Zagadnienia egzaminacyjne opracowane barczyk[1]


Zagadnienia egzaminacyjne

1.Pojęcie i zakres kryminologii oraz jej miejsce w systemie nauk

Przedmiotem kryminologii jest dynamika i struktura przestępczości, jej czynniki przyczynowe oraz skutki społeczne. Jest również polityka kryminalna, przez którą rozumie się całość działalności państwa i społeczeństwa zmierzającej do zapobiegania i zwalczania przestępczości. Szuka ona najsprawniejszych i najmniej kosztownych społecznie środków zwalczania przestępczości. W obrębie polityki kryminalnej można wyróżnić kilka części:

1. Polityka kryminalizacyjna (predeliktualna - czyn zabroniony), która zajmuje się zapobieganiem przestępczości wyprzedzającymi popełnienie przestępstwa

2. Polityka legislacyjna prawa karnego, której zadaniem jest tworzenie norm prawa karnego

3. Polityka karna, która zajmuje się programowaniem zwalczania przestępczości za pomocą kar i innych środków prawno-karnych. Obejmuje ona procesy penalizacji i depenalizacji (karne) zachowań ludzkich. Ponadto zajmuje się również polityką wymiaru kary, czyli stosowaniem kar i innych środków karnych oraz polityką wykonania kary zajmującą się programowaniem ich wykonania. Z kolei częścią polityki wykonania kary jest polityka penitencjarna, która przede wszystkim zajmuje się wykonaniem kary pozbawienia wolności.

Nauki związane z kryminologią:

1. Penologia - nauka o racjonalizacji kary, która zajmuje się karą, jaki zjawiskiem społecznym, jej historią i funkcjami.

2. Penitencjarystyka - nauka, która zajmuje się wykorzystywaniem wiedzy kryminalistycznej do celów profilaktyki przestępczości oraz opracowywania metod pracy wychowawczej ze skazanymi.

3. Kryminalistyka - nauka o środkach i sposobach wykrywania przestępstw oraz o pozyskiwaniu środków dowodowych na potrzeby postępowania karnego. Zajmuje się ona również opracowywaniem techniczno - taktycznych środków zapobiegania przestępczości m.in. za pomocą specjalistycznego sprzętu

4. Wiktymologia - nauka o ofiarach przestępstw zwana drugą stroną kryminologii. Interesują ją:

· Wiktymizacja - dynamika, struktura i uwarunkowania zjawisk pokrzywdzenia przestępczością

· Rola ofiary w genezie przestępstwa

· Indemnizacja - problematyka ochrony interesów ofiar przestępstw a w szczególności naprawieniem wyrządzonych ofierze szkód.

5. Inne nauki związane z kryminologią:

· Psychologia - sądowa i przestępczości

· Socjologia

· Pedagogika - zwłaszcza resocjalizacja

· Statystyka

· Filozofia - antropologia filozoficzna (nauka o cechach osobowych i społecznych człowieka)

2. Biopsychologiczne koncepcje przyczyn przestępczości.

Historycznie pierwszą pracą zmierzającą do objaśnienia czynników kryminogennych za pomocą empirycznych i naukowych dociekań jest publikacja włoskiego psychiatry i antropologa - Cesare Lombrosso. („Człowiek - zbrodniarz w stosunku do antropologii, jurysprudencji (prawoznawstwo)

i dyscypliny więziennej”), Praca jest owocem badań budowy ciała (zwłaszcza głowy) kilku tys. przestępców. Na podstawie badań psychiatrycznych i antropologicznych Lombrosso wyprowadza wniosek, że czyn przestępny to zjawisko przyrodnicze i biologiczne, uwarunkowane właściwościami fizycznymi i psychicznymi sprawcy tego czynu. Niektóre cechy fizyczne, zwłaszcza dotyczące czaszki, przypisywał określonym kategoriom przestępców, i tak np.:

Morderca - odznacza się dużą objętością żuchwy, wydatnymi policzkami, włosami czarnymi i gęstymi, rzadkim zarostem, bladą twarzą.

Gwałciciele - krótkie ręce, czoło wąskie, często zdarzają się u nich włosy blond oraz anomalie nosa

i organów płciowych.

Lombrosso twierdził, że przestępcy przedstawiają antropologicznie określone typy, a około 40% skazanych - to przestępcy z urodzenia, - czyli jednostka, która zachowała atawistyczne cechy człowieka przedhistorycznego i właściwe mu okrucieństwo oraz brak uczuć moralnych.

Oprócz przestępców urodzonych Lombrosso dostrzegał przestępców nałogowych, działających pod wpływem afektu oraz przestępców przypadkowych (pseudo - przestępcy).

Zwolennicy i kontynuatorzy koncepcji Lombrossa: min:

Raffaele Garofalo - sformułował teorię przestępstwa „naturalnego” i „sztucznego” oraz niezmienności natury ludzkiej, podzielał pogląd Lombrossa w/s istnienia przestępców z urodzenia.

Marro - oceniał przestępstwo jako zjawisko biologiczne, spowodowane zanikiem funkcji centralnego układu nerwowego.

Niektórzy zwolennicy szkoły antropologicznej modyfikowali jej podstawowe założenia, wprowadzając nowe elementy, zapożyczone nawet od szkoły socjologiczno - kryminalnej. I tak np.:

Enrico Ferri - uważa, że główne czynniki rodzące przestępczość to nie tylko ustrój organiczny człowieka i jego ustrój psychiczny, lecz także takie cechy i właściwości, jak rasa, wiek, płeć a ponad to klimat, pora roku, pora dnia oraz niektóre warunki społeczne (gęstość zaludnienia, alkoholizm, uprzemysłowienie, warunki ekonomiczne i polityczne. Popierając tezę Lombrossa głosił, że jeden z typów przestępczych to przestępca z urodzenia.

Podobne poglądy głosił Liszt - „Przestępstwo jest produktem osobliwych właściwości przestępcy

z jednej strony oraz stosunków społecznych otaczających przestępcę w chwili czynu drugiej strony”, stworzył również podstawy traktowania kryminologii jako samodzielnej gałęzi nauki.

