Terminologia i klasyfikacja bezpieczeństwa
Treści kształcenia
Pojęcie bezpieczeństwa
Potrzeba bezpieczeństwa
Stan i proces bezpieczeństwa
Klasyfikacja bezpieczeństwa narodowego
Pojęcie bezpieczeństwa
Aktualnie nie ma ogólnie przyjętej w literaturze definicji i klasyfikacji bezpieczeństwa. Podstawowym pojęciem związanych nierozerwalnie z bezpieczeństwem jest zagrożenie.
Bezpieczeństwo jest często stosowanym pojęciem, które ma charakter wieloznaczny i wielowymiarowy, dlatego może być różnorodnie interpretowane, np. jako:
wartość pozytywna;
potrzeba człowieka;
przeciwieństwo zagrożenia;
stan niezagrożenia, brak zagrożeń;
stan i poczucie pewności, spokoju.
Przykładowe interpretacje bezpieczeństwa:
bezpieczeństwo - podstawowa potrzeba człowieka, sytuacja odznaczająca się brakiem ryzyka utraty czegoś, co szczególnie się ceni; stan, który daje poczucie pewności i gwarancje jego zachowania oraz szansę na doskonalenie (wg Słownika AON [1, s. 16]);
bezpieczeństwo - zdolność do kreatywnej aktywności podmiotu; holistyczna i dynamiczna sytuacja obiektywna, polegająca na braku zagrożenia, odczuwana subiektywnie przez jednostki lub grupy społeczne (wg L. Korzeniowskiego [3, s. 77]);
bezpieczeństwo - pierwotna, egzystencjonalna potrzeba jednostek, grup społecznych oraz państw; ma zaspokoić potrzeby trwania, stabilizacji, przewidywalności, rozwoju, dobrobytu i w rezultacie ludzkiego szczęścia (wg E. Nowaka i M. Nowaka [6, s. 14 i 15]);
bezpieczeństwo - naczelna potrzeba oraz wartość człowieka i grup społecznych, a zarazem ich najważniejszy cel; zespolenie zapewnienia przetrwania danego podmiotu oraz swobody rozwoju danego podmiotu (wg J. Stańczyka [7, s. 8 i 19]);
bezpieczeństwo - podstawowa wartość dla jednostki i zbiorowości społecznej, której głównymi aspektami są brak zagrożenia, poczucie pewności i swoboda rozwoju (wg K. Sienkiewicz-Małyjurek i Z. Niczyporuka [25, s. 15]).
Pojęcie bezpieczeństwa obejmuje trzy podstawowe atrybuty (wg L. Korzeniowskiego [3, s. 77]):
podmiot bezpieczeństwa;
sytuacja obiektywna;
odczucie subiektywne.
Podmiot bezpieczeństwa oznacza podmiot sytuacji, który doznaje skutków zagrożeń, odbiera bodźce i reaguje (wg L. Korzeniowskiego [3, s. 79]).
Podmiotem bezpieczeństwa jest człowiek wraz z jego wartościami, traktowany jako jednostka społeczna oraz określony jako zbiorowość społeczna o różnym charakterze więzi i uwarunkowaniach organizacyjnych (wg E. Nowaka i M. Nowaka [6, s. 21]).
W tradycyjnym ujęciu bezpieczeństwo ogranicza się do zapewnienia przetrwania, jest to negatywne postrzeganie bezpieczeństwa (wg E. Nowaka i M. Nowaka [6, s. 16]).
Pozytywne postrzeganie bezpieczeństwa dotyczy zespolenia dwóch podstawowych składników dotyczących podmiotu bezpieczeństwa (wg J. Stańczyka [7, s. 19]):
zapewnienie przetrwania;
swoboda rozwoju.
Zapewnienie niezachwianego przetrwania podmiotu stanowi podstawę bezpieczeństwa, daje podmiotowi możliwość fizycznego trwania (wg E. Nowaka i M. Nowaka [6, s. 16]).
Poczucie bezpieczeństwa jest wyrazem aspektu subiektywnego podmiotu, odnosi się do świadomości istnienia zagrożeń i wiedzy o możliwościach zapobieżeniu niebezpieczeństwu (wg L. Korzeniowskiego [3, s. 89]).
Bezpieczeństwo zależy od (wg E. Nowaka i M. Nowaka [6, s. 14]):
tego, co się dzieje wokół nas - środowisko zewnętrzne;
każdego z nas - gotowość do sprostania wszystkim zagrożeniom.
