I. Istota i funkcje pieniądza
1. Pojęcie formy i Funkcje pieniądza:
1) miernika wartości (pozwala na wyrażanie wartości towarów w pieniądzu. Pieniądz staje się jednostką rozrachunkową, w której są określane ceny i prowadzone rozliczenia. W funkcji pieniądza jako miernika wartości istotne jest utrzymanie jego siły nabywczej, określanej przez ilość towarów, którą można nabyć za jednostkę pieniądza. Na wartość pieniądza (siłę nabywczą) ma wpływ relacja między wielkością obiegu pieniężnego a wartością masy towarów znajdujących się na rynku.)
2) środka wymiany (charakteryzuje to, że jest on powszechnym ekwiwalentem w transakcjach kupna-sprzedaży towarów i usług. W ujęciu makroekonomicznym pieniądz cyrkuluje, łącząc się w strumienie pieniężne związane z różnymi operacjami rozliczeniowymi. Liczbę obiegów, jaką dokonuje pieniądz w określonym czasie, czyli częstotliwość, z jaką w danym okresie jednostka pieniężna uczestniczy w transakcjach
rozliczeniowych, nazywa się szybkością obiegu pieniądza.)
3) środka płatniczego (występuje wtedy, kiedy reguluje się nim różne zobowiązania nie związane z zakupem towarów i usług. Są to przede wszystkim płatności dotyczące zaciąganych i spłacanych pożyczek, regulowania zobowiązań podatkowych, opłacania składek na ubezpieczenia gospodarcze i społeczne.)
4) środka tezauryzacji (przechowywania bogactwa) (Jest to proces, który prowadzi do zmniejszenia ilości pieniądza w obiegu. Tezauryzacja może być symptomem braku zaufania społeczeństwa do instytucji finansowych w okresach kryzysu gospodarczego. Funkcja tezauryzacji jest niekiedy określana jako funkcja środka przechowywania bogactwa. Funkcja ta umożliwia wykorzystanie pieniądza w przyszłości, jeśli podmiot decyduje się na
oszczędności pieniężne na przyszłe potrzeby.)
5) międzynarodowego środka płatniczego (oznacza, że pieniądz jednego kraju jest honorowany jako środek płatniczy w innym kraju. Funkcję taką pełni od dawna np. dolar amerykański, a także inne, tzw. twarde waluty. Podobnie jest z pieniądzem opartym na międzynarodowych umowach; takim pieniądzem są SDR (specjalne prawa ciągnienia), ECU, a obecnie euro.)
2. Popyt na pieniądz i podaż pieniądza:
Popyt na pieniądz to ilość pieniądza (w formie monet, banknotów, oraz tych aktywów finansowych, które można w łatwy sposób wymienić na dobra i usługi), które ludzie i podmioty gospodarcze pragną w danym momencie posiadać w swoich zasobach. Nie jest to wcale ilość nieograniczona - jeśli decydujemy się przetrzymywać nasze zasoby finansowe w formie pieniądza, tym samym rezygnujemy z możliwości ich innego zainwestowania (np. zakupu obligacji) i uzyskania z tego tytułu dodatkowego dochodu. Im więc większy jest nasz popyt na pieniądz, tym mniej możemy inaczej zainwestować - i odwrotnie.
Popyt na pieniądz powstaje z 3 powodów:• potrzebujemy pieniądza dla celów transakcyjnych, czyli aby nabyć towary i usługi. W gospodarce popyt na pieniądz jest tym wyższy im więcej zawiera się transakcji kupna-sprzedaży, a zatem im wyższy jest PKB;
• mamy także pieniądze w portmonetce lub na koncie, na wypadek gdyby zdarzyło się coś nieprzewidzianego, np. niespodziewany wydatek. To nazywa się motywem przezorności;
• czasami rezygnujemy z zarobienia odsetek, gdyż liczymy na okazję lepszej inwestycji w przyszłości. Odkładanie pieniędzy w oczekiwaniu na okazyjny zakup aktywów jest motywem spekulacyjnym.
