ANTROPOLOGIA
29.09.2007 (4 godziny)
Antropologia:
Antropologia jako nauka zajmuje się człowiekiem w aspekcie biologicznym, filozoficznym, społecznym, kulturowym i teleologicznym. Jest nauką interdyscyplinarną, cechuje ją wielość ujęć i interpretacji. Antropologowie zaprzeczają i podważają swoje własne interpretacje kultury. Naukowe podstawy antropologii rozwinięto w XIX wieku ale korzeniami sięga do starożytności. Niektórzy wywodzą naturę antropologii z ludzkiego plotkarstwa związanymi z wędrówkami Greków w basenie Morza Śródziemnego, którzy snuli opowieści o różnych ludach, odmiennych kulturach, wierzeniach, prawach, odmiennych sposobach organizowania społeczeństw i gospodarki. Te praźródła tkwią w pierwotnym ludzkim zdziwieniu z zetknięciu z obcymi. W próbie wartościowania i refleksji nad odmiennością w wysiłku zrozumienia innych przy zetknięciu się kultury greckiej z dawnymi kulturami bliskiego wschodu. Antropologia wyrosła z historii Europy i jest najbardziej europejską z europejskich nauk. Najstarsze źródła literatury zawierają już informacje dotyczące obyczajów życia codziennego, zawiera je „Iliada i Odyseja” powstała po 850 r. p.n.e. Najobszerniejsze informacje historyczno-etnograficzne i geograficzne, zawierają jednak dzieje Herodota. Anglicy nazywają go ojcem antropologii i historii. Historię antropologii można podzielić na okres zorganizowany i niezorganizowany. Okres zorganizowany - 1860 r. - pierwsze książki. Nie bez wpływu na antropologię był fakt wydania dzieła Darwina „O pochodzeniu gatunku” 1859 r., „Rodowód człowieka” 1871 r. Choć antropologia kultury nie wywodzi się z koncepcji Darwina to wywarła ona spektakularny wpływ na antropologię spekulatywną rozwijaną przez ewolucjonistów. Boas przyszedł do antropologii poprzez geografię fizyczną. Obalał myślenie ewolucjonistów co do źródeł i stadiów ewolucji. Obalał rasizm jako wyjaśnienie różnic kulturowych, przeczył determinizmowi. W przeciwieństwie do spekulatywnych ewolucjonistów uważał, że by osiągnąć zrozumienie konieczne jest uwzględnienie kontekstu każdego badanego faktu czego wcześniej ewolucjoniści nie uwzględniali. Jednak Boas ograniczał się do bezpośredniego tła sytuacyjnego. Pomijał wszelkie odkrycia związane z psychologią, psychoanalizą, bagatelizował empatię w odkryciach. Z kolei inni badacze mocno zaufali psychologii i psychiatrii w swoich badaniach (Benedykt). Zaczęto zajmować się badaniem wzorów. W nurcie psychoanalitycznym pozostają prace badawcze Freuda, który wniósł wiek do rozwoju antropologii kultury (Totem, Tabu). Osobowość i kultura wiąże się z psychologicznym podejściem do antropologii. Stosunek kultury i osobowości nadal pozostaje z jednym najważniejszych problemów antropologii. Drugi punkt widzenia antropologii nie ulega wątpliwości, że bezpośrednimi przyczynami sprawczymi zjawisk społecznych i kulturowych są ludzie i ich wyjaśnianie odbywać się musi również w wymiarze psychologicznym jednak nie dla wszystkich jest to oczywiste. Istoty ludzkie ukształtowane są przez istniejącą kulturę, a istniejąca kultura zdeterminowana jest przez kulturę poprzednią na to nakładają się przypadki historyczne, w których rola indywidualnych czynników osobowościowych może być niewielka.