Subiektywny aspekt bezpieczeństwa odnosi się do (wg L. Korzeniowskiego [3, s. 99]):
świadomości istnienia realnego zagrożenia;
braku takiej świadomości mimo istnienia zagrożenia;
braku świadomości możliwości przeciwdziałania zagrożeniu;
fałszywej świadomości zagrożenia w rzeczywistości nie występującego.
Potrzeba bezpieczeństwa
Jednym z podstawowych pojęć związanych nierozerwalnie z bezpieczeństwem jest potrzeba. Najczęściej jest stosowana klasyfikacja hierarchii potrzeb człowieka według A. Maslowa i C. Alderfera.
Potrzeba bezpieczeństwa należy do podstawowych potrzeb człowieka, którymi są warunki zewnętrzne potrzebne do fizycznego i duchowego rozwoju człowieka oraz do realizacji jego celów i zadań społecznych. Niezaspokojenie potrzeby bezpieczeństwa powoduje wystąpienie stanu zagrożenia prowadzącego do lęku, stresu i frustracji (wg S. Krzemienia i M. Krause [2, s. 6]).
A. Maslow był jednym z twórców psychologii humanistycznej, sformułował teorię, według której potrzeby człowieka tworzą pewną stałą hierarchię decydującą o kolejności ich zaspokajania, a potrzeby zajmujące wyższą pozycję w hierarchii aktualizują się dopiero po zaspokojeniu potrzeb niższego szczebla (wg E. Nowaka i M. Nowaka [6, s. 14]).
Zgodnie z teorią hierarchii potrzeb człowieka A. Maslow określił potrzeby fizjologiczne i potrzeby bezpieczeństwa jako podstawowe i niezbędne do osiągania innych potrzeb (wg S. Kowalkowskiego [8, s. 10]).
Pięciostopniowa klasyfikacja potrzeb człowieka wg A. Maslowa (wg E. Nowaka i M. Nowaka [6, s. 14]):
potrzeby fizjologiczne;
potrzeba bezpieczeństwa;
potrzeba przynależności;
potrzeba szacunku;
potrzeba samorealizacji.
Szczegółowa klasyfikacja potrzeb człowieka wg A. Maslowa (wg S. Kowalkowskiego [8, s. 10]):
potrzeby fizjologiczne (brak głodu - jedzenie, brak pragnienia - picie, oddychanie - tlen, potrzeby seksualne, odpoczynek - sen);
potrzeby bezpieczeństwa (opieka i oparcie, ochrona przed przestępczością, brak kłopotów finansowych, wygoda, spokój, wolność od strachu);
potrzeby miłości i przynależności (więzi społeczne, afiliacja, miłość);
potrzeby szacunku i uznania (zaufanie do siebie, poczucie własnej wartości, kompetencja, poważanie);
potrzeby samorealizacji (posiadanie celów, potrzeby poznawcze i estetyczne).
C. Alderfer był jednym z twórców teorii motywacji, którą postrzegał jako pragnienie zaspokojenia potrzeb, a motywacja jest funkcją intensywności potrzeby (wg E. Nowaka i M. Nowaka [6, s. 15]).
Trójstopniowa klasyfikacja potrzeb człowieka wg C. Alderfera (wg E. Nowaka i M. Nowaka [6, s. 15]):
potrzeba egzystencji (obejmuje potrzebę fizjologiczną i potrzebę bezpieczeństwa);
potrzeba stosunków społecznych;
potrzeba rozwoju osobowego.
Stan i proces bezpieczeństwa
Bezpieczeństwo może być określane w trzech podstawowych wymiarach jako (wg E. Nowaka i M. Nowaka [6, s. 14-15]):
stan bezpieczeństwa;
proces bezpieczeństwa;
jednocześnie stan i proces bezpieczeństwa.
Bezpieczeństwo jest stanem i jednocześnie ciągłym procesem, ciągłym działaniem na rzecz stworzenia i utrzymywania tego stanu bezpieczeństwa, a nie efektem jednorazowego działania (wg R. Jakubczaka i in. [22, s. 60]).
Określenie bezpieczeństwa jako stan obejmuje czynniki obiektywne i wymierne oraz czynniki subiektywne, trudno wymierne i niekoniecznie racjonalne, dlatego przeświadczenie o zagrożeniu jest impulsem do działania na rzecz tworzenia bezpieczeństwa. Bezpieczeństwo jest niemierzalne (brak jest obiektywnych kryteriów jego mierzalności), ważne jest jego postrzeganie przez społeczeństwo i władze państwa (wg E. Nowaka i M. Nowaka [6, s. 14]).