Generalnie, zapotrzebowanie na pieniądz jest tym mniejsze im wyższe są stopy procentowe - bo kiedy stopy są wysokie opłaca się inwestować (choćby odkładać na koncie w banku) nawet małe sumy - i tym większe, im wyższy jest PKB (potrzebujemy więcej środków ze względów transakcyjnych). Porównanie oszacowanego popytu na pieniądz z podażą pieniądza pozwala bankowi centralnemu prowadzić prawidłową politykę pieniężną - jeśli podaż pieniądza rośnie szybciej od popytu, pojawia się ryzyko inflacji.
Podaż pieniądza to, innymi słowy, ilość pieniądza w obiegu. Pieniądzem są oczywiście monety i banknoty (gotówka). Rolę pieniądza w gospodarce pełnią również wszystkie te aktywa finansowe, które można w łatwy sposób wymienić na dobra i usługi. Jeśli mamy konto w banku wraz z kartą płatniczą, to do zapłaty za towary nie potrzebujemy wcale banknotów. Dlatego takie aktywa, jak depozyty bankowe, a nawet niektóre papiery wartościowe, traktujemy jako quasi-pieniądz, lub pieniądz potencjalny (potencjalny w tym sensie, że może on się łatwo pojawić na rynku, gdy dokonujemy w oparciu o niego zakupy - np. płacąc kartą płatniczą).
W celu prawidłowego pomiaru ilości pieniądza na rynku stosujemy różne definicje podaży pieniądza, oznaczane literą M i cyfrą. Monety i banknoty - zarówno w posiadaniu gospodarstw domowych i przedsiębiorstw, jak w rezerwach banków komercyjnych - tworzą tzw. bazę pieniężną M0 - ilość pieniądza fizycznie istniejącego. Jeśli dodamy do siebie monety, banknoty i depozyty na żądanie otrzymamy definicję tzw. wąskiego pieniądza M1. Postęp techniczny na rynku finansowym spowodował, że coraz łatwiej jest wymienić inne kategorie aktywów finansowych na dobra i usługi. Z tego powodu obecnie stosuje się również, szersze kategorie podaży pieniądza, które obejmują także inne formy pieniądza potencjalnego. Jeżeli do M1 dodamy depozyty terminowe otrzymamy miarę podaży pieniądza M2. Jeszcze szersza definicja ilości pieniądza M3 obejmuje całość M2 oraz dłużne papiery wartościowe (obligacje) z terminem pierwotnym wykupu do 2 lat, jednostki uczestnictwa w funduszach rynku pieniężnego oraz operacje z przyrzeczeniem odkupu. Począwszy od marca 2002 r. miara M3 została uznana przez NBP za najważniejszą kategorię pomiaru podaży pieniądza w Polsce (zgodnie ze standardami Unii Europejskiej).
Kiedy na początku lat 80-tych monetaryzm był u szczytu swojego wpływu na politykę pieniężną, wierzono, że przyrost podaży pieniądza przyczynia się bezpośrednio i szybko do wzrostu inflacji. Cotygodniowe informacje o przyroście M1 w USA, wywoływały więc nerwowe ruchy rynkowych stóp procentowych. Badania empiryczne wykazały jednak, że zależność między ilością pieniądza a inflacją nie jest aż tak prosta i sprawdza się tylko w długim okresie (co najmniej kilku lat). W dodatku z powodu wprowadzenia na rynek nowych aktywów finansowych (takich jak oprocentowane depozyty na żądanie czy fundusze rynku pieniężnego) zależność ta stała się mniej przewidywalna niż dawniej. Polityka pieniężna, której jedynym celem była kontrola tempa przyrostu podaży pieniądza okazała się mało skuteczna i banki centralne z niej zrezygnowały.
