;

• podsumowanie, utrwalające przyswojone wiadomości;

• ocena tego, czy uczeń osiągnął konkretny cel.

Dobór metod zależy od stanowiska filozoficznego:

Jeśli wiedza czy idee istnieją w umyśle człowieka już w momencie narodzin - najskuteczniejszą strategią edukacyjną będzie wydobycie ich na powierzchnię świadomości - taką techniką posługiwał się Sokrates.

Jeśli uczenie się ma charakter transakcyjny i odbywa się przez interakcję człowieka ze środowiskiem, jak twierdzi Dewey, to najlepsze efekty przyniesie metoda rozwiązywania problemów.

Nauczyciele i uczniowie

Nauczyciel pracujący wg. programu o układzie prze­dmiotowym jest autorytetem, ekspertem w zak­resie treści i metod nauczania dotyczących określo­nego zasobu zorganizowanej wiedzy. Uczeń jest nie­doj­rzałą osobą, która chodzi do szkoły po to, aby zdobywać i doskonalić wiedzę.

Nauczyciele zorientowani na proces zwracają uwagę na zainteresowania dziecka i z nich czynią podstawę łączącej ich z nim relacji. Ośrodkiem tej relacji jest dziecko, a nie treść przedmiotu. Nauczyciel pełni tu funkcję pomocniczą, a nie dominującą.

Założenia, jakie nauczyciel przyjmuje na temat uczniów wpływają na jego zachowanie wobec nich i decydują o tym, wg jakiego programu nauczania będzie prowadził kształcenie.

FILOZOFICZNE KONCEPCJE EDUKACYJNE

Idealizm, realizm i tomizm - trzy główne kierunki filozo­ficzne pomagające w analizie procesów edukacyj­nych i wpływające na kształt różnych koncepcji progra­mu nauczania.

Wiążą się z nimi ściśle teorie edukacji proponowane przez perenialistów (nacisk na zdolność człowieka do racjonalnego myślenia) i esencjalistów (znaczenie podstawowych umiejętności i przedmiotów nauczania).

W przeciwieństwie do tradycyjnych stanowisk filozoficznych:

Pragmatyzm: proces edukacyjny opisywany jest jako wymiana między człowiekiem a środowiskiem.

Progresywiści: dać dzieciom możliwość swobodnego wyrażania i realizowania potrzeb i zainteresowań.

Rekonstrukcjoniści: szkoła ma być krytykiem kultury i inicjatorem zachodzących w niej przemian.

Egzystencjalista: skupia się na problemach związanych z powstaniem masowego społeczeństwa i biurokraty­za­cją szkół, w których uczniowie są traktowani w sposób przedmiotowy.

IDEALIZM A EDUKACJA

Metafizyka idealistyczna

Filozofia idealistyczna opiera się na założeniach:

1. wszechświat ma naturę duchową i składa się z odrębnych bytów umysłowych albo niematerialnych.

2. te umysłowe byty mają charakter osobowy.

3. wszechświat jest kompletną całością, złożoną z mniejszych, prawdziwych i jednakowych jaźni.

Epistemologia idealistyczna

Wiedza: rozpoznanie/przypominanie sobie idei, których zalążki są obecne w postaci utajonej.

Główny cel kształcenia: stymulowanie ucznia do silnego i pełnego utożsamienia się z umysłem absolutnym. Kształcenie koncentruje się na ideach (pojęciach).

Wykształcenie zdobywa się w sposób systematyczny, przywołując idee do świadomości i porządkując je w system.

Programu nauczania jest oparty na treściach przedmiotowych.

Aksjologia idealistyczna

Wartości istnieją realnie i są nieodłącznie związane z naturą wszechświata. Są wieczne, absolutne, niezmienne i uniwersalne.

Wartości są zawarte w normach etycznych znajdujących się w dorobku myśli ludzkiej przekazywanej z pokolenia na pokolenie.