Stan bezpieczeństwa oznacza niezagrożoną, wewnętrzną i zewnętrzną stabilność podmiotu, umożliwiającą zaspokajanie potrzeb bytu i rozwoju w czasie i przestrzeni, w działaniach indywidualnych i zbiorowych, w środowisku z innymi podmiotami poprzez ochronę i obronę istniejącego stanu rzeczy przed możliwymi następstwami różnorodnych wyzwań (wg J. Gryza [9, s. 76]).
Bezpieczeństwo może przybierać następujące postacie (wg J. Stańczyka [7, s. 17]):
stan braku bezpieczeństwa - występuje duże, rzeczywiste zagrożenie, a postrzeganie tego zagrożenia jest prawidłowe;
stan obsesji - występuje, gdy nieznaczne zagrożenie jest postrzegane jako duże;
stan fałszywego bezpieczeństwa - występuje, gdy zagrożenie jest poważne, a postrzegane bywa jako niewielkie;
stan bezpieczeństwa - występuje, gdy zagrożenie zewnętrzne jest nieznaczne, a jego postrzeganie jest prawidłowe.
Proces bezpieczeństwa oznacza ciągłą działalność jednostek, społeczności lokalnych, państw i organizacji międzynarodowych w tworzeniu pożądanego stanu bezpieczeństwa, dlatego, że nie ma czegoś takiego, jak trwałe czy raz ustanowione lub zorganizowane bezpieczeństwo. Stan bezpieczeństwa i jego organizacja podlegają dynamicznym zmianom zależnym od uwarunkowań bezpieczeństwa (wg E. Nowaka i M. Nowaka [6, s. 14]).
Proces bezpieczeństwa jest kształtowaniem pożądanego stanu bezpieczeństwa przez działanie na rzecz ochrony i obrony bytu i rozwoju podmiotu, zapewniające sprostanie wyzwaniom, przeciwstawianie się zagrożeniom, wykorzystanie szans w procesach oddziaływań, współzależności, internacjonalizacji, instytucjonalizacji, w wymiarze zewnętrznym i wewnętrznym, w środowisku podmiotu (wg J. Gryza [9, s. 77]).
Określenie bezpieczeństwa jako jednocześnie stan i proces oznacza systematyczne działania na rzecz jego tworzenia i utrzymywania. Bezpieczeństwo jako najwyższa wartość i potrzeba jednostek, grup społecznych, państw i wspólnot międzypaństwowych jest wytworem wszystkich podmiotów bezpieczeństwa, które muszą być do tego przygotowane i zdolne (wg E. Nowaka i M. Nowaka [6, s. 15]).
Klasyfikacja bezpieczeństwa narodowego
Pojęcie bezpieczeństwa państwa jest często traktowane jako równoznaczne z pojęciem bezpieczeństwa narodowego (wg E. Nowaka i M. Nowaka [6, s. 18]).
Bezpieczeństwo państwa (narodowe) oznacza stan uzyskany w wyniku odpowiednio zorganizowanej ochrony i obrony przed możliwymi zagrożeniami, wyrażony stosunkiem potencjału obronnego do skali zagrożeń (wg Słownika AON [1, s. 16]).
Bezpieczeństwo narodowe tworzy cały naród (państwo) każdego dnia, chroniąc swe wartości oraz interesy narodowe i broniąc ich przed występującymi zagrożeniami militarnymi i niemilitarnymi, a także tworząc sprzyjające tym interesom warunki w środowisku międzynarodowym (wg E. Nowaka i M. Nowaka [6, s. 17]).
W tradycyjnym ujęciu bezpieczeństwo narodowe było utożsamiane przede wszystkim z siłą wojskową według uproszczonego schematu, gdzie zagrożenie to agresja (wojna), a bezpieczeństwo to obrona militarna (wg R. Jakubczaka i in. [22, s. 60]).
Współczesne składniki bezpieczeństwa, obok aspektów wojskowych i politycznych, obejmują czynniki gospodarcze i technologiczne, zasoby surowcowe oraz politykę w zakresie ekologii, demografii, spraw społecznych i humanitarnych (wg R. Jakubczaka i in. [22, s. 60]).
Ocena poziomu bezpieczeństwa narodowego (państwa) obejmuje trzy podstawowe obszary (wg E. Nowaka i M. Nowaka [6, s. 20]):
wyzwania i zagrożenia;
podmiotowa struktura bezpieczeństwa;
przedmiotowa struktura bezpieczeństwa.