Poglądy Lombrossa krytykowali nie tylko pionierzy kierunku socjologicznego w kryminologii, lecz również zwolennicy poglądów biologicznych. I tak, np.: angielski lekarz Goring - zbadał ok. 3 tys. recydywistów i pewną liczbę studentów, żołnierzy i pacjentów szpitalnych i stwierdził, że nie ma fizycznego typu przestępcy. Zajmował on jednak stanowisko, iż przestępstwo ma podłoże biologiczne i dziedziczne (rodzice, dzieci, rodzeństwo).

W okresie międzywojennym krytykę kierunku antropologicznego przeprowadziło w Polsce trzech autorów, a mianowicie Ettinger, Batawia i Wolter.

Ettinger - wykazywał bezzasadność tezy antropologów o dziedziczności cech przestępczych, pisał on: „Jednostka jest wytworem społeczeństwa, a przestępstwo zjawiskiem historycznym, uwarunkowanym czynnikami ekonomicznymi, społecznymi i politycznymi”.

Batawia - zwalczał tezę o dziedziczności cech przestępczych, pisał on min. że: „Zagadnienie chronicznej przestępczości może być rozwiązane, ale jedynie przy pomocy reform społecznych i polityczno - kryminalnych”.

Wolter - krytykował pojęcie przestępcy zawodowego i notorycznego, twierdził, że przestępstwo nie jest wyłącznie zdarzeniem przyrodniczym czy społecznym oraz, że badania antropologiczne mogą dowieść tylko tego, że istnieją antropologiczne typy ludzi, a nie typy przestępców.

Do zwolenników szkoły antropologicznej w Polsce należał min. Rabinowicz, który uznawał istnienie przestępców niepoprawnych i nałogowych, dominujących czynników kryminogennych dopatrywał się w biologicznym podłożu osobowości człowieka.

Próby określenia właściwości psychicznych ludzi w związki z ich cechami somatycznymi podejmowano już w dalekiej starożytności. Znany jest podział Hipokratesa i Galenusa na cztery typy, a mianowicie: sangwiników, choleryków, melancholików i flegmatyków. Dalsze próby typologii podejmowane były w XIX i XX w.

Wg. Kretschmera ludzie przedstawiają cztery następujące podstawowe konstytucje fizyczne: leptosomika (astenika) - typ człowieka o smukłej budowie ciała, słabo rozwiniętych mięśniach, wąskiej klatce piersiowej i stosunkowo małej masie ciała, atletyka, pyknika - typ człowieka otyłego, niskiego lub o średnim wzroście, o okrągłej twarzy, grubej szyi oraz krótkich kończynach, oraz dysplastyka - człowiek o budowie nieregularnej. Jego zdaniem są dwie skrajne formy zaburzeń psychicznych: schizofrenia i psychoza maniakalno - depresyjna. Obydwie formy są związane z odpowiednimi typami osobowościowymi.

Sheldon - odróżnia 3 główne typy przestępców, a mianowicie: 1. Endomorficzny - o znacznym stopniu rozwoju narządów wewnętrznych, w tym trawienia. 2. Mezomorficzny - o znacznym stopniu rozwoju układu kości i mięśni. 3. Ektomorficzny - delikatna skóra, wrażliwy układ nerwowy. Przewiduje również ich kombinacje.

Rozwój nauk medycznych skierował uwagę uczonych na rolę gruczołów pokrewnych,

a w szczególności na skutki nieprawidłowego ich funkcjonowania (przysadka mózgowa, szyszynka mózgowa, tarczyca, nadnercze, trzustka). Jednak późniejsze badania nie wykazały istotnego związku między funkcjonowaniem tych gruczołów a postępowaniem przestępczym.

W ostatnich latach duże zainteresowanie wywołało odkrycie u niektórych osób jednego lub dwóch dodatkowych chromosomów. Późniejsze badania określiły wprawdzie pewien związek między nietypowym układem chromosomów a przestępczością, ale układ ten występuje tak rzadko, że gdyby nawet stawiane hipotezy potwierdziły się, to ich praktyczne znaczenie byłoby prawie żadne.

Duży wpływ na poglądy na etiologię zachowania przestępczego wywarły teorie nawiązujące do kierunku psychoanalicznego. Freud - twórca tego kierunku, wyróżniał 3 sfery psychiki człowieka.

Id - sfera wrodzonych, instynktownych popędów i skłonności, które leżą u podstaw każdego zachowania człowieka. Ego - to uświadomiona osobowość człowieka, którą jest w stanie rozwijać

i kontrolować. Super - ego - (sumienie) nieświadoma sfera norm, zakazów i nakazów postępowania.

Z kierunku psychoanalitycznego wywodzą się poglądy głoszące, że zachowanie przestępcze ma charakter kompensacyjny, że stanowi sposób na rozładowanie kompleksów.

3. Teoria anomii jako socjologiczna koncepcja przyczyn przestępczości

Teoria Anomii - przez anomię rozumie się sytuację, w której ludzie traktują z osłabionym respektem podstawowe normy społeczne obowiązujące w danym systemie bądź też uważają, że normy te nie obowiązują. Jest to, więc sytuacja, w której co prawda normy istnieją i ludzie je rozumieją jednak są wobec nich ambiwalentni. Przedstawiciele:

· Durkheim'a - przestępczość to pewien fakt społeczny, który jest nie tylko zjawiskiem całkowicie normalnym, ale nawet w niektórych sytuacjach korzystnym. Negatywna reakcja na przestępstwo wzmacnia więzi społeczne. Źródła przestępczości upatrywał w strukturze społecznej (w stałym dążeniu ludzi do zwiększenia swojego stanu posiadania).

· Merton - stan anomii jako załamanie się struktury kulturowej, które najczęściej następuje w przypadku wyraźnej rozbieżności pomiędzy środkami/normami i celami kulturowymi a społecznie stworzonymi możliwościami postępowania zgodnie z nimi dla poszczególnych członków danej grupy. Wg niego istnieje 5 typów adaptacji do sytuacji anomii:

1. Konformizm - polega zarówno na adaptacji kulturowych celów jak i zinstytucjonalizowanych środków służących o ich realizacji.

2. Innowacja - typ najbardziej przestępczo rodny. Polega on na dążeniu do osiągnięcia kulturowo usankcjonowanych celów jednak wykorzystuje się tu środki zabronione lub nieetyczne. Pojawia się tam gdzie struktura kulturowa kładzie nadmierny nacisk na osiąganie sukcesu.

