GRAMATYKA HISTORYCZNA

1. JĘZYKI SŁOWIAŃSKIE. JĘZYKI INDOEUROPEJSKIE

Język polski należy do wielkiej rodziny języków słowiańskich, jakimi posługuje się dziś ponad 200 milionów mieszkańców wschodniej Europy i północno- zachodniej Azji. Języki te dzielimy głównie z punktu widzenia układu geograficznego, ale również ze względu na ściślejsze związki wewnętrzne. Wyróżniamy więc trzy grupy:

• zachodnio-słowiańską

• wschodnio- słowiańską

• południowo-słowiańską

AD.1 GRUPA ZACHODNIO-SŁOWIAŃSKA

• język polski

• język czeski

• język słowacki

• język dolno- i górno łużycki

• niegdyś należały również liczne narzecza plemion słowiańskich, które zaludniały w średniowieczu obszary między Odrą i lewym pobrzeżem Łaby. Uległy one jednak w ciągu wieku całkowitej germanizacji.

AD.2 GRUPA WSCHODNIO-SŁOWIAŃSKA:

• język rosyjski( wielkoruski)

• język ukraiński( małoruski lub ruski)

• język białoruski

Grupa ta była liczebnie najsilniejsza.

AD.3 GRUPA POŁUDNIOWO-SŁOWIAŃSKA:

• język słoweński

• język serbo-chorwacki

• język bułgarski

• język macedoński wprowadzony po II wojnie światowej do piśmiennictwa

• niegdyś należały do tej grupy narzecza plemion słowiańskich z pogranicza bułgarsko-greckiego, spośród których dialekt okolicy miasta Sołunia( Saloniki) stał się w drugiej połowie IX wieku podstawą najstarszego piśmiennego i kościelnego języka w Słowiańszczyźnie i znany jest w nauce pod nazwą staro-cerkiewno-słowiańskiego.

Wszystkie języki wykazują dziś wzajemne podobieństwa w budowie gramatycznej i zasobie wyrazowym. Tym samym różnią się od języków germańskich: język niemiecki, szwedzki czy angielski lub romańskich: język włoski, hiszpański, francuski czy rumuński. Dawniej stanowiły one jedną całość, choć z pewnością niejednolitą, która była podstawą ich późniejszego, odrębnego już rozwoju.

Współzależność rozwoju językowego i społecznego-kulturalnego każe wnioskować, że jeśli rozwój historyczny poszczególnych języków słowiańskich zbiega się w swych początkach do jednej wspólnej podstawy, to fakt ten musi mieć swój odpowiednik na płaszczyźnie rozwoju społeczno-kulturalnego w postaci jakiegoś zespołu etnicznego, który się posługiwał językiem, jaki stanowi tę wspólną podstawę rozwojową późniejszych języków słowiańskich. Jeśli więc istniał wspólny język słowiański, który przyjęto w nauce nazywać jęsykiem prasłowiańskim, to musiał istnieć także lud, który nim mówił- lud prasłowiański. Lud prasłowiański zajmował początkowo:

• obszar dorzeczy Odry i Wisły

• następnie od lewego brzegu Łaby aż po dorzecze średniego Dniepru i Desny włącznie.

Z punktu widzenia chronologicznego za końcową granicę rozwoju ludu prasłowiańskiego należy przyjąć okres od III do VI wieku naszej ery, kiedy ludy słowiańskie zajęły obszary niemal odpowiadające obecnym i utraciły bezpośrednią łączność społeczną między sobą.