Miejsce antropologii wśród nauk społecznych:
Antropologa jako nauka, która zajmuje się grupami ludzkimi jest nauką społeczną. Jest też z samej definicji nauką o człowieku, zatem utożsamiana jest też z naukami humanistycznymi, jednocześnie antropologia poprzez antropologię fizyczną wiąże się z naukami przyrodniczymi. Jeden z najprostszych podziałów dzielących antropologię na kulturową i fizyczną. Inni wyróżniają też etnografię i etnologię. Antropologia fizyczna zajmuje się takimi problemami jak: ewolucja człowieka począwszy od form zwierzęcych czy obecny podział na grupy rasowe, różnice anatomiczne i fizjologiczne. Bada przemiany anatomiczne i fizjologiczne spowodowane przez pojawienie się życia społecznego, języka i systemów wartości. Etnografia wiąże się z obserwacją i opisem konkretnych społeczności, jest typową pracą w terenie. Właściwym typem badań są te monografie dotyczące organizacji konkretnej społeczności, badacz gromadzi dane dzięki osobistemu doświadczeniu. Niektórzy etnografie traktują jako naukę o materialnym aspekcie kultury. Etnologia w porównaniu z etnografią jest nauką która zmierza ku syntezie o ile etnografia tylko opisuje to co badacz widzi, etnologia zmierza ku uogólnieniom. Synteza na gruncie etnologii rozwija się w trzech różnych kierunkach:
geograficznych (scala wiadomości dotyczące sąsiadujących ze sobą grup)
historyczny (odtwarza przeszłość jednej lub więcej populacji)
systemowy (skupia uwagę na określonym typie obyczajów lub instytucji
Etnologia jest zatem nauką porównawczą i sumuje wiedzę o rozmaitych kulturach. Antropologia społeczna i kulturowa związane są z drugim stopniem syntezy. Buduje swoje teorie na podstawie wniosków etnografii i etnologii, dąży do uzyskania wiedzy dającej się zastosować do całokształtu rozwoju ludzkości, do prawomocnych sformułowań dla wszelkich społeczeństw ludzkich. Antropologia społeczna zakorzeniła się w Anglii, zaś antropologia kulturowa w USA. Nowicka dzieli antropologię kulturową na:
antropologia społeczności pierwotnych
antropologię społeczności chłopskich
antropologia społeczności miejskich
antropologia historyczna
Antropologia kulturowa według Janusza Gajdy obejmuje historię kultury, studia nad procesami kulturowymi, istotę i analizę kultury i osobowości, etos kultur, studia poszczególnych regionów i dziedzin kultury.
Dyscypliny naukowe splatające się z antropologią:
archeologia - dostarcza informacji o okresach rozwoju kultury, które nie pozostawiły dokumentów pisanych ale świadectwa materialne (celowe i niecelowe wytwory ręki ludzkiej)
lingwistyka - dostarcza informacji w zakresie dwóch działów: lingwistyka posiadających pismo, lingwistyka języków niepisanych
religioznawstwo - zasadnicze znaczenie ma problematyka wyobrażeń religijnych i obrzędowości religijnej
antropologia filozoficzna - poszukuje odpowiedzi na pytanie o istotę społeczeństwa, jest to wspólne zainteresowanie dla antropologii kulturowej, wspólne jest też zainteresowanie człowiekiem jako całością, istotą człowieka.
Nauki pokrewne antropologii:
Antropologia rozwijała się w bliskim związku z innymi naukami. Korzysta z pojęć ukształtowanych na gruncie: psychologii, filozofii, socjologii i historii. Dyscyplinami najbliższymi antropologii z uwagi na przedmiot badań i metody badań są socjologia i historia. Niektórzy naukowcy utożsamiają wręcz socjologię z antropologią, inni traktują antropologię jako dział socjologii, a jeszcze inni odwrotnie. Wszyscy antropologowie korzystają z odkryć historyków, jednak antropologia w mniejszym stopniu niż historia stawia problem chronologiczności dziejów.
Spotkanie z innością jako korzenie antropologii:
Ludzkiej świadomości od zarania dziejów towarzyszy przekonanie o uprzywilejowanym miejscu na świecie. Świat własnej kultury stanowi dla człowieka podstawową płaszczyznę odniesienia w ocenie innych kultur i obyczajów. Etnocentryzm to od zawsze główny wyznacznik samowartościowania grup społecznych, podstawa samoidentyfikacji. Większość ludów uznawała swoje ziemie za centrum świata, zatem to centrum świata - „pępek ziemi” zamieszkiwali zawsze prawdziwi ludzie, czyli „my” otoczeni przez „nie ludzi”, ewentualnie barbarzyńców. Zdaniem antropologa E. Leach uniwersalne przeciwstawienie „my - oni” poprzedzone jest opozycyjnym zestawieniem „ludzie - nie ludzie”. Różnice utożsamiające obie pary tych opozycji opierają się na trzech identycznych zasadach:
ludzie różnią się od innych gatunków zwierząt tym, iż ogień służy im nie tylko jako źródło ciepła, ale do przygotowania pożywienia
ludzie angażują się uczuciowo w związki seksualne
ludzie dokonują zabiegów na swym ciele poprzez malowanie, przywdziewanie strojów, różnorodne okaleczenia.