Moralne postępowanie wyrasta z trwałych elementów tradycji społecznej i kulturowej, która umożliwia tu i teraz mądrości czerpanej z przeszłości.

Doświadczenie estetyczne jest wynikiem idealizowania świata.

Edukacyjne cele idealizmu

Główny cele kształcenia: zachęcenie uczniów, by dążyli do prawdy, dobra i piękna. Edukacja powinna spełnić następujące cele:

1. Proces nauczania - uczenia się powinien pomagać uczniom w pełnym zrealizowaniu potencjału właściwego istocie ludzkiej.

2. Szkoła, jako instytucja społeczna, powinna zapewniać uczniom dostęp do wiedzy zawartej w spuściźnie kulturowej, aby umożliwić im zapoznanie się z nią, uczestniczenie w niej i wniesienie do niej własnego wkładu.

Idealiści występują przeciwko ustalaniu celów edukacyjnych sprzyjających konsumpcjonizmowi i dążeniu do osiągania wysokiej pozycji społecznej. Kształcenie powinno mieć charakter ogólny, a nie zawodowy.

Szkoła w idealizmie

Zadanie szkoły: przechowanie zgromadzonej wiedzy, cennych umiejętności i pożądanych wzorów Zacho­wań; przygotowanie dzieci do dorosłego życia, przez przekazanie im kulturowego dziedzictwa.

Idealistyczny program nauczania

Zestaw przedmiotów czy dyscyplin wiedzy, które mają charakter pojęciowy i ideacyjny i które jednoczy ta sa­ma idea. Ma on hierarchiczny układ.

Aksjologiczny wymiar edukacji

Filozofia, teologia, historia, literatura oraz sztuka łączą w sobie treści poznawcze i aksjologiczne, przechowują moralną tradycję ludzkości, reprezen­tują etyczne i kulturowe sumienie cywilizacji.

Nauczanie wartości polega na umożliwieniu uczniom zapoznania się z godnymi naśladowania wzorcami i ideałami, które będą później wcielali w życie i rozbudowywali.

Metodyka idealistyczna

Oparta na założeniach epistemologicznych. Podkreślane znaczenie własnej aktywności ucznia. Proces uczenia się przebiega wydajniej dzięki stymulacji dostarczanej przez nauczyciela oraz otoczenie.

Aktywność ucznia - uzależniona od jego zaintere­sowań oraz chęci do pracy. Wrodzone skłonności intuicyjnego kierowania się przez ucznia w stronę określonych działań sprawiają, że pobudzanie z zewnątrz jest zbędne.

Metody: dialog sokratejski; wykorzystanie procesu grupowego, by w klasie zrodziło się poczucie wspólnoty zainteresowań; dostarczanie uczniom przykładów czy wzorów do naśladowania (z historii, literatury, sam nauczyciel ma być takim wzorcem).

Relacja nauczyciel - uczeń

Szacunek, brak manipulacji, pomoc ze strony nauczyciela.

Nauczyciel ma być: uosobieniem wartości, kochać wychowanków, entuzjastycznie nastawiony do pracy. Powinien cechować się właściwościami:

1. uosabiać dla uczniów kulturę i rzeczywistość;

2. dysponować wiedzą z dziedziny psychologii;

3. obok kwalifikacji pedagogicznych wykazywać się entuzjastycznym stosunkiem do pracy;

4. umieć zdobywać przyjaźń i szacunek uczniów;

5. budzić w swoich wychowankach zapał do nauki;

6. zdawać sobie sprawę z tego, że nauczanie ma wymiar moralny i powinno się zajmować doskonaleniem człowieka;

7. przyczyniać się do kulturowego odrodzenia każdej kolejnej generacji.

PODSUMOWANIE

Idealizm: stanowisko filozoficzne głoszącym, że istota ludzka oraz wszechświat mają naturę duchową.

Program nauczania oparty na treściach przedmio­to­wych, w których nacisk jest położony na poznawanie prawd zawartych w wartościowych dziełach.