3. Zasady Kreacji Pieniądza
Kreacja pieniądza, wprowadzanie do obiegu przez banki komercyjne dodatkowych (ponad wartość bazy monetarnej) ilości pieniądza, w wyniku operacji kredytowych, których podstawą są depozyty bankowe. Ten dodatkowy pieniądz ma charakter bezgotówkowy. Dla zapewnienia bezpieczeństwa depozytariuszy i niedopuszczenia do inflacji bank centralny reguluje rozmiary kreacji pieniądza kredytowego poprzez ustalanie stopy rezerw obowiązkowych i stóp oprocentowania kredytów udzielanych bankom komercyjnym.
Wielkość kreacji pieniądza uzależniona jest w ten sposób nie tylko od rozmiarów depozytów, ale także od odwrotności stopy rezerw obowiązkowych. Kreacja pieniądza może następować także w wyniku skupu walut obcych i dewiz przez banki komercyjne lub udzielania przez bank centralny pożyczek państwu na sfinansowanie deficytu budżetowego.
II. Podstawy nauki finansów
1. Pojęcie i funkcje finansów:
POJĘCIE I FUNKCJE FINANSÓW
Finanse to inaczej zasoby pieniężne - potocznie
Gospodarka rynkowa jako gospodarka pieniężna realizuje wszelkie procesy gospodarcze za pośrednictwem pieniądza.
Finanse to gospodarka pieniężna , która polega na gromadzeniu pieniędzy pozyskanych z różnych źródeł i lokowaniu ich na różne cele w zróżnicowany sposób.
W ekonomicznym ujęciu jest to mechanizm wymiany i podziału wartości materialnych czyli zjawiska i procesy związane zgromadzeniem i podziałem zasobów pieniężnych.
Finanse są integralnie związane ze zjawiskami i procesami pieniężnymi.
Pieniądz znajdujący się w obiegu może mieć formę gotówki lub pieniądza zgromadzonego na rachunku bankowym.
Ekonomiczny aspekt gospodarowania pieniędzmi dotyczy podmiotów do których zalicza się:
- państwo i samorządy terytorialne
- podmioty gospodarcze (przedsiębiorstwa, gospodarstwa domowe)
- banki
- zakłady i towarzystwa ubezpieczeniowe.
Ze względu na kryterium, podmiotowe finanse dzielimy na finanse przedsiębiorstw i publiczne.
Finanse przedsiębiorstw -źródło to przychody ze sprzedaży wyrobów, towarów i usług a wydatki to koszty poniesione na pokrycie tej działalności oraz podatki i opłaty, a także podział zysku, inwestycje itp.
Finanse publiczne to finanse państwa, ubezpieczeń społecznych i innych związków publicznoprawnych (np. samorządy terytorialne). Przychodami są tutaj podatki i opłaty oraz inne płatności a wydatki to finansowanie działalności państwa, świadczeń społecznych i gmin.
Finanse banków i innych pośrednictw finansowych - przychody to depozyty i lokaty wnoszone przez klientów o charakterze zwrotnym przeznaczone na kredyty, zakup papierów wartościowych. Nadwyżka przychodów przeznaczona jest na pokrycie kosztów bieżącej działalności.
Finanse ubezpieczeń osobowych i majątkowych (finanse zakładów i towarzystw ubezpieczeniowych). Przychody to składki wnoszone przez ubezpieczających się a wydatki to wypłaty odszkodowań.
Finanse gospodarstw domowych (finanse ludności) Przychody to wynagrodzenia za pracę, z rent, emerytur i innych świadczeń społecznych, własnej działalności i procentów od kapitału. Wydatki do zaspokajanie bieżących potrzeb, zakup dóbr trwałego użytku, podatki i różne opłaty. Nadwyżka przychodów nad wydatkami stanowi oszczędności gospodarstw domowych.
Ze względu na kryterium, przedmiotowe nauka o finansach zajmuje się:
- kreacją pieniądza w systemie bankowym
- obiegiem pieniądza (cyrkulacją) pomiędzy podmiotami gospodarującymi
- gromadzeniem pieniędzy w formie oszczędności i rezerw pieniężnych
- lokowanie zasobów pieniężnych (kapitałów).