Te trzy obszary - pożywienie, seks i nagość - stosunek do tych obszarów stanowią prawie we wszystkich kulturach sfery obwarowane swoistym tabu. Społeczności wypracowują szczegółowe zasady i warunki związane z tymi aspektami życia. Według tych definicji żaden obcy czy inny nie powinien mieć do nich dostępu. A priori zakłada się, że swoi są zawsze lepsi od innych. Własne koncepcje kulturowe czyli to jak myślimy i działamy traktowane jest jako naturalne i słuszne. W takim rozumieniu i odróżnianiu siebie od innych tkwią źródła megalomanii plemiennych i narodowych. Niektórzy uważają to również za warunek rozwoju społecznego, sprężynę postępu i powstawanie wielkich kultur i państw. Antropologia kultury nowocześnie rozumiana wskazuje na podłoże tych etnocentryczności idei środka i naturalności własnej kultury. Spotkanie europejczyków z nowym światem miało decydujące znaczenie dla rozwoju antropologii. W wieku XVI europejczycy szturmowali świat, wprowadzali własny porządek w sensie ekonomicznym, politycznym i pojęciowym. Pod wpływem odkryć geograficznych poszerzyły się horyzonty poznawcze starego świata. Przedstawiciele kultury europejskiej nie mieli wątpliwości kim są i jakie miejsce się należy w historii społeczeństw, które zaczęli poznawać. Jednak prawdziwy dylemat tkwił w próbie określenia statusu przynależności i praw nowo odkrywczych dzikich ludów. Podstawowa kwestia dotyczyła tego: czy są to wogóle ludzie, a jeśli tak to skąd się wzięli na antypodach globu i jak to pogodzić z biblią, czy dzicy to potomkowie Adama i Ewy, czy należą do rodzaju ludzkiego pozostającego pod opieką Boga i zasadnicze pytanie czy przywrócić ich kościołowi stanowiło to na owe czasy poważny problem teologiczny. Europejczycy wyrazili w sposób dobitny to co może być potencjalną konsekwencją naturalnej postawy etnocentrycznej każdego społeczeństwa. W przypadku pragmatycznie nastawionych zdobywców z Europy etnocentryzm doprowadził do niewolnictwa i bezwzględnego tępienia kultur niższych. Było to zgodne z zasadą etnocentrycznego postrzegania świata „inny” znaczy gorszy. Siebie postrzegano jako harmonijną i samo przez się zrozumiałą całość. Innym przypisuje się wszelkie braki i odstępstwa od norm. „Dzikim” przypisywano zatem brak sądów, rządów, religii, dobrych manier, ubioru, byli inni czyli gorsi bo jedli pchły, pająki i wszelkie robactwo.
28.10.2007 (2 godziny)
TREŚĆ I ZAKRES POJĘCIA KULTURY
Pojęcie kultury:
Podstawowym pojęciem antropologii jest kultura. Pierwszą naukową definicje kultury sformułował Edward Tylor w 1871 roku - „kultura czyli cywilizacja jest to złożona całość, która obejmuje wiedzę, wierzenia, sztukę, moralność, prawa, obyczaje, zdolności i nawyki nabyte przez ludzi jako członków społeczeństwa”. Zmiany w pojmowaniu kultury stanowią wyznaczniki rozwoju antropologii.
Najważniejsze i zawsze rozważane kwestie związane z kulturą:
Wartościujące i nie wartościujące rozumienie kultury - ważnym etapem rozwoju antropologii było pojawienie się neutralnego, nie oceniającego pojęcia kultury. Wprowadziło ono opisowy punkt widzenia. Do XIX wieku dominowało wartościujące pojęcie kultury (niższe, wyższe, lepsze, gorsze). Kulturę pojmowano jako zjawisko kumulujące się, narastające w toku dziejów, stopniowalne (ewolucjonizm). Zakładano, że najwyższy stopień rozwoju osiągnęła cywilizacja europejsko-amerykańska. W znaczeniu nie wartościującym kultura to zespół wielu zjawisk których wzajemne powiązania i uwarunkowania mogą być opisywane i analizowane ale nigdy nie wartościowane.
Atrybutywne i dystrybutywne rozumienie kultury - rozumienie atrybutywne to kultura jako cecha stała, atrybut ludzkiego życia (kultura tylko w liczbie pojedynczej). Natomiast w znaczeniu dystrybutywnym rozumiana jest jako zbiór cech i zjawisk występujących w określonej zbiorowości (kultur może być wiele, może występować w liczbie mnogiej ale też i w liczbie pojedynczej).
Definicje kultury - definicja kultury jest sprawą konwencji, często jest wynikiem obyczajów językowych i praktyk naukowych.
Kultura jest związana z człowiekiem - z jednej strony człowiek jest ich twórcą z drugiej strony człowiek jest ukształtowany przez kulturę. Za pomocą kultury człowiek wyraża swoje potrzeby, emocje, wrażenia. Człowiek zatem tworzy kulturę, jest jej nosicielem i odbiorcą. Człowiek manipuluje kulturą jako narzędziem zbiorowym.