Koncepcje edukacyjne wywodzące się z filozofii idealistycznej:

1. Kształcenie to proces polegający na rozwijaniu potencjału danego człowieka.

2. Uczenie się to proces odkrywania przez ucznia prawd obecnych w jego umyśle pod wpływem stymulacji dostarczanej przez nauczyciela.

3. Nauczyciel powinien stanowić wzorzec moralny i kulturowy i uosabiać najwyższe wartości humanistyczne.

REALIZM W EDUKACJI

Realizm należy do najstarszych stanowisk filozoficznych w myśli zachodniej.

Doktryna realizmu opiera się na założeniach:

1. Żyjemy w świecie rzeczywistym, w którym istnieje wiele rzeczy, na przykład ludzie i przedmioty.

2. Przedmioty rzeczywiste istnieją niezależnie od tego, jaki czynimy z nich pożytek.

3. Przedmioty te mogą być przez nas w jakiś sposób poznane rozumowo.

4. Człowiek powinien się w życiu kierować przede wszystkim wiedzą na temat tych przedmiotów, praw nimi rządzących i ich wzajemnych relacji.

Tak więc realizm jest stanowiskiem filozoficznym, według którego istnieje obiektywny porządek rzeczywistości, a człowiek ma możliwość jej poznania. Człowiek powinien postępować zgodnie z tą wiedzą.

Aksjologia realistyczna

Teoria wartości w realizmie jest teorią obiektywną - opiera się na założeniu, że wartość przedmiotów możemy ocenić dzięki wiedzy. Nasze działania i opinie mogą być oceniane za pomocą zewnętrznych kryteriów.

Tworząc swoją hierarchię wartości człowiek powinien się opierać na strukturach rzeczywistości. Dzięki wiedzy możemy obmyślać rozsądne i praktyczne sposoby postępowania w określonej sytuacji.

Zdobycie umiejętności podejmowania racjonalnych decyzji to główny cel liberalnej, humanistycznej edukacji.

ROLA TEORII REALISTYCZNYCH W EDUKACJI

Cele edukacyjne wg realizmu:

Wspieranie człowieka w dążeniu do szczęścia, dając mu sposobność rozwinięcia w pełni moż­liwości, które zapewnią mu osiągnięcie doskonałości.

Szkoła powinna więc wypełniać następujące zadania:

1. Rozwijać umiejętność racjonalnego myślenia, przekazując odpowiednio uporządkowaną wiedzę.

2. Dostarczać ludziom motywacji do samookreślania się, samorealizacji oraz do wewnętrznej integracji.

Koncepcja szkoły w realizmie

Misja szkoły: rozwijanie zdolności racjonalnego myślenia: przekazywać uczniom wiedzę z zakresu poszczególnych przedmiotów oraz rozwijać ich umiejętności badawcze. Działalność rekreacyjna, środowiskowa czy społeczna szkoły ma znaczenie drugoplanowe.

Nauczyciele nie wykonują dodatkowych zajęć.

W szkole panuje atmosfera sprzyjająca wolności, swobodzie myślenia i uczenia się.

Program nauczania według stanowiska realistycznego

Program kształcenia o układzie przedmiotowym, ma dwa wymiary:

1. precyzuje zakres usystematyzowanej wiedzy specja­listycznej, opisującej konkretny aspekt rzeczywis­tości;

2. porządkuje treści przedmiotowe zgodnie z zasa­dami dydaktyki, uwzględniając gotowość ucznia na przyjęcie wiedzy, stopień jego dojrzałości oraz zdobyte przez niego dotychczas wiadomości.

Metody nauczania według stanowiska realistycz­nego:

Zadanie nauczyciela: przekazanie uczniowi posia­danych przez siebie wiadomości, motywowanie do nauki.

Zadanie ucznia: zdobyć umiejętności lub wiadomości; być gotowym do nauki; chętnie podejmować wysiłek.