Istotę finansów wyrażają spełnianie przez nią funkcje, traktowane jako zespół stawianych przed nimi jednorodnych zadań
FINANSE
Przedsiębiorstw Publiczne
Banków Ubezpieczeń
Gospodarstw domowych
Rys. 1. Podział finansów wg. kryterium podmiotowego
Ekonomiczne funkcje finansów (ważne w gospodarce rynkowej)
- to funkcja alokacyjna, redystrybucyjna, stabilizacyjna i kontrolna.
Funkcja alokacyjna
lokacja podziału czynników produkcji między różne cele działalności. W gospodarce rynkowej alokacja odbywa się za pośrednictwem finansów (gromadzenie i wydawanie środków pieniężnych). W procesie alokacji czynników produkcji uczestniczą wcześniej wymienione podmioty a ich rozmieszczenie w procesie wytwarzania dóbr i usług odbywa się za pomocą mechanizmu rynkowego - transakcji kupna i sprzedaży.
Alokacja usług publicznych nie zawsze może odbywać się za pomocą transakcji odpłatne kupna i sprzedaży ( pełnej odpłatności) gdyż:
- zbyt niskie dochodu ludności (np. opieka medyczna czy oświata)
- trudna do określenia kwota - wysokość opłaty za korzystanie z tych usług przez
poszczególnych ludzi ( np. koszty utrzymania zieleni miejskiej)
- niemożliwe finansowanie pewnych działów gospodarki narodowej na zasadach mechanizmu
rynkowego ( np. obrona narodowa).
Funkcja redystrybucyjna (wtórny podział dochodu narodowego)
Państwo w gospodarce rynkowej nie tworzy dochodu narodowego, dlatego też , by dokonać alokacji usług publicznych i realizować potrzeby publiczne, korzysta z dochodów podmiotów, które je uzupełniają, a czyni to za pośrednictwem systemu podatków, pożyczek i składem ubezpieczeniowych.
Celem tej funkcji jest min. zapewnienie każdemu gospodarstwu domowemu minimalnych dochodów, które pozwalają na zaspokojenie podstawowych potrzeb.
Redystrybucja może odbywać się między podmiotami gospodarującymi lub między regionami kraju w sposób bezpośredni i pośredni.
Bezpośredni -to transfer środków pieniężnych na rzecz ludności lub innych podmiotów ( emerytury, zasiłki, subwencje);
Pośrednio - to transfer środków pieniężnych na rzecz podmiotów świadczących usługi publiczne.
Funkcja stabilizacyjna (wyrównawcza)
Polega na dążeniu do pełnego wykorzystania czynników produkcji. Finanse za pomocą polityki fiskalnej i polityki monetarnej wpływają ba ogólny popyt i ożywienie w gospodarce, co w efekcie daje lepsze wykorzystanie czynników produkcji, zmniejszając tym samym bezrobocie i stabilizując wartość pieniądza.
Funkcja kontrolna (informacyjna)
To analiza dokumentów finansowych, która pozwala na obserwację przebiegu procesów gospodarczych i udziela informacji o ewentualnych nieprawidłowościach tego procesu, celem ich szybkiego niwelowania lub ograniczenia.
Funkcja kontrolna jest niezbędna ze względu na istnienie rozbudowanego systemu ewidencji operacji finansowych
2. Zjawiska i procesy finansowe:
Kategorie zjawisk finansowych
Zjawiska finansowe mają złożony i zróżnicowany charakter, najogólniej można je podzielić wg kryterium: przedmiotowego i podmiotowego.
Kryterium przedmiotowe
Pozwala ono wyodrębnić różne rodzaje zjawisk pieniężnych (przepływów, strumieni pieniężnych) niezależnie od tego jakie podmioty biorą w nich czynny udział.