Prasłowiański zespół językowy nie był w swych początkach odosobniony, łączył się więc mniej lub więcej bliskimi więziami pokrewieństwa w budowie gramatycznej i słownictwie z szeregiem innych grup, czyli rodzin językowych, które zajmują dziś lub zajmowały w przeszłości całą prawie Europę i zachodnią połać Azji. Są to grupy:

• germańska:

• język niemiecki

• język holenderski

• język angielski

• język szwedzki

• język duński

• język norweski

• język islandzki

• bałtycką:

• język litewski

• język łotewski

• wymarłe narzecza Prusów, Jadźwingów i innych

• celtycką:

• narzecza starożytnej Galii, a dziś należy język iryjski w Irlandii

• resztki narzeczy rodzimych w szkocji, Walii i Bretanii

• italską:

• reprezentowaną w przeszłości przez łacinę, z której powstały dziś języki romańskie:

• język włoski

• język francuski

• język hiszpański

• język portugalski

• język rumuński

• grecką:

• narzecza starożytnej Grecji

• język nowogrecki

• irańską:

• w starożytności reprezentowaną przez język ksiąg świętych, tzw. Awesty

• język perski w Iranie

• indyjską:

• język literacki starożytnych Indii, tzw. sanskryt

• szereg starszych i nowszych języków w dzisiejszych Indiach

• ormiańską

oraz dziś nieistniejące:

• tracką

• ilirską( szczątkiem jej prawdopodobnie jest język albański)

• hetycką

• tocharską

• i inne, rozpowszechnione w starożytności w Azji zachodniej i środkowej.

Wszystkie grupy stanowiły niegdyś jedną, wielką rodzinę językową, która nosi w nauce nazwę indoeuropejskiej ze względu na to, że należące do niej języki obejmują obszary od Indii aż po zachodnie krańce Europy( nie licząc skolonizowanych w ostatnich stuleciach obszarów w Ameryce, Australii i Afryce Południowej).

Ponieważ na przełomie III i II tysiąclecia p.n.e występują już w historii wysoko zorganizowane społeczeństwa mówiące językami indoeuropejskimi na tak odległych od siebie terenach, jak Indie, Iran, Mała Azja i Grecja, co dowodzi, że wspólnota indoeuropejska istnieć nie mogła już, należy przypuszczać, że co najmniej około 2000 roku p.n.e musiały być w toku przemiany etniczno- językowe, które doprowadziły ostatecznie do wyodrębnienia zespołu prasłowiańskiego.

2. BAŁTO-SŁOWIAŃSKA WSPÓLNOTA JĘZYKOWA:

Punktem wyjścia dla grupy prasłowiańskiej były różnice gwarowe oraz obce, nieindoeuropejskie języki, które ulegały stopniowej asymilacji językowej, przyjmując indoeuropejską mowę przybyszów, ale przenosiły do niej zarazem pewne swoje właściwości językowe czy to w przyzwyczajeniach fonetycznych czy też w zakresie systemu gramatycznego i słownictwa.

Rozmaite grupy plemion indoeuropejskich jeszcze przed całkowitą utratą łączności językowej stanowiły już pewne zespoły gwarowe, których zwartość i rozprzestrzenianie zależało z jednej strony, od warunków geo-gospodarczych, z drugiej zaś, od jakości napotykanegoa na nowych terenach obcego substratu językowego i od stopnia ich asymilacji.

Do jednego z takich indoeuropejskich zespołów gwarowych należeli około przełomu III i II tysiąclecia przed naszą erą przodkowie językowi Prasłowian. Zespół ten nie ograniczał się tylko do nich, ale obejmował zarazem plemiona mówiące narzeczami, z których wyrosły z czasem języki tzw. grupy bałtyckiej. Fakty te każą przypuszczać, że przodkowie językowi ludów bałtyckich należeli niegdyś - zapewne jeszcze w obrębie indoeuropejskiej wspólnoty językowej- do tego samego zespołu gwarowego co przodkowie Prasłowian i przeżyli wraz z nimi- już po zatracie łączności z innymi indoeuropejskimi grupami plemiennymi- okres wspólnego rozwoju językowego, w czasie którego wytworzył się szereg charakterystycznych, wspólnych im właściwości systemu gramatycznego. Był to okres tzw. wspólnoty językowej bałto-słowiańskiej( zwanej też protobałtycką). Wytworzył on pewne właściwości budowy gramatycznej i słownictwa, które odróżniają tę grupę od innych grup indoeuropejskich:

• wytworzenie systemu różnic intonacyjnych:

• odróżnienie w zgłoskach długich akcentu zgłoskowego opadającego- tzw. cyrkumfleksu- występującego w wypadkach zachowania pierwotnego miejsca akcentu na odnośnych zgłoskach

• od akcentu zgłoskowego rosnącego- tzw. akutu- na zgłoskach, na które cofnął się akcent ze zgłoski następnej, pierwotnie akcentowanej.