Nauczyciel biegle posługuje się różnymi metodami dydaktycznymi (wykładem, dyskusją, eksperymentem).

Najbardziej pożądany sposób kształcenia: uczeń w roli naukowca wykonującego pracę badawczą za pomocą specjalistycznej techniki.

Relacja nauczyciel - uczeń wg stanowiska realistycznego

Nauczyciel posiada wiedzę z zakresu danego przed­miotu i zna metody dydaktyczne, jest specjalistą w dziedzinie pedagogiki. Powinien również odebrać ogól­ne wykształcenie w zakresie nauk humanistycznych i ścisłych. Będzie orientował się w powiązaniach między poszcze­gól­nymi naukami.

Uczniowi przysługuje określone prawo do samo­ok­reś­lenia się, samorealizacji i wewnętrznej integracji. Ma jednak także obowiązki, z których najważniejszym jest uczenie się, wymagające wytrwałości, pilności i zaangażowania.

PODSUMOWANIE

Głównym celem edukacji jest stwarzanie warunków sprzyjających zdobywaniu, przekazywaniu i wyko­rzy­stywa­niu wiedzy. Wiedza ta jest człowiekowi niez­będna, by mógł czynić uży­tek z wrodzonej mu zdolności racjonalnego myślenia i po­dejmował właściwe decyzje dotyczące różnych sfer życia.

NATURALIZM A EDUKACJA

Naturalizm opiera się na przekonaniach:

1. Człowiek, określając cele edukacyjne, musi zwrócić się ku przyrodzie i własnej naturze, które są częścią porządku naturalnego.

2. Kluczem do zrozumienia natury jest poznanie zmysłowe; wrażenie stanowi fundament naszej wiedzy na temat rzeczywistości.

3. Ponieważ procesy naturalne przebiegają powoli, stopniowo i mają charakter ewolucyjny, edukacja człowieka także powinna odbywać się bez pośpiechu.

Naturalizm pomniejsza znaczenie sił nadprzyro­dzonych albo całkowicie wyklucza ich istnienie.

WĄTKI NATURALISTYCZNE W EDUKACJI

Metafizyka

W naturze przejawia się uniwersalny porządek kosmosu i jest ona źródłem wszelkich dobrodziejstw.

Istota ludzka jest z natury dobra, nie zepsuta.

Epistemologia naturalistyczna

Odrzucenie werbalnego podejścia do nauczania.

Rzeczywistość można badać za pomocą doświadczeń zmysłowych.

Aksjologia, wartości i natura ludzka

Źródła wartości tkwią w interakcjach człowieka ze środowiskiem.

Osoba naturalna jest dobra.

Wychowanie moralne ma charakter pozytywny i negatywny:

- negatywny aspekt edukacji: nie dopuszcza ona demoralizujących elementów, które utrudniają rozwój etyki naturalistycznej;

- pozytywny aspekt: umożliwia rozwijanie wartościowych - naturalnych i podstawowych ludzkich skłonności.

Rozwój i edukacja człowieka w naturalizmie

Człowiek przez całe życie przechodzi kolejne stadia rozwoju, które mają charakter kumulatywny.

Adekwatność edukacji: uczenie tego, na co osoba jest gotowa w danej fazie rozwoju.

Naturalizm a program nauczania

Dzieci powinny aktywnie uczestniczyć w procesie nauczania, kontaktując się z otoczeniem, poznając je za pomocą zmysłów i rozwiązując problemy.

Wychowawca w naturalizmie

- jest osobą całkowicie zestrojoną z naturą;

- ma wiedzę na temat natury człowieka i stadiów rozwoju;

- nie spieszy się z edukacją;

- kontroluje w sposób subtelny pracę dziecka;

- kładzie nacisk na aktywne zajęcia;

- tworzy otwarte, nienormatywne środowisko, w którym dzieci kreują własną, subiektywną rzeczywistość;

- relacje między nauczycielem i uczniem są nieformalne i swobodne;

- szkoła ma być przyjaznym środowiskiem wychowawczym.