Wg tego kryterium wyróżnia się:
1. Przychody i wydatki materialne i osobowe
(Są one również często nazywane przychodami, przepływami ekwiwalentnymi lub rynkowymi).
Cechy charakterystyczne przychodów i wydatków materialnych:
Ruchowi środków pieniężnych towarzyszy równoczesny ruch wartości materialnej (usługi, dobra)
Są one regulowane głównie przez mechanizm rynkowy zgodnie z relacjami podaży i popytu.
Czasami mogą podlegać innym wpływom (opodatkowanie towarów, ustawowe określenie płacy minimalnej)
Popyt i podaż na rynku pracy
Cena płacy minimalnej znajduje się powyżej punktu równowagi rynkowej
Płaca
2. Przychody i wydatki redystrybucyjne
(są też nazywane transferami, płatnościami transferowymi)
Cechy charakterystyczne przychodów i wydatków redystrybucyjnych:
Występują wtedy, gdy ruchowi pieniądza nie towarzyszy ruch wartości materialnej.
Nie podlegają regułom rynkowym, lecz są regulowane przez prawo finansowe.
Charakteryzuje je brak wzajemnego świadczenia ze strony podmiotu gospodarczego, otrzymującego środki pieniężne od innego podmiotu.
Do typowych transferów należą: np. podatki, opłaty, zasiłki, emerytury, renty, dotacje, subwencje, darowizny.
3. Przychody i wydatki kredytowe
Cechy charakterystyczne przychodów i wydatków kredytowych:
Związane są z działalnością gospodarczą banków
Funkcje kredytowe spełniają przede wszystkim banki komercyjne
Poza kredytem bankowym występuje również kredyt towarowy.
Dla banku udzielenie kredytu nie jest wydatkiem pieniężnym (nie pomniejsza on własnych zasobów pieniężnych), natomiast kreuje nowy zasób pieniądza kredytowego.
Spłata kredytu przez pożyczkobiorców nie jest przychodem pieniężnym (nie powiększa to zasobów banku, wykreowane wcześniej dla dłużnika zasoby ulegają likwidacji).
4. Przychody i wydatki ubezpieczeniowe
Wyróżniamy dwa rodzaje ubezpieczeń: społeczne i gospodarcze.
Ubezpieczenia społeczne - cechy charakterystyczne:
Są najczęściej obowiązkowe i powszechne
Mają chronić przed niedostatkiem, zapewnić niezbędne minimum
Najczęściej są to ubezpieczenia na koszt pracodawcy i państwa
Ubezpieczenia gospodarcze- cechy charakterystyczne:
Mają charakter ubezpieczeń osobowych i majątkowych
Zawierane są dobrowolnie i na koszt pracownika
Suma ubezpieczeń oraz inne elementy ustalone są na wniosek ubezpieczającego.
Częściowo występuje brak ekwiwalentności tych płatności oraz brak ich związku
z rynkowym mechanizmem podziału i wymiany.
Kryterium podmiotowe
Podmiotowa systematyka zjawisk finansowych oparta jest na kryterium rodzajowego zróżnicowania jednostek dokonujących operacji pieniężnych.
Wg tego kryterium wyróżnia się:
1. Finanse gospodarstw domowych - realizowane są poprzez przepływy / strumienie:
strumienie materialne
przychody: wynagrodzenia za pracę
wydatki: zakup dóbr i usług konsumpcyjnych
strumienie redystrybucyjne
przychody: darowizny, renty, emerytury, dywidendy, zasiłki, procenty od obligacji
wydatki: podatki, składki ubezpieczeniowe
strumienie kredytowe
przychody otrzymany kredyt bankowy
wydatki spłata tego kredytu
2. Finanse publiczne - tj. finanse państwa, samorządu terytorialnego oraz organizacji nie nastawionych na zysk, realizujących funkcje państwa (fundacje, instytucje charytatywne).
strumienie materialne
przychody: z tytułu sprzedaży mienia publicznego, czy świadczenia różnego rodzaju usług