3. Rytualizm - polega on na odrzuceniu celów wyznaczanych przez kulturę przy jednoczesnej czasami nawet nadmiernej akceptacji środków. Rytualny typ adaptacji oznacza znaczną redukcję aspiracji bądź nawet rezygnację z nich przy jednoczesnym sztywnym trzymaniu się przyjętych w danej społeczności norm postępowania.

4. Eskapizm (wycofanie) - polega on na odrzuceniu zarówno celów wyznaczonych przez kulturę jak i instytucjonalnych środków służących do ich realizacji. Jednostki, które wybierają ten typ adaptacji są członkami społeczeństwa tylko formalnie.

5. Bunt - reakcja buntownicza polega na odrzuceniu zarówno dotychczasowych celów kulturowych jak i środków służących do ich realizacji przy jednoczesnym dążeniu do wprowadzenia nowych norm i nowych celów.

4. Teoria konfliktu kultur Sellina

Teoria konfliktu kultur Sellina przeciwstawiał się traktowaniu norm prawno karnych jako jednego kryterium w analizie kryminologicznej. Uważał, że normy są podstawowym instrumentem wymuszania zachowań konformistycznych, co wyróżnia je spośród innych norm zachowania. Jednocześnie jednak twierdził, że system wartości jest zmienny i to, co było wczoraj przestępstwem dziś może być zachowaniem legalnym. A to co jest przestępstwem w jednym kraju może być zachowaniem normalnym w innym. Dla Sellina społeczeństwo to pewien związek różnych kultur, grup i społeczeństw mających odmienne wartości i przestrzegający różnych norm postępowania wg. Jego koncepcji społeczeństwo składa się jakby z samych podkultur etnicznych, terytorialnych czy pokoleniowych. Często, więc dochodzi do kolizji między kodeksami postępowania różnych grup. Takie zróżnicowanie kulturowe rodzi nieuchronny konflikt wartości i norm postępowania, który wywołuje zachowania dewiacyjne.

Uważał on także, że nakładanie się różnorodnych kultur, rozmaitych form i wartości oraz odmiennych standardów oceny postępowania prowadzi do chaosu i dezorientacji który dotyczy nie tylko grup ale

i jednostek.

5. teoria zróżnicowanych powiązań - dyferencjalnej asocjacji Sutherlanda

Sutharland przeciwstawiał się zdecydowanie dominującej w owym czasie orientacji kryminologicznej, której zwolennicy widzieli źródło przestępczości w dziedziczonych lub wrodzonych skłonnościach ludzi. Przestępstwo wg S. nie jest też wynikiem „choroby” ( zaburzenia emocjonalne, podświadome konflikty, urazy mózgu z dzieciństwa)

Teoria S. zakłada, że zachowanie przestępcze jest normalnie wyuczonym zachowaniem- za pomocą tych samych mechanizmów co uczenie się innych wzorców zachowań.

Punkt wyjścia teorii S.- zróżnicowana organizacja społeczna (część społeczności przestrzega prawo, a część nie). Wynikiem tej sytuacji jest konflikt kultur w odniesieniu do norm prawa.

Zróżnicowanie powiązań oznacza kontakt z przestępczymi i nie przestępczymi wzorami zachowań w skutek czego poprzez uczenie się następuje przyswajanie tych wzorców. Dochodzi do tego podczas interakcji z drugim człowiekiem podczas komunikacji werbalnej lub niewerbalnej.

Akcentował dominacje grup pierwotnych- rodzina, grupy rówieśnicze w toku przyswajania wzorców zachowań.

Zdaniem S. środki masowego przekazu i inne rodzaje grup w procesie przyswajania zachowań przestępnych mają drugorzędną rolę. Gdy jednostka napotyka przewagę wzorców sprzyjających naruszaniu prawa (są one długotrwałe, częste) nad wzorcami przestrzegającymi je dochodzi do wykształcenia zachowań nonkonformistycznych i w efekcie do przestępczości.

Przestępczość traktowana jest w tej teorii jako składnik kultury, a zjawisko przestępczości jako konsekwencja transmisji wzorów kulturowych.

Człowiek nie ma żadnych wrodzonych predyspozycji do zachowań nonkonformistycznych. Zachowania konformistyczne i nonkonformistyczne są bowiem przyswajane w toku socjalizacji, a człowiek nie rodzi się z pewnym repertuarem zachowań lecz uczy się ich dopiero z czasem. Dlatego też zachowanie przestępne jest tak jak każde inne zachowanie wyuczone. Przy czym ludzie stają się przestępcami w skutek ułatwionego kontaktu z wzorami przestępczymi przy jednoczesnym utrudnionym kontakcie z wzorami nie przestępczymi. Założył on, że jednostki w pierwszej kolejności przyswajają kulturę swojego środowiska jeśli inne wzory pozostają z nim w konflikcie stwierdzenie to oznacza, że powiązania, które są neutralne w przypadku przestępstwa mają znikomy wpływ na tworzenie się zachowań przestępnych albo nie mają go wcale.

6. Teoria podkultur dewiacyjnych Cohena

Podkultura to pojęcie wieloznaczne. W definicji podkultur dewiacyjnych typowe są 2 elementy:

§ odrębność pewnych wartości

§ odrębność pewnych norm postępowania

Obowiązuje niezgodność co do tego, że podkultura musi być w dużym zakresie zgodna z kulturą dominującą, choć w przeciwnym razie byłaby to nie podkultura, lecz odrębna kultura.

Zdaniem Cohena każde działanie człowieka to rozwiązanie problemów. Do chwili ich rozwiązania wywołują one stany napięcia i braku równowagi oraz stanowią ciągłe wyzwanie. Jeśli pomimo podejmowanych wysiłków nasze problemy pozostają nierozwiązane to mogą rodzic kolejne problemy. Wg Cohena wszystkie problemy ludzkie powstają i są rozwiązywane w obrębie 2 kategorii czynników:

§ ich norm odniesienia

§ sytuacji, w której działają

Rozwiązanie problemu polega zaś na zmianie jednego z tych czynników, lub obydwu naraz. Wg Cohena sytuacja jest tylko pozornie obiektywna. Na jej postrzeganie wpływają pewne normy odniesienia, takie jak np. wychowanie, postawy, interesy czy stereotypy. Człowiek może zrezygnować z osiągnięcia kulturowo określonego celu, który jest dla niego nieosiągalny, ale nie będzie to z reguły rozwiązanie zadowalające. Stanie się także dopiero wtedy, gdy jednostka wytłumaczy sobie, że cel ten nie był wart zachodu. Musi więc ulec zmianie system wartości jednostki, tak by rezygnacja z dążenia do osiągnięcia tego celu nie powodowała dalszego stresu. Zgodnie z tą teorią każda grupa inaczej definiuje swoje podstawowe problemy i wyznacza inne sposoby ich rozwiązywania. Tak więc ramy odniesienia przy rozwiązywaniu problemów są zależne od przynależności do grupy. Jednocześnie grupa odniesienia wywiera na jednostce presję w kierunku zachowań zgodnych z ich standardami. Skutkiem tego nie każde możliwe rozwiązanie problemu jest dostępne dla jednostki, lecz tylko takie które jest zgodne z normami danej grupy. Dzieje się tak, dlatego że konformizm wobec oczekiwań grupy jest nagradzany akceptacją. Dewiacja zaś karana jest odrzuceniem. Wg Cohena do podstawowych cech podkultur dewiacyjnych zalicza się:

§ bezcelowość

§ złośliwość

§ negatywizm

7.Teoria kultury warstw niższych Millera

Teoria kultury warstw niższych Millera - w każdej pod kulturze istnieją pewne centralne punkty zainteresowania, to jest pewne problemy, zwracające na siebie szeroką i trwałą uwagę, oraz wywołujące duże zaangażowanie emocjonalne. Istnieje sześć centralnych punktów zainteresowania warstw niższych różnicujących się stopniem istotności:

o Kłopoty (najistotniejsze) - ich posiadanie lub unikanie jest zarówno głównym tematem rozmów jak i głównym przedmiotem aktywności ludzkiej. Przy czym deklarowana chęć unikania kłopotów często jest w sprzeczności z faktycznym zachowaniem, nierzadko nastawionym na popadanie w kłopoty przede wszystkim z prawem.

o Twardość - jest to wartość zgodnie, z którą jest oceniane zachowanie. Obejmuje ona różnorodne cechy, jakości i stany, przy czym najistotniejsze są:

a. Siła fizyczna i psychiczna

b. Odwaga

c. Odporność na ból

d. Męskość

e. Brak skrupułów i sentymentu

Typowy jest tu również anty intelektualizm (obojętność lekceważenie bądź pogarda dla literatury, sztuki itp.).

o Spryt - jako wartość obejmuje on pewną klasę zachowań związanych z umiejętnością manipulowania ludźmi oraz osiąganiem wybranego celu przy minimalnym nakładzie energii. Realny przywódca grupy młodzieżowej powinien być zarówno twardy jak i sprytny jednak przywódca sprytny z reguły cieszy się większym prestiżem niż wyłącznie twardy

o Emocje - poszukiwanie emocji i podniecających przeżyć wynika z bezbarwności i monotonii życia w kulturze warstw niższych, które z reguły wpływa przede wszystkim na ciężkiej pracy, która na dodatek nie jest wysoko oceniana. Przejawia się to w zachowaniach aktywnych takich jak: picie alkoholu i gry hazardowe oraz pasywnych, czyli braku aktywności.

o Przeznaczenie - umożliwia angażowanie się w ryzykowne sytuacje bez poczucia, że ponosi się odpowiedzialność za skutki własnych działań.

8. Teoria zróżnicowanych możliwości Clowarda i Ohlina

Wychodzili oni z założenia, że utworzenie się podkultur jest uzależnione od tego czy jednostka przypisuje swoje braku lub niepowodzenia własnym wadom lub płonności charakteru czy też uważał, że to istniejący porządek społeczny uniemożliwia jej osiągnięcie kulturowo wyznaczonych celów. Jeżeli jednostka dostrzega te strukturalne bariery na drodze do sukcesu to sprzyja to zachowaniom dewiacyjnym. Według autorów można być przekonanym o moralnej wyższości danego sposobu postępowania i jednocześnie uważać, że w danej sytuacji nie ma on zastosowania z powodu swej nieskuteczności lub nieużyteczności, można więc odbierać prawomocność danemu sposobowi postępowania nie negując jednocześnie jego zasadności moralnej. Taka postawa jest podstawowym warunkiem zaangażowania dewiacyjnego. Z chwilą odebrania prawomocności obowiązującym normom człowiek znajduje się w stanie gotowości psychicznej do dewiacji ale jednocześnie staje w opozycji do społeczeństwa co wywołuje napięcie, niepewność i lęk, rodzi również tendencję do poszukiwania innych osób mających podobne problemy. Rola grupy polega bowiem przede wszystkim na dostarczaniu moralnego wsparcia rozwiązaniom innowacyjnym. Szczególne znaczenie dla narastania dewiacyjnego zaangażowania ma negatywna reakcja społeczna na zachowania innowacyjne. Podkreśla się również wpływ reakcji społecznej na poczucie tożsamości i odrębności podkultur dewiacyjnych. Nieprzychylna reakcja otoczenia na błahe występki młodzieży może spowodować odwrotne skutki do zamierzonych tzn. zamiast ograniczyć dewiację prowadzi do jej nasilenia.

9. Teoria neutralizacji Sykesa i Matzy

Punktem wyjścia jest tu teza, że nie istnieją podkultury dewiacyjne, można jedynie mówić o podkulturach dewiacji lub przestępczości. W pojęciu podkultura dewiacyjna nadmiernie akcentuje się odrębności, wartości i norm zachowania w stosunku do kultury dominującej. W rzeczywistości zaś w społeczeństwie funkcjonuje nie jeden lecz dwa systemy wartości. System wartości oficjalny konformistyczny i nieoficjalny w dużym stopniu dewiacyjny. Ten drugi nie przejawia się we wszystkich okolicznościach, przy czym czas miejsce i sytuacja są stosunkowo precyzyjnie określone przez wymogi kulturowe. Ekspresja wartości nieoficjalnych najczęściej dokonuje się w okresach, które kultura danego społeczeństwa uznaje za właściwe tj. wakacje, imprezy rodzinne, święta itp. Młodzież przestępcza nie chce natomiast rozgraniczać czasu i miejsca, w których kultura przyzwala na wyrażanie wartości nieoficjalnych. Twórcy tej teorii wprowadzili pojęcie technik neutralizacji, umożliwiają one popełnienie czynu zabronionego bez poczucia lęku i wyrzutów sumienia. Techniki te wykształcają się przed popełnieniem czynu, umożliwiając nieakceptowane zachowanie pomimo deklarowanego konformizmu wobec dominujących wartości społeczeństwa. Wyróżnia się pięć podstawowych technik:

  1. Zaprzeczenie winy - jest to technika kwestionowania odpowiedzialności służąca osłabieniu normy przez przekonanie samego siebie, że pozostaje się pod wpływem sił zewnętrznych nad którymi się nie panuje. Celem jest przede wszystkim rozerwania związku pomiędzy jednostką a jej czynem.

