Mirosław Kofta „Poczucie kontroli, złudzenia na temat siebie, a adaptacja psychologiczna”

Ignorowanie w psychologii naukowej faktu, że człowiek jest bytem podmiotowym - sprawstwo; traktowanie człowieka jako obiekt podległy tylko siłom zewnętrznym, co jest niezgodne z subiektywnym doświadczeniem każdego z nas studia nad podmiotową kontrolą działania.

Kontrola poznawcza: możliwość przewidzenia z pewnym prawdopodobieństwem, jaki będzie przebieg zdarzeń, pochodzi z wiedzy o rzeczywistości i nas samych oraz poznania związków między zdarzeniami; ściśle związana z kontrolą behawioralną.

Człowiek ma potrzebę sprawowania kontroli nad biegiem zdarzeń - elementarna motywacja, podobnie jak potrzeby biologiczne; liczne korzyści z bycia czynnikiem zmian w otoczeniu - ułatwione zaspokajanie potrzeb.

1. Odczucie wolności wyboru:

- przy więcej niż jednej możliwości działania do wyboru

- od osoby zależy, na którą możliwość się zdecyduje

- poczucie autodeterminacji -własne „ja” jest źródłem myśli, ocen i działań

- badania nad wolnością wyboru: ludzie wolą sytuację, w których mają możliwość wyboru; doświadczenie wolności wyboru wiąże się z uczuciami przyjemnymi, a jej ograniczenie z nieprzyjemnymi, wzbudza wrogość i napięcie; im większe subiektywne odczucie wolności, tym większe zadowolenie z decyzji

- w przypadku oczekiwania możliwości wyboru i ograniczenia tej wolności - opór zwany reaktancją - działanie w celu przywrócenia utraconej wolności wyboru

- czynniki zmniejszające poczucie własnej wolności: reaktancja, autodeterminacja (subtelne ograniczenia o zasadniczo pozytywnym źródle), przekazywanie komunikatu o powinności, własne zobowiązania do zrobienia czegoś

- właściwości zbioru alternatyw: umiarkowana liczba i atrakcyjność wpływają na poczucie wolności wyboru

2. Percepcja wpływu na rzeczywistość:

- percepcja zależności między swoimi działaniami a ich następstwami

- badanie Miller z trzema grupami o różnych uzdolnieniach - „cedowanie” kontroli na innych przy niskiej ocenie własnych kompetencji

- cedowanie kontroli przy moralnie wątpliwych rezultatach działania

- zakres odpowiedzialności a preferencja kontroli

3. Poczucie własnej skuteczności (kompetencji):

- przeświadczenie człowieka, że jest w stanie podjąć i doprowadzić do skutku działanie, umożliwiające realizację ważnego celu

- rola ubiegłych doświadczeń w powstawaniu percepcji własnej skuteczności oraz doświadczenia innych ludzi

- zależne od cech sytuacji : stopień współzależności między działaniem a jego następstwami (poziom kontyngencji), prawdopodobieństwa sukcesu

4. Iluzja kontroli:

- badanie nad sądami osób depresyjnych ( nadmierna kontrolna, przecenianie wpływu - iluzja kontroli) a niedepresyjnych (realizm w ocenie własnej kontroli)

- ludzie skłonni są postrzegać sytuacje losowe jako sprawnościowe, np. loterie

- rola nastroju: iluzja kontroli jest związana z dobrym humorem

- wyjaśnienie: w dobrym nastroju jesteśmy bardziej skłonni do angażowania się w generowanie hipotez, a takie nastawienie może koncentrować uwagę na zdarzeniach potwierdzających nasze hipotezy, co sprzyja wykrywaniu współzależności nawet tam, gdzie ich obiektywnie nie ma.