Wyzwania i zagrożenia bezpieczeństwa narodowego można podzielić na następujące grupy: polityczne, ekonomiczne, militarne, społeczne, ekologiczne, kulturowe, informacyjne, naturalne, terrorystyczne, technologiczne (wg E. Nowaka i M. Nowaka [6, s. 20]).
Podmiotowa struktura bezpieczeństwa przedmiotowa charakteryzuje człowieka lub grupy ludzi, a przedmiotowa struktura bezpieczeństwa określa rodzaj zagrożeń lub grup zagrożeń oraz źródeł ich powstawania.
Trójstopniowa klasyfikacja podmiotów bezpieczeństwa (wg E. Nowaka i M. Nowaka [6, s. 21]):
człowiek jako jednostka;
człowiek jako grupa ludzi;
sformalizowane i terytorialnie rozpoznawane struktury organizacyjne.
Czterostopniowa klasyfikacja podmiotów bezpieczeństwa (wg L. Korzeniowskiego [3, s. 84-86]):
człowiek (jednostka ludzka);
mała grupa społeczna (społeczność lokalna);
wielka grupa społeczna (społeczeństwo, naród, państwo);
ludzkość (gatunek ludzki).
Przykładowa klasyfikacja obszarów bezpieczeństwa narodowego według kryterium podmiotowej struktury bezpieczeństwa (wg E. Nowaka i M. Nowaka [6, s. 20-22]):
bezpieczeństwo wewnętrzne i zewnętrzne;
bezpieczeństwo narodowe (państwa) i międzynarodowe;
bezpieczeństwo indywidualne (personalne) i grupowe.
Przykładowa klasyfikacja obszarów bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego według kryterium podmiotowego (wg J. Gryza [9, s. 74]):
bezpieczeństwo narodowe: państwo; naród, społeczeństwo; grupy społeczne; jednostki;
bezpieczeństwo międzynarodowe: państwa i organizacje; organizacje pozarządowe; narody, narodowości; grupy etniczne; grupy społeczne; jednostki.
Przykładowa klasyfikacja obszarów bezpieczeństwa narodowego według kryterium przedmiotowego (wg J. Gryza [9, s. 74]):
bezpieczeństwo polityczne;
bezpieczeństwo ekonomiczne (finansowe);
bezpieczeństwo gospodarcze (surowcowe, żywnościowe, itp.);
bezpieczeństwo społeczno-kulturowe (socjalne);
bezpieczeństwo militarne;
bezpieczeństwo informacyjne;
bezpieczeństwo ekologiczne;
bezpieczeństwo ideologiczne;
inne obszary bezpieczeństwa.
Najczęściej jest stosowana klasyfikacja obszarów bezpieczeństwa narodowego według kryterium przedmiotowej struktury bezpieczeństwa, która wynika z przyjętej klasyfikacji zagrożeń bezpieczeństwa narodowego (wg E. Nowaka i M. Nowaka [6, s. 40]):
bezpieczeństwo polityczne (zagrożenia polityczne);
bezpieczeństwo militarne (zagrożenia militarne);
bezpieczeństwo ekonomiczne (zagrożenia ekonomiczne);
bezpieczeństwo informacyjne (zagrożenia informacyjne);
bezpieczeństwo społeczne (zagrożenia społeczne);
bezpieczeństwo ekologiczne (zagrożenia ekologiczne).
Klasyfikacja obszarów bezpieczeństwa narodowego według kryterium przedmiotowej struktury bezpieczeństwa może obejmować inne obszary problemowe, np.:
bezpieczeństwo technologiczne;
bezpieczeństwo energetyczne;
bezpieczeństwo żywnościowe;
bezpieczeństwo zdrowotne;
bezpieczeństwo kulturowe;
bezpieczeństwo socjalne.
Przykładowa klasyfikacja obszarów bezpieczeństwa narodowego według kryterium rodzaju zadań władz lokalnych w zakresie bezpieczeństwa i porządku publicznego (wg T. Serafina i S. Parszowskiego [23, s. 7-8]):
zarządzanie kryzysowe;
stany wyjątkowe;
obrona cywilna;
ochrona przeciwpożarowa;
ochrona przeciwpowodziowa;
planowanie przestrzenne;
polityka społeczna;
bezpieczeństwo imprez masowych i zgromadzeń;
ochrona informacji niejawnych i danych osobowych.
1