  2. Zaprzeczenie krzywdy - jest to technika kwestionowania szkody, której celem jest rozerwanie związku pomiędzy czynem a jego konsekwencjami poprzez przekonanie, że dane zachowanie nie wyrządza żadnej większej szkody.

  3. Zaprzeczenie ofiary - technika kwestionowania ofiary. Neguje się tu prawo ofiary do tego określenia. W tej technice minimalizuje się role ofiary bądź neguje się jej istnienie.

  4. Potępianie potępiających - jest to takie określenie sytuacji, z której wynika, że całe społeczeństwo (grupa społeczna) jest zła, nieuczciwa lub skorumpowana, w związku z czym nie ma ona prawa do wyrażania sądów moralnych o czynie sprawcy.

  5. Powoływanie się na wyższe racje - jest to przekonanie siebie o pozostawaniu w sytuacji konfliktowej między dwiema konkurencyjnymi normami, tą którą zamierza się naruszyć oraz tą którą pragnie się uchronić. Jednocześnie jednak przywiązuje się tu większą wagę do norm najbliższego otoczenia niż norm ogólnospołecznych . Dewiant często postępuje tu zgodnie z zasadą „Wiem, że robię źle, ale nie mam możliwości postąpić inaczej.”

Kierunek kontroli społecznej

Teoria Dirtheima

Model człowieka jako jednostki biologicznej jest według niego bardzo negatywny. Człowiek z natury jest skrajnie egoistyczny a w swoim postępowaniu kieruje się popędami pierwotnymi, które z założenia są indywidualistyczne i antyspołeczne . Dirkheim uważał, że tylko zbiorowość może ograniczyć antyspołeczne tendencje poszczególnych jednostek. Względny ład społeczny jest więc możliwy jeśli społeczeństwo jest dobrze zintegrowane, co jest konieczne dla sprawowania skutecznej kontroli ze względu na to, że pierwotne rządze człowieka nie mogą być zaspokojone człowiek nigdy nie czuje się w pełni nasycony a granice jego zachłanności wyznacza kontrola społeczna. Przyczyną zakłóceń w sferze kontroli społecznej może być anomia której wystąpienie powoduje ujawnianie się powstrzymywanych do tej pory tendencji aspołecznych

10. Koncepcja osłabienia kontroli Reissa

Teoria Reissa

Opiera się ona na dwóch pojęciach

  1. Kontrola wewnętrzna rozumiana jako zdolność jednostki do powstrzymywania się od takiego sposobu realizowania potrzeb, które zostaje w konflikcie z normami ogólnospołecznymi

  2. Kontrola zewnętrzna czyli zdolność grup społecznych bądź instytucji do skutecznego egzekwowania zachowań zgodnych z obowiązującymi normami

Zdaniem Reissa zachowania dewiacyjne jest takim osłabieniem wyżej wspomnianych kontroli, które powoduje, że źródła kontroli nie mogą doprowadzić do pożądanych zachowań. Najistotniejszym źródłem kontroli zewnętrznej jest kontrola sprawowana przez społeczność, w której żyje jednostka tj. sąsiadów, organizacje społeczne funkcjonujące w okolicy kościołów oraz inne instytucje a zwłaszcza przez szkołę. Równie istotna jest kontrola sprawowana przez grupy pierwotne, zwłaszcza rodzinę, która w systemie kontroli społecznej pełni dwojaką rolę

Reisse zapowiadał, że przeciwdziałaniu zachowaniom dewiacyjnym większą rolę odgrywa kontrola wewnętrzna. Działa ona skuteczniej jeśli jednostka wykształciła nieprzesępcze role społeczne i sprawuje kontrolę nad swym postępowaniem umożliwiającą świadome kierowanie działaniem zgodnym z konformistycznymi oczekiwaniami grupowymi.

11. Koncepcja kontroli społecznej Nye'a

Teoria Nye'a

Twierdzi on, że kontrola wewnętrzna kształtuje się w toku socjalizacji, stanowią wynik oddziaływania grup odniesienia. Łańcuch kontroli społecznej składa się z kontroli wewnętrznej, pośredniej i bezpośredniej oraz elementu quasi kontrolnego, którym jest zaspokojenie potrzeb. Kontrola wewnętrzna jest równoznaczna z internalizacją norm a zinternacjonalizowane normy tworzą sumienie jednostki. Idea kontroli pośredniej opiera się na tym, że liczenie się z opinią pozytywnych grup odniesienia wymusza konformizm. W przypadku braku więzi z taką grupą kontrola pośrednia zawodzi, natomiast bezpośrednia kontrola społeczna sprawowana jest za pomocą bodźców negatywnych np. ośmieszanie, dezaprobata, sankcje stosowane przez instytucje . Ważne ogniwo stanowi tu rodzina sprawująca nadzór nad dziećmi i stosująca sankcje w przypadku ich nie przestrzegania. Nye uważał, że im większy stopień zaspokojenia potrzeb tym słabsza może być kontrola społeczna, wskazywał, że do zachowań dewiacyjnych może doprowadzić niezaspokojenie takich potrzeb jak pragnienie uczucia, uznania, bezpieczeństwa i nowych doświadczeń.