5. Egotyzm atrybucyjny:

- skłonność do spostrzegania siebie i własnych działań jako źródła zdarzeń pozytywnych i zaprzeczania, że jest się źródłem zdarzeń negatywnych- zanik tej tendencji w stanie depresji

6. Racjonalizacja zdarzeń negatywnych:

- znajdywanie łatwych racjonalnych wytłumaczeń zdarzeń negatywnych

- badanie Shelley Taylor (1983) z udziałem kobiet chorych na raka piersi

7. Myślenie życzeniowe przy planowaniu działań:

- przecenianie liczby różnych zadań, jakie się wykona w przyszłości w krótkim czasie

- powtarzanie błędu mimo niepotwierdzenia się oczekiwań

- niezdolność do korzystania z doświadczeń

- niewypełnianie planów nie wpędza nas w szczególnie zły nastrój

- chęć podtrzymania i wzmocnienia pozytywnego obrazu siebie

- proces motywacyjny - dążenie do ochrony ego

8. Wpływ podmiotowej kontroli a adaptacja:

- polepszenie samopoczucia

- pozytywny wpływ na działanie i przystosowanie psychiczne

- zwiększona szansa realizacji pragnień

- możliwość dalszego rozwoju

- badanie Schulza dotyczące podmiotowej kontroli i przystosowania psychicznego u osób starszych

- wysokie poczucie kontroli towarzyszy orientacji na działanie:

• Natura implementacyjnego stanu umysłu w przeciwieństwie do stanu deliberacyjnego

• Poczucie „omnipotencji” (wzrost globalnej samooceny, nasilenie iluzji kontroli i nierealistycznego optymizmu)

• Czynnik sprawczy przyszłej aktywności

• Zmiany w motywacji i procesach poznawczych: wyłączenie konkurencyjnych motywów, faworyzowanie jednej opcji działania, blokada pamięci.

• Wysoki poziom identyfikacji własnego działania - nastawienie na sens lub cel działania

• Wyobrażenie sobie przyszłego działania

• Myślenie kontrfaktyczne : „gdybanie” w górę i „gdybanie” w dół

• Energetyzacja działania ze względu na ważność i trudności działania

• Funkcje orientacji na działanie: optymalne warunki do realizacji postanowień, podjęcie działania, podtrzymanie aktywności ukierunkowanej na cel, zakończenie aktywności po osiągnięciu celu lub gdy cel jest absolutnie niedostępny (zabezpieczenie przed wyuczoną bezradnością)

- samoodradzanie się poczucia kontroli po niepowodzeniach:

• Objaw wewnętrznej dynamiki systemu

• Zmiana obrazu przyczyn negatywnego zdarzenia

• Porównaniu w dół z osobą mającą ten sam problem, ale radzącą sobie gorzej

• Opanowanie trwogi - podniesienie globalnej samooceny

• Autoafirmacja - angażowanie się inne działanie, stawiające ludzi w pozytywnym świetle

• Styl autokoncentracji - proces przesunięcia uwagi ze świata zewnętrznego na siebie przez osoby depresyjne i niedepresyjne

• Obronny wzorzec atrybucji przyczynowych

• Gdybanie w górę

• Dostarczanie racjonalnych z pozoru uzasadnień dla własnego, negatywnego zachowania

• Unikanie porównań z osobą z nami konkurującą

- względnie trwałe właściwości psychologiczne, jak skłonność do określonego sposobu wyjaśniania porażek i sukcesów, naiwne teorie inteligencji, „siła woli”:

• Styl eksplanacyjny optymistyczny lub pesymistyczny

• Naiwne teorie inteligencji:

Ogólny pogląd na naturę zdolności	Są czymś niezmiennym, danym raz na zawsze	Są czymś, co można rozwijać, podnosić na wyższy poziom
Cele działania	Spełnić określone kryterium wykonania	Nauczyć się czegoś nowego
Typ reakcji na trudności w nauce	Orientacja bezradnościowa	Orientacja zaradnościowa
Sposób odbioru trudności	zagrożenie	wyzwanie
reakcja emocjonalna	lęk, złość, napięcie	ciekawość, ożywienie
sposób wyjaśniania trudności	brak zdolności	brak wysiłku
rodzaj motywacji	motywacja zewnętrzna	motywacja wewnętrzna
wytrwałość w działaniu	mała	duża

• kontinuum „siły woli”: orientacja na działanie (silna) a orientacja na stan (słaba)

9. Wnioski:

- ludzie dążą do znajdowania się w sytuacji, w których można dokonywać wyboru i wywoływać zmiany w otoczeniu

- postrzeganie własnej kontroli jest tendencyjne

- poczucie kontroli przyczynia się do adaptacji psychologicznej

- poczucie kontroli skłania do bezinteresownego angażowania się w czynność, wytrwałości w dążeniu do celu i odradzania się po bolesnych doświadczeniach

- oczekiwania kontroli działają jak samospełniające się przepowiednie (pułapki psychologiczne!).

1

---