Mogą one odgrywać rolę czynnika morfologicznego, czyli mogących służyć za środek do charakterystyki pewnych postaci słowotwórczych czy fleksyjnych.

• Oparcie systemu koniugacyjnego na dwu tematach:

• czasu teraźniejszego

• czasu przeszłego

• Wytworzenie podstawy formacji:

• tzw. złożonej( zaimkowej) odmiany przymiotników

• Rozwinięcie praindoeuropejskich spółgłosek zgłoskotwóryczych

• r

• l

• m

• n

w połączeniu z samogłoskami

• i

• u

to jest:

• ir

• ur

• il

• ul

• in

• un

• im

• um

z tendencją do zatraty w nich zgłoskotwórczego charakteru m, n, r, l, który zwyciężył ostatecznie we wszystkich językach bałtyckich i w większości słowiańskich.

Na podstawie danych archeologicznych, w odniesieniu do migracji wielkich zespołów plemiennych na obszarze między Karpatami i Bałtykiem w ciągu II tysiąclecia przed naszą erą, możemy stwierdzić, że rozbicie grupy bałto-słowiańskiej mogło nastąpić w okresie około 1500-1300 roku przed naszą erą. Wtedy to indeuropejski zespół plemienny, zwany w archeologii zespołem kultury łużyckiej zajął zachodnią połać obszar zajmowanego przez kilka wieków przez plemiona bałto-słowiańskie. Wschodni odłam, nie objęty zasięgiem tzw. kultury łużyckiej- stał się podłożem odrębnego rozwoju bałtyckiego zespołu etniczno-językowego, czyli:

• przodków dzisiejszych Litwinów, Łotyszów, dawnych Prusów itd.

Równocześnie na terenach, których jądro stanowił początkowo obszar dorzeczy Odry i Wisły, rozpoczął się proces krystalizowania się i stopniowego rozrostu prasłowiańskiego zespołu językowego.

1. W zakresie głosowni:

• redukcja samogłosek wysokich krótkich i, u, które przeszły w tzw. półgłoski, inaczej przekrótkie, tj. krótsze od krótkich, zwane też jerami

• samogłoski wysokie tylne u, u straciły zaokrąglenie wargowe przechodząc w jer twardy, y

• dwugłoski:

• ei

• oi

• eu

• ou

uległy monoftongizacji, przechodząc w samogłoski długie

• i

• e

• e

• u

• przejście połączeń:

• ar

• on

• am

• om

• en

• em

krótkich i długich w położeniu przes spółgłoskami i niekiedy w wygłosie w samogłoski nosowe:

• ą

• ę

• przejście dawnego g w ch w położeniu po i, u, r, k.

• palatalizacja spółgłosek tylnojęzykowych k, g, ch w położeniu przed samogłoskami przednimi:

• i

• e

• e

• ę

• jer miękki

• r

• l

dającą w rozmaitym czasie dwojakie wyniki:

• w fazie starszej cz, rz, sz

• w fazie nowszej c, dz, ś

• przemiana bałto-słowiańskich intonacji( akcentu zgłoskowego) cyrkumfleksowej i akutowej w pewnych określonych warunkach w nowe intonacje, tzw.

• nowoakutową( wiązała się ze znacznym wzdłużeniem odnośnej zgłoski)

• nowocyrkufleksową

• dążenie do usuwania zgłosek zamkniętych, które doprowadziło z jednej strony do zaniku wszystkich dawniejszych spółgłosek wygłosowych, z drugiej zaś do uproszczenia wielu grup spółgłoskowych wewnątrz wyrazu oraz monoftongizacji dwugłosek i przejścia połączeń:

• an

• en itd.

w ą ę itd.