12. Koncepcja kontroli społecznej Hirschiego

Teoria Hirschiego

Człowiek może dokonywać czynów przestępczych ponieważ jego więzi z porządkiem konformistycznym zostały w jakiś sposób zerwane . Wyróżnia się 4 elementy więzi jednostki ze społeczeństwem, które mogą wywierać wpływ na zachowanie dewiacyjne, są to:

  1. Przywiązanie oznaczające emocjonalne związki jednostki z otoczeniem. Jeśli człowiek jest do niego przywiązany to automatycznie liczy się z jego opinią i czuję się moralnie zobowiązany do przestrzegania norm, które otoczenie uznaje. Istotą przywiązania jest to, że ludzie wrażliwi na opinie muszą uwzględniać ewentualność negatywnych relacji na fakt naruszenia norm a to powstrzymuje ich przed naruszeniem norm

  2. Zaangażowanie będące odpowiednikiem EGO lub zdrowego rozsądku. jego idea sprowadza się do tego, że ludzie którzy „zainwestowali” w konformistyczną działalność stojąc w obliczu możliwości naruszenia normy rozważają odpowiedzialność takiego zachowania w kontekście wcześniejszych „inwestycji”, taki rachunek strat i zysków z reguły przemawia za konformizmem

  3. Zaabsorbowanie będące pochodną zaangażowania, ludzie odbierają konformistyczną linię postępowania, mają konformistyczne motywacje i aspiracje i chcąc je zrealizować nie jako automatycznie zmuszeni są poświęcać temu wiele czasu, wysiłku i zaangażowania więc wymaga zaabsorbowania, które sprzyja konformizmowi choćby z braku czasu na naruszenie norm

  4. Przekonanie o konieczności przestrzegania norm społecznych. Przekonanie to słabnie jeśli pozostałe mechanizmy kontroli społecznej nie działają właściwie i gdy osłabiona jest ogólna więź jednostki ze społeczeństwem

13. Koncepcja dewiacji E. Lemerta

Koncepcja naznaczania społecznego

Nazywana również Labellin co oznacza etykietowanie, piętnowanie lub sygmatyzację. Prekursorem tej koncepcji był Erwin Lemert, który twierdził, że zachowani dewiacyjne ani nie rodzi potrzeby kontroli społecznej ani też nie jest wynikiem załamania się tej kontroli, przeciwnie to właśnie kontrola społeczna rodzi dewiację wg Lemerta dewiacja jest wynikiem reakcji społecznej, która określa również jej częstotliwość występowania i charakter. Pogląd ten został sformułowany w koncepcji pierwotnej i wtórnej dewiacji. Lemert uznał, że niektóre ze zróżnicowań, którym podlegają ludzie i grupy społeczne powodują reakcje społeczną w postaci karania, degradacji i izolacji jednostek bądź grup określonych jako inne. Cecha inności przysługuje albo właściwościom fizycznym albo psychicznym, bądź też zachowania, są to tak zwane dewiacje pierwotne, jeśli spotkają się one z negatywną reakcją społeczną zachodzi łańcuch kolejnych interakcji dewianta i piętnującej go grupy prowadzący do dewiacji wtórnej. tak więc po dewiacji pierwotnej i społecznym napiętnowaniu następuje dalsze zachowanie dewiacyjne połączone z negatywnymi emocjami dewianta w stosunku do osób piętnujących, z ich strony z kolei następują silniejsze kary i odrzucenie oraz podjęcie formalnej akcji przeciwko dewiantowi, który z kolei wzmacnia swoje zachowania, samoobronę i atak w kierunku piętnujących. Ostatnim etapem tego procesu jest akceptacja społecznego statusu dewianta i podjęcie poprzez niego wysiłku w celu przystosowania się do narzuconej roli - dewiacja wtórna, o ile dewiacja pierwotna nie prowadzi jeszcze do zmian w postawach wobec siebie i rolach społecznych o tyle dewiacja wtórna powoduje zorganizowanie życia i tożsamości dewianta wokół fakty dewiacji, pierwotne przyczyny dewiacji ustępują tu miejsca reakcji społecznej, która staje się przyczyną a nie efektem dewiacji. Lemert wyróżnił 4 podstawowe typy dewiacji

  1. Dewiacja indywidualna zależna od podmiotowych cech fizycznych i psychicznych człowieka

  2. Sytuacyjna kiedy to sytuacja zmusza człowieka do naruszenia norm zainteresowanych przestrzeganych do tej pory

  3. Kumulatywna będąca podrodzajem sytuacyjnej, występuje wówczas gdy warunki społeczno kulturowe stanowią podobne i powtarzające się sytuacje poszczególnym ludziom a wynikające stąd dewiacje obejmują znaczną część społeczeństwa

Systematyczna występująca na skutek tego, że dewiacje kumulatywnie dostarczają jednostce informacji o tym, że inni ludzie rozwiązują problemy w podobny społecznie potępiony sposób

14. Współczesne założenia teorii naznaczania społecznego

Obecna we współczesnej postaci teorie naznaczania wychodzi z założenia, że aby wyjaśnić dewiację należy uwzględnić społeczne oczekiwania co do zachowania rozmaitych jednostek, nie respektowanie tych oczekiwań pociąga za sobą negatywną reakcję emocjonalną otoczenia oraz jego reakcję społeczną polegającą na nadawaniu etykiety. Oznacza to, że zachowanie jednostki nie jest samo przez się ani normalne ani nienormalne, ale, że spełnia lub nie spełnia oczekiwań danej grupy lub instytucji. Dewiacja jest więc tu cechą przypisaną przez otoczenie będące pośrednim lub bezpośrednim świadkiem określanych zachowań jednostki, jest ona wynikiem interakcji między ludźmi tworzącymi lub stosującymi normy, a tymi którzy ich nie przestrzegają. Osoba obdarzona etykietą zaczyna być zgodnie z nią traktowana i stopniowo przystosowuje się do przypisanej roli, tj staje się tak zwanym dewiantem z przekonania, wykazuje też tendencje do utożsamiania się z przypisaną rolą nabiera poczucia odmienności i obcości w stosunku do otoczenia, zaczyna patrzeć na siebie oczyma tych, którzy ją etykietowali . Próby opierania się narzuconej roli, w zasadzie nie mają szans powodzenia, a nawet mogą działać na niekorzyść wywołując dodatkowe reakcje stygmatyzacyjne ze strony otoczenia, mające skłonić dewianta do zachowań zgodnych z przypisaną mu rolą, natomiast osoba, która przyjmie i zaakceptuje narzuconą mu rolę może liczyć nawet na pewne przywileje (społeczne, prawne) przewidziane dla danej kategorii dewiantów.