Kultura jest zjawiskiem ponad jednostkowym - kultura jest związana z człowiekiem jako istotą z natury społeczną. Z jednej strony kształtuje i wpływa na życie jednostki oraz tworzą ją wybitne indywidualności a z drugiej strony kultura istnieje dzięki życiu zbiorowym w ramach życia społecznego, jest przekazywana w przestrzeni i czasie. Może być kumulowana na drodze przekazu z pokolenia na pokolenie. Kultura jest sposobem organizowania życia zbiorowego oraz organizuje życie jednostki, kreuje psychiczny profil jednostki.
Kultura jest regularna - do kultury zalicza się te zjawiska rozgrywające się w zbiorowości, które odznaczają się powtarzalnością i które można ujmować w jakieś prawa. Powtarzalność wzoru polega na trwałości jego znaczenia w umysłach wielu ludzi. Elementem kultury są więc pewne fakty, których konkretne jednostki nie muszą znać w szczegółach, przedmioty, z których nie muszą korzystać wszyscy i zachowania, których nie przejawiają wszyscy. Kryterium jest tu niejasna świadomość istnienia tych faktów oraz pewne stosowanie się do określonych norm. Dla Ralfa Lintona zjawisko kultury wymaga relacji pomiędzy co najmniej dwoma osobami.
Kultura jest zbiorem zjawisk wyuczonych - kultura nie jest przekazywana na drodze biologicznej, za pomocą genów ale w procesie uczenia się (świadomego bądź nieświadomego). Przedmiotem pozabiologicznego przekazu może być wiedza, wartości, normy, sposoby zachowania, myślenia i sposoby przeżywania.
Istotne cechy zjawisk kulturowych - różne teorie antropologiczne akcentują różne wymiary kultury:
kultura ma wymiar czasowy (ewolucjonizm)
kultura ma wymiar przestrzenny (dyfuzjonizm)
kultura jest systemem (funkcjonalizm, strukturalizm)
kultura jest aparatem adaptacyjnym człowieka
kultura jest prawidłowa (to znaczy trwa i zmienia się według pewnych zasad).
Liczne nieporozumienia w definiowaniu kultury wynikają z braku rozróżnienia płaszczyzn zjawisk kulturowych:
płaszczyzna materialna
płaszczyzna behawioralna
płaszczyzna psychologiczna
płaszczyzna aksjologiczna.
Jednostki elementarne w badaniu kultury:
Jednym z najstarszych pojęć służących do opisu kultury jest pojęcie „cechy kulturowe”. Cecha kulturowa względnie mała jednostka opisu, której kryterium wyodrębnienia może polegać na: naoczności, organizacji społecznej, potrzebach społecznych. Wyodrębnienie cechy kulturowej jest czynnością arbitralną może być nią, np. obyczaj słuchania wiadomości przy śniadaniu lub przedmiot materialny. Istnieje podział cech kulturalnych na uniwersalia i specjalności. Uniwersalia dotyczą wszystkich członków społeczności, natomiast specjalności dotyczą niektórych członków społeczności.
Kolejnym takim pojęciem jest „temat kultury” i jest to postulat lub stanowisko otwarcie głoszone lub milcząco przyjmowane w społeczeństwie. We wszystkich kulturach występują pewne wspólne tematy kulturowe. Wynikają one z potrzeb i treści społecznych, różnią się stopniem rozbudowania, np. biologiczne dojrzewanie dziewcząt w jednych kulturach otoczone obrzędami, nakazami, zakazami w innych pomijane milczeniem.
„Wzór kultury” jest to mniej lub bardziej utrwalony w zbiorowości sposób zachowania i myślenia. Antropologię interesują nie tyle pojedyncze elementy działania i myślenia jednostek ale stałe regularne zespoły działań i myśli ludzi. Na ich podstawie odtwarza się pewne wzory i reguły. Wzór kulturowy ma dwa aspekty: normatywny i behawioralny. Na ten wzór składają się świadomie przyjmowane normy i behawioralna realizacja tej normy. Im bardziej behawioralnie przestrzegany jest dany wzór tym jest on ważniejszy dla opisu danej kultury.
„Instytucja” to sieć społecznych i kulturowych stosunków organizujących daną zbiorowość i decydujących o ich psychice. W antropologii występują dwa rozumienia instytucji. Pierwsze to uznany i ustalony zwyczaj rządzący określonymi stosunkami między ludźmi, np. instytucja prawa. Drugie rozumienie instytucji to instytucja jako organizacja ludzi podtrzymująca istnienie jakości kompleksu rządzących między ludźmi. Do pierwszego rozumienia można zaliczyć, np. instytucje małżeństwa do drugiego instytucje koronacji.
3