PODSUMOWANIE

Najważniejszymi kwestiami poruszanymi przez naturalistów, które zaważyły na późniejszych trendach w edukacji były następujące przekonania:

1. Dzieci powinny rozpoczynać edukację od bezpośrednich doświadczeń zmysłowych dostarczanych im przez najbliższe otoczenie, a nie z książek czy wykładów.

2. Dzieciństwo jest naturalnym, potrzebnym i wartościowym stadium rozwoju człowieka: programy i metody nauczania należy dostosować do odruchów i skłonności dziecka.

3. Dzieciństwo i wiek dojrzewania składają się z kolejnych, kumulatywnych stadiów rozwojowych - w każdym uczeń jest gotów do uczenia się czegoś nowego, w każdym proponuje się inny zestaw ćwiczeń.

4. Szkoła nie powinna być oddzielną instytucją, ale rozszerzeniem środowiska, w którym funkcjonuje dziecko.

PODSTAWY FILOZOFICZNE EKSPERYMENTALIZMU

Odrzucenie absolutów metafizycznych

Myślenie i działanie rozumiane jako jednolity przepływ doświadczenia. Myślenie pozostaje niepełne, dopóki nie zostanie przetestowane za pomocą doświadczenia.

Podkreślenie zmiennej i ewolucyjnej natury wszechświata.

Praktyka stanowi zarówno źródło teorii jak i sposób jej weryfikacji.

Edukacja ma charakter liberalny i uwalnia człowieka od ograniczeń, dostarczając mu technik radzenia sobie z różnego rodzaju problemami, włącznie ze społecznymi i zawodowymi.

Zaciera się różnica między sztukami pięknymi a użytkowymi na skutek połączenia piękna i funkcji.

Podstawowe elementy edukacyjnej filozofii Deweya:

1. uczeń jest żywym organizmem, fenomenem biologicznym i socjologicznym, obdarzonym instynktem samozachowawczym;

2. uczeń żyje w środowisku naturalnym i spo­łecz­nym;

3. uczeń, kieruje się indywidualnymi dążeniami, jest aktywny, wchodzi w interakcje ze środowiskiem;

4. interakcje środowiskowe są przyczyną prob­le­mów, które pojawiają się, kiedy jednostka usiłuje zaspokoić swoje potrzeby;

5. uczenie się - proces polegający na rozwiązywaniu problemów wynikających z interakcji ze środowiskiem.

Szkoła powinna stanowić miniaturową wspólnotę. Środowisko jest zarówno środowiskiem naturalnym jak i społecznym.

Epistemologia eksperymentalistyczna Deweya

Poznanie ma charakter eksperymentalny i pole­ga na zdroworozsądkowym zastosowaniu me­tody naukowej.

Pełny akt myślenia

Prawdziwa myśl pojawia się, gdy jednostka na­potyka problem i rozwiązuje go zgodnie z metodą naukową:

1. Pojawienie się problemu.

2. Definiowanie problemu.

3. Precyzowanie problemu.

4. Konstruowanie wstępnej hipotezy.

5. Testowanie wybranej hipotezy w działaniu.

Ten schemat to podstawa koncepcji uczenia się przez rozwiązywanie problemów.

Teoria eksperymentalnej oceny wartości

Wrażliwość moralna i estetyczna oraz podyktowane nią działania pochodzi z ludzkiego doświadczenia, nie jest zaś odbiciem absolutnej rzeczywistości.

Wartości kształtują się w wyniku ludzkich reakcji na różnorodne warunki środowiskowe.

Do aksjologii należy zastosować metodę naukową, sprzyjającą rozwijaniu inteligencji społecznej.

Kryterium oceny wartości powinno być oparte na relacjach między zamierzeniami, środkami i celami.