Istnienie zjawiska dewiacji i dewiantów zaspakaja pewne potrzeby społeczne. Osoba przekraczająca normy obowiązujące w danej grupie reprezentuje siły leżące na zewnątrz tej grupy. W ten sposób dewiant informuje jak wygląda zło i pokazuje różnice pomiędzy tym co zewnętrzne a wewnętrzne. Pozwala tym samym grupie zyskać i wzmocnić poczucie tożsamości i własnego miejsca w świecie. Ukaranie dewianta stanowi jakby przypomnienie pozostałym członkom społeczeństwa i ich obowiązkach i jest przestrogą przed ich niedopełnieniem. Tak więc dewiacja jest nie tylko zachowaniem destabilizującym społeczeństwo ale w kontrolowanych wielkościach może być ważnym czynnikiem stabilizującym. Podkreśla się tu że wbrew powszechnie deklarowanym założeniom profilaktycznym resocjalizującym rehabilitacyjnym i leczniczym różnorodnych działań oraz realizujących je instytucji ich faktyczną funkcją jest przede wszystkim udowodnienie jednostce, że jest dewiantem oraz skłonienie jej do przyjęcia i zaakceptowania takiej roli. Osoby próbujące uwolnić się od statusu dewianta są ponadto wspierane przez przepisy, których rzeczywistą funkcją jest utrudnianie dewiantom readaptacji społecznej i przyczynianie się do ich stygmatyzacji.

W stosunku do niektórych osób np. uzależnionych i chorych psychicznie w społeczeństwie istnieje podwójna moralność, która łączy odrzucenie ich z działaniami rehabilitującymi mającymi łagodzić tą reakcję. O ile dewiant deprawowany jest społeczeństwo publicznie o tyle wraca do niego w sposób niezauważalny ponieważ nie ma żadnych szczególnych aktów zdejmujących nałożony stygmat. Dla otoczenia taki człowiek nadal pozostaje napiętnowany publicznie, niewiara w to, że dewiant może się kiedykolwiek zmienić rodzi zjawisko zwane przez Mertona samospełniającą się przepowiednią, która sama tworzy potwierdzające się fakty. Wspólną cechą ludzi, którzy zostali zmuszeni do grania pewnych ról w instytucjach (szpital, więzienie) jest uniformizacja zachowań i postaw oraz depersonalizacja i alienacja. Ludzie Ci tracą swoje poprzednie role i stają się elementem grup funkcjonujących w ramach danej instytucji.

16. Pojęcie przestępcy, przestępstwa, przestępczości

Przestępstwo jest to czyn człowieka zagrożony karą ustawową obowiązującą w miejscu i czasie jego popełnienia jako zbrodnia lub występek zawiniony i społecznie szkodliwy w stopniu wyższym niż znikomy.

20. Czynniki sprzyjające powstawaniu związków kazirodczych

  1. RELACJE W RODZINIE KAZIRODCZEJ

Do czynników sprzyjających do powstania związków kazirodczych zalicza się:

  1. Przekazywanie z pokolenia na pokolenie wzorce nadużywania seksualnego dzieci w rodzinie

  2. Klimat przemocy i agresji w rodzinie

  3. Nadużywanie alkoholu

  4. Izolacja rodziny ze środowiska społecznego

  5. Zaburzenia więzi seksualnej miedzy rodzicami

  6. Złe relacje matki z córką

  7. Wyłączanie psychiczne a czasami również i fizyczne matki z życia rodzinnego

Wyróżnia się podstawowe formy patologii typowe dla istnienia związków kazirodczych przy, czym są one raczej końcami kontinuum a nie odrębnymi postaciami:

  1. Unikanie otwartego konfliktu - kazirodztwo typu ojciec -córka pojawia się jako mniej lub bardziej świadome delegowanie córki do podjęcia seksualnej roli żony. Odsuwając tym samym podstawowe źródło stresu to jest lęk przed rozbiciem rodziny i efektywnie łącząc rodzinę siecią kazirodczej tajemnicy. Dziewczynka staje się ofiarą a jednocześnie postacią centralną w rodzinie. Dystans pomiędzy nią a matka powiększa się. Ojciec w takiej rodzinie jest emocjonalnie niedojrzały a matka nadmiernie moralizująca i emocjonalnie chłodna. Zapewnia, co prawda podstawową opiekę dzieciom, ale lekceważy ich potrzebę emocji, Jeśli kazirodztwo powstanie ujawnione zwykle się temu zaprzecza (wewnętrzna i zewnętrzna)

  1. Regulacja konfliktowa - typowe są w niej dezorganizacja, spory, często przemoc, granice międzypokoleniowe są tu rozmaite, a role rodzinne pomieszane.

W przeciwieństwie do rodziny unikających konfliktu, których kazirodztwo ma charakter utajony w rodzinach o regulacji kontaktowej kazirodztwo może być jawne w obrębie rodziny a ukrywa się je na zewnątrz.

Oba typy rodzin łączy silny lek przed rozbiciem rodziny a wyznaczanie sobie jako głównego celu pozostanie razem bez względu na koszty. Kosztem jest poświęcanie córki po to, aby odsunąć agresje ojca od córki i sprowadzić ja na poziom otwartego powierzchownego konfliktu nie naruszającego do wspólności rodziny.

Metoda pomiędzy rodzicami powoduje wzrost zależności męża od żony i dlatego żona toleruje lub nawet ułatwia kontakty seksualne córki z ojcem. Służy ono zacieśnieniu relacji rodzinnych i to niezależnie od ewentualnych konfliktów. Przy znacznym poziomie niedojrzałości emocjonalnej ojca i braku obecności matki w relacje kazirodcze może zostać wciągnięte więcej niż jedno dziecko.

Wyróżnia się 2 podstawowe typy rodzin kazirodczych:

  1. Ze sprawcą psychopatycznym

  2. Ze sprawcą regresywnym

SPRAWCA PSYCHOPATYCZNY- to ojciec, który dostał zaburzenia rozwoju seksualnego w pomniejszym stadium rozwojowym tj. separacji indywidualizacji a konkretnie w fazie narcystycznej. Jego seksualność jest niedojrzała i nastawiona na ciągłe potwierdzanie własnej doskonałości, nieograniczonych możliwości i nieograniczonej władzy. Nie odczuwa on lęku w kontaktach seksualnych nie przejawia empatii i zdolności uczenia się. Dziecko nie jest obiektem preferowanym a jedynie obiektem zastępczego zaspakajania potrzeb czy wyładowania agresji Wykorzystanie seksualne polega zwykle na kontakcie fizycznym, ekstragenitalnym, intagenitalnym, przy czym jest on nacechowany przemocą. Ślady sprawcy często mają widoczny charakter np. uszkadzanie ciała czy ciąża.

