Patria potestas - władza ojcowska

Instytucja dostępna tylko dla obywateli rzymskich. Tradycyjnie związana z ius vitae ac necis, ale już od okresu archaicznego prawo do zabicia dziecka ograniczane (obowiązek wychowywania synów i pierwszej córki, zakaz zabicia przed ukończeniem przez dziecko 3 lat, obowiązek zabicia dziecka zdeformowanego). Prawo życia i śmierci znosi Kodeks Teodozjański. Konstytucje cesarskie wprowadzają liczne ograniczenia patria potestas.

• sądownictwo nad dziećmi (iudicium domesticum)

• w okresie republiki karanie za przestępstwa, z czasem przestępstwa publiczne wyjęte z gestii pater familias

• mógł sprzedać, zastawić, porzucić

Obok uprawnień też obowiązki:

-zapewnienie utrzymania i odpowiedniego wychowania

-pietas (humanitarne traktowanie dziecka, miłość do dziecka), wzajemny szacunek

-prawo do dziedziczenia po ojcu

Sposoby wejścia pod patria potestas

1. urodzenie w iustum matrimonium

• dyskusyjne czy konieczny był akt uznania dziecka

• stosowano domniemanie, że ojcem dziecka jest mąż matki (pater est quem nuptiae demonstrant)

• stosowano domniemanie, że dziecko jest dzieckiem małżeńskim jeżeli urodziło się nie wcześniej niż w 182 dniu od zawarcia małżeństwa i nie później niż w 300 dniu od jego ustania

2. Adoptio - adopcja

• dotyczyła osób alieni iuris

• polegała na fiducjarnej sprzedaży mancypacyjnej dziecka (syn musiał być sprzedany 3 razy) i in iure cessio

• od Justyniana podział na adoptio plena (pełną), gdy adoptującym był krewny wstępny i adoptio minus plena, która miała skutki jedynie w zakresie nabycia prawa do dziedziczenia po adoptującym, która następowała gdy adoptującym nie był krewny adoptowanego; adopcji dokonywano przez oświadczenie woli przed urzędnikiem sądowym, jeżeli adoptujący był osobą dojrzałą musiał wyrazić zgodę, adoptującym mogła być też kobieta, której zmarły dzieci

3. Adrogatio - przysposobienie

• dotyczyła dojrzałych mężczyzn sui iuris a więc miała doniosłe skutki dla adrogowanego: wchodził pod władzę adrogującego i jego majątek stawał się własnością nowego pater familias- rodzaj sukcesji uniwersalnej

• początkowo dokonywano na zgromadzeniu ludowym, przedtem kolegium pontyfików badało, czy zamiary adrogującego są uczciwe, od I w.p.n.e adrogujący składał iusiurandum, iż jego intencje nie są nieuczciwe a adrogacji dokonywano przed kolegium liktorów, od Dioklecjana adrogatio per rescriptum principis, początkowo na prowincjach, później stała się też formą obowiązującą w Rzymie

4. Legitimatio- legitymacja (prawo poklasyczne)

• per subsequens matrimonium - przez zawarcie małżeństwa przez osoby żyjące w konkubinacie

• per rescriptum principis-poprzez reskrypt cesarski na na wniosek ojca naturalnego

Sposoby wyjścia spod patria potestas

1. śmierć pater familias lub dziecka

2. synowie kapłani i córki westalki

3. capitis deminutio ojca

4. Emancipatio-wyzwolenie spod patria potestas

• trzykrotna fiducjarna sprzedaż syna (jednokrotna córki), po której gasła patria potestas, po czym ojciec „odkupywał” dziecko od nabywcy, wyzwalał i stawał się jego patronem

• w prawie poklasycznym per rescriptum principis

• za Justyniania przez oświadczenie woli przed sądem

Odpowiedzialność pater familias za działania osób in potestate

- analogicznie jak w przypadku niewolników

1. Za zobowiązania kontraktowe nie odpowiadał, chyba że było peculium, praepositio, iussum lub versio

2. Za zobowiązania deliktowe odpowiadał w trybie odpowiedzialności noksalnej

3. Od końca republiki zobowiązania zaciągane przez synów in potestate zaczęły być traktowane jak zobowiązania cywilne i pretor udzielał skargi, nie można było jednak prowadzić egzekucji ani osobistej ani majątkowej

4. I w n.e. uchwalono s.c. Macedonianum zakazujące udzielania pożyczek synom alieni iuris- taka pożyczka rodziła jedynie zobowiązanie naturalne i nawet po staniu się przez syna osobą sui iuris żadanie jej zwrotu było nieskuteczne (exceptio)

5. Od Augusta kształtuje się ograniczona zdolność majątkowa osób alieni iuris:

• peculium castrense - majątek nabyty w związku ze służbą wojskową, którym syn mógł swobodnie rozporządzać inter vivos i mortis causa, jeżeli nie sporządził testamentu dziedziczył go pater familias

• peculium quasi castrense - majątek nabyty w związku z pełnieniem stanowisk państwowych

• od Konstantyna Wielkiego, to co syn odziedziczył po matce było jego własnością a ojciec miał tylko prawo użytkowania, kolejni cesarze podobnie traktowali majątek otrzymany w drodze darowizny lub spadku od wstępnych matki

• za Justyniana tylko to, co syn nabył od ojca stanowiło własność ojca (peculium profecticium), reszta jako peculium adventicium stanowiła odrębny majątek dziecka, którym mogło swobodnie dysponować

---