Konflikt wartości występuje, gdy konieczne jest uzgadnianie sprzecznych żądań. Jeśli tych pragnień nie da się pogodzić, człowiek musi dokonać wyboru między sprzecznościami, kierując się oceną możliwych konsekwencji działania.

EKSPERYMENTALISTYCZNA FILOZOFIA EDUKACJI

Edukacja jako przechowywanie i rekonstrukcja

Proces kształcenia to planowe wdrażanie niedojrzałej jednostki do uczestnictwa w kulturze.

Rolą edukacji jest z jednej strony przechowywanie, z drugiej zaś rekonstruowanie, czyli odnawianie doświadczeń.

Kształcenie a społeczeństwo w pragmatyzmie

Szkoła jest wyspecjalizowanym środowiskiem zapewnia­jącym akulturację przez zapewnienie uczestnictwa w kulturze. Oprócz przekazywania treści kulturowych dokonuje ich rekonstrukcji tak, by przystawały do współczesności.

Tak więc szkoła ma za zadanie:

1. upraszczać dziedzictwo kulturowe

2. oczyszczać dziedzictwo kulturowe

3. równoważyć dziedzictwo kulturowe

Prawdziwe demokratyczne społeczeństwo stanowi zintegrowaną i zrównoważona wspólnotę, która opiera się na wzajemnym zrozumieniu.

Nauczanie i uczenie się w ujęciu eksperymentalistycznym

1. Uczeń wykorzystuje metodę eksperymental­nego badania do analizowania i weryfikowania przekonań i wartości.

2. Grupowa metoda rozwiązywania problemów.

3. Zastąpienie dyscypliny zewnętrznej dyscypliną wewnętrzną, zorientowaną na zadanie albo problem.

4. Nauczyciel w roli przewodnika, a nie kontrolera.

5. Cele edukacyjne: zewnętrzne i wewnętrzne. Cele we­wnętrzne odnoszą się do doświadczeń i zaintere­so­wań ucznia, dotyczą problemu lub zadania. Cele zew­nętrzne nie są związane z zainteresowaniami ucznia.

6. Nauczyciel, nie steruje nauczaniem, lecz udziela wskazówek uczniom potrzebującym porady czy pomocy.

7. Nauczyciel pozwala uczniom popełniać błędy i ponosić konsekwencje własnych działań.

Rozwój jako cel edukacji w pragmatyzmie

Jedynym celem edukacji jest rozwój, czyli taka rekonstrukcja doświadczeń, dzięki której uzyskuje się kontrolę nad następnymi doświadczeniami.

Rekonstruowanie doświadczenia a edukacja

Proces rekonstrukcji doświadczeń nie umożliwia dojścia do jakichkolwiek niepodważalnych konkluzji. Ludzka wiedza nie dostarcza absolutnej pewności.

PODSUMOWANIE

Pragmatyzm jest filozofią, która:

1. Chce zastąpić doktryny oparte na prawdach absolutnych metodą eksperymentalnego badania.

2. Podkreśla społeczną funkcję szkoły.

3. Chce kształtować społeczną inteligencję wdrażając ludzi do posługiwania się strategiami wzorowanymi na metodzie naukowej.

4. Uwydatnia rolę doświadczenia, działania i rozwiązywania problemów.

EGZYSTENCJALIZM A EDUKACJA

Egzystencjalizm jest rodzajem spekulacji filozoficznej, która opiera się na przeciwstawieniu jednostki, niepowtarzalnej i wolnej, stadu, tłumowi czy społeczeństwu masowemu. Zakłada również, że wszyscy ludzie ponoszą odpowiedzialność za sens swojej egzystencji i samookreślenie.

GŁÓWNE WĄTKI FILOZOFII EGZYSTENCJALNEJ

• Egzystencja poprzedza esencję.

• Nadrzędna rola ludzkiej subiektywności.

• Człowiek toczy nieustanną walkę, aby dokonać samookreślenia przez wybór.

• Wartości powstają dzięki osobistym wyborom.

• Zadanie edukacji polega na kształtowaniu osoby w pełni autentycznej.

• Warunkiem dążenia do autentyczności jest świadomość osobistej odpowiedzialności związanej z dokonywaniem wyborów, poszukiwaniem nowych rozwiązań i podejmowaniem decyzji.

WPŁYW EGZYSTENCJALIZMU

NA KONCEPCJE EDUKACYJNE

Epistemologia egzystencjalistyczna

Człowiek postrzegany jest w sposób wielowymiarowy.

Człowiek sam jest odpowiedzialny za kształtowanie swojej wiedzy.

O przydatności wiedzy decyduje to, jaka jest jej wartość dla danej osoby i jaki ma dla niej sens.

Egzystencjalny program nauczania

Program nauczania obejmuje umiejętności i przedmioty objaśniające fizyczne i społeczne aspekty rzeczywistoś­ci oraz przedmioty humanistyczne, ukazujące ludzkie wybory.

Nauczanie i uczenie się oparte na egzystencjalizmie

Pełna swoboda w wyborze metod nauczania.

Odpowiednią metodą jest dialog sokratejski.

Metody nauczania mają służyć rozbudzaniu u uczniów „intensywnej świadomości”. Zadaniem nauczyciela jest stworzenie sytuacji uczenia się, w której uczeń może dać wyraz swoim subiektywnym odczuciom i sądom.

PODSUMOWANIE

Egzystencjaliści pragną uchronić ludzi przed ograniczeniami wynikającymi z kategoryzo­wania wszechświata.

Przypisują istotne znaczenie ludzkiemu subiektywizmowi, osobistej wolności i indy­widualnej odpowiedzialności.

W wychowaniu przedmiotem największej troski jest wolność jednostki. Dzięki samodzielnemu dokonywaniu ważnych osobistych wyborów uczeń sam definiuje swoją tożsamość.

Celów edukacji nie można wyznaczyć odgórnie. Każdy człowiek jest odpowiedzialny za własną edukację.

B. Śliwerski, Współczesne teorie i nurty wychowania, OW IMPULS, Kraków 1998.

H. Muszyński, Wstęp do metodologii pedagogiki, PWN, W-wa 1970.

Mały Słownik Terminów i Pojęć Filozoficznych, opracowanie A. Podsiad i Z. Więckowski, IW PAX, W-wa 1983, s. 213.

A. Folkierska, Pytanie o pedagogikę, Wyd. UW, W-wa 1990, s. 43-44.

E. Paszkiewicz, Struktura teorii psychologicznych. Behawioryzm, psychoanaliza, psychologia humanistyczna, PWN, W-wa 1983, s. 48.

Z. Melosik, Postmodernistyczne kontrowersje wobec edukacji, Wyd. Edytor, Toruń-Poznań 1995, s. 20-21.

R. Pachociński, Pedagogika porównawcza. Zarys teorii i metodologii badań, PWN, W-wa 1991, s. 148.

A. Folkierska, Wychowanie w perspektywie hermeneutycznej, [w:] Ku pedagogii pogranicza pod red. Z. Kwiecińskiego i L. Witkowskiego, UMK, Toruń 1990, s. 110.

J. Tischner, Rozumienie - dziejowość - prawda, [w:] Filozofia współczesna, pod red. J. Tischnera, Kraków 1989.

G. L. Gutek, Filozoficzne i ideologiczne podstawy edukacji, GWS, Gdańsk 2003, s. 12.

G.L. Gutek, op.cit, s. 14

J. Coleman, The Master Teachers and the Art. of Teaching, New York: Pitman 1967, s. 5-11.

J. D. Butler, Idealizm In Education, New York, Harper and Row 1966.

G.L. Gutek, Filozoficzne i ideologiczne podstawy edukacji, GWP, Gdańsk 2003, s. 38.

G.L Gutek, op. Cit.

1

---