2. W zakresie fleksji:

• wytworzenie nowych odróżnień czasów i w związku z tym powstanie formacji tzw. imperfectum

• zatrata dawnego futurum z przyrostkiem -g- i zastąpienie fo formacjami opisowymi

• związanie różnic między aspektem dokonanym i niedokonanym z tematem czasownikowym: powstanie odróżnienia czasowników dokonanych i niedokonanych w miejsce dawniejszego odróżnienia czasów dokonanych i niedokonanych

• pełne rozwinięcie złożonej( zaimkowej) odmiany przymiotników i ścisłe odgraniczenia funkcjonalne jej form odmiany niezłożonej.

3. Różnice gwarowe w języku prasłowiańskim:

W języku prasłowiańskim zarysowały się dwa odłamy: wschodni i zachodni.

1. wschodni: plemiona mówiące gwarami, z których rozwinęły się języki Słowian wschodnich i południowych

2. zachodni: zachodnio-słowiańskie

Rozłam ten zaznaczył się w związku z ogólnoprasłowiańską zmianą głosową, polegającą na tzw. miękczeniu, czyli palatalizacji spółgłosek tylnojęzykowych w położeniu przed samogłoskami przednimi. Palatalizacja tych społgłosek przejawiała się dwukrotnie:

• spółgłoski tylnojęzykowe k, g, ch ulegając zmiękczeniu w położeniu przez pierwotnymi samogłoskami przednimi:

• i

• jer twardy

• e

• e

• ę

• r

• l

przeszły w

• cz

• rz

• sz

• gdy pierwotne dwugłoski uległy w prasłowiańskim tzw. monoftongizacji, czyli przeszły w zwykłe samogłoski długie, z dawnych dwugłosek:

• ai

• oi

powstały nowe samogłoski przednie

• i

• e

które miały ogromny wpływ miękczący na poprzedzające spółgłoski tylnojęzykowe k, g, ch. Wynikiem tej palatalizacji spółgłosek tylnojęzykowych było przejście zmiękczonego:

• k w c

• g w dz

• ch w ś

W dobie, kiedy rozwijała się I palatalizacja, prasłowiański obszar językowy był jeszcze mniej więcej jednolity, natomiast w czasie II palatalizacji zwartość językowa na obszarze prasłowiańskim była widocznie mniejsza, wskutek czego niektóre zjawiska z nimi związane przybrały inną postać we wschodnim, inną zaś w zachodnim odłamie gwar prasłowiańskich. Chodzi przede wszystkim o dwa zjawiska:

1. w odłamie wschodnim gwar prasłowiańśkich zmiana spółgłosek k, g, ch w c, dz, ś wywołana miękczącym wpływem nowszych samogłosek przednich i, e, nie ograniczyła się tylko do wypadków bezpośredniego następstwa tych samogłosek po spółgłoskach tylnojęzykowych, ale objęła także połączenia, w których spółgłoski k, g, ch oddzielone były od i, e wargowym v, grupy:

• kvi

• gvi

• chvi

• kve

• gve

• chve

przeszły zatem w tych gwarach w

• cvi

• dzvi( z czego wkrótce w zvi)

• śvi

• cve

• dzve(= zve)

• śve

2. Miękkie ś, powstałe z ch w II palatalizacji, zmieniło się w zachodnim odłamie gwar prasłowiańskich w sz, podczas gdy w odłamie wschodnim utożsamiło się z dawnym zmiękczonym s: mucha- musze

3. W odłamie wschodnim grupy spółgłoskowe tl dl zostały uproszczone przez zanik t, d: wiódł- wiodła

Następnie utworzyły się kolejne dwa odłamy, nierówne co do wielkości i zapewne siły liczbowej:

• większy, północny, Słowianie zachodni i wschodni

• mniejszy, południowy.

---