SPRAWCA REGRESYWENY - doznał zawyżenia rozwoju seksualnego w okresie wcześniejszym tj. stadium symbiozy ewentualnie w fazie zróżnicowania. Jego działanie jest znacznie mniej dojrzałe niż sprawcy psychopatycznego. Nacechowany jest lekiem przed dojrzałą kobietą przed agresją i separacja. Dziecko nie jest jedynym obiektem, na którym ojciec reaguje seksualnie, ale jest obiektem preferowanym, ponieważ poziom bezpieczeństwa, który stwarza takie relacja jest znacznie wyższy niż w kontaktach z dorosłą partnerką.

Ofiarami są tu z reguły dzieci młodsze, ponieważ ich niska orientacja w sytuacji pozwala na manipulację niż bez ryzyka. Wykorzystaniu rzadko towarzyszy przemoc fizyczna a kontakty seksualne mają najczęściej charakter ekstragenitalny.

W tej grupie sprawców pojawia się też aktywność bez kontaktu fizycznego taka jest ekscybigonizm - podglądanie oraz rozmowy i zabawy o podtekście erotycznym.

21. fazy rozwoju patologii rodzinnej w rodzinach kazirodczych

W rozwoju kazirodczej patologii rodzinnej można wyróżnić 4 fazy:

  1. Faza doboru uczestników

  2. Faza formowania wymagań i ustalania reguł

  3. Faza frustracji i jawnego konfliktu

  4. Faza zamknięcia układu kazirodczego

FAZA DOBORU UCZESTNIKÓW - przebieg ich jest zależny od typu rodziny kazirodczej. W rodzinie ze sprawcą psychopatycznym matka pochodzi z rodziny patriarchalnej z władczym często przemocowym ojcem. Relacje w niej były zaburzone i opierały się na stosunku dominacji i podległości. Jej potrzeby seksualne są tłumione i słabo rozpoznawalne przez nią samą. Powielając wzorzec ojca szuka ona na partnera życiowego dominującego mężczyzny, którym mogłaby znaleźć oparcie.

FAZA FORMOWANIA WYMAGAŃ I USTALANIA REGUŁ - następuje tu ustalanie dominującej pozycji mężczyzny. Kobieta zaś wypracowuje strategie podporządkowania i ustępstw jako gwarancje poczucia bezpieczeństwa. Okazują się one pomimo ich powtarzania wywołuję narastanie frustracji kobiecie i mężczyźnie.

FAZA FRUSTRACJI I JAWNEGO KONFLIKTU - powoduje, że kobieta koncentruje wysiłki na zaspakajaniu oczekiwań męża. Skutkuje to wzrostem wymagań męża i natężeniem zachowań przemocy. Wzrasta wzajemne uzależnienie małżonków. Pojawiają się również nieprawidłowe sposoby łagodzenia napięcia przez kobietę skutkujące ucieczką kobiety w chorobę, czego efektem jest jej symboliczna lub praktyczna nieobecność nie obecność rodzinie.

FAZA ZAMKNIĘCIA UKŁADU KAZIRODCZEGO - następuje osłabienie więzi pomiędzy matką a dziećmi. Dzieci zaczynają poszukiwać kontaktu z ojcem. Stopniowo następuje zatarcie granic pomiędzy rolami rodzinnymi i zmiana w pozycji w rodzinie, przy czym paradoksalnie poza wzmocnieniem pozycji córki następuje wzmocnienie pozycji kobiety. Natomiast w przypadku sprawcy regresywnego mężczyzna poszukuje wsparcia w silnej dominującej kobiecie może mieć problemy z realizacją potrzeb seksualnych. Kobieta zaś pochodzi z rodziny o cechach matriarchalnych i w kontaktach z partnerami realizuje uwewnętrzniony model kobiety opiekunki. Związku z narastaniem w niej przeciążenia rolą opiekunki ma tendencję do reagowania złością i agresją. Seksualność często używana w celach manipulacyjnych. Oboje małżonków są silnie uzależnieni od rodzin pochodzenia a założenie własnej rodziny traktują jako formę ucieczki z nich. Mężczyzna oczekuje tu powielenie w małżeństwie wzorca matka-dziecko. Jest uległy i podporządkowany a kobieta przyjmuje rolę przewodniczki życiowej. Stopniowo pojawiają się konflikty dotyczące uległości seksualnej mężczyzny i separacji z rodziną pochodzenia. Konflikty te mają charakter ukryty stopniowo mężczyzna zaczyna skupiać uwagę na dziecku traktując to jako formę ucieczki od relacji z żoną. Kobieta nie radzi sobie z realizacja opieki nad mężem i dzieckiem i konflikt wchodzi z fazę otwartą. Następuje fizyczne i psychiczne oddanie małżonków koncentracje na własnych problemach. Ojciec tworzy koalicje z dzieckiem a matka zaczyna szukać nagród na zewnątrz rodziny.

Dziecko wykorzystywane seksualnie charakteryzuje się dwoma podstawowymi reakcjami:

  1. Silną sferą obronną sfery osobistej lub, co częstsze naruszaniem - dziecko często postrzegane jest jako złośliwe i nieposłuszne, Boji się stracić kontrolę nad swoim wizerunkiem dlatego pokazuje swoje nieprawdziwe „ja” agresywne. Typowe SA tu tzw. Reakcje nadmiarowe - symboliczna ochrona sfery osobistej.

  1. Sfery osobistej innych osób - dzieci często przekraczają sferę osobista osób trzecich, przy czym zwyczajowe kary z reguły nie odnoszą efektu Źle znoszą odgrywanie ról. Nie potrafią udawać pozytywnych uczuć, ponieważ ich nazwy nie łącza się z emocjami a w przypadku uczuć negatywnych maja się że emocje ich zaleją i strąca nad sobą kontrolę.

Charakterystyczne są tu pewne stereotypowe zabawy (uspokajające, - kiedy dziecko wielokrotnie powtarza to, co dobrze zna)

Kwestie kazirodcze należą do sfery przemocy seksualnej wobec dzieci. Generalnie wszystkie czynniki ryzyka krzywdzenia dzieci można podzielić na 3 obszary:

  1. Rodzinę:

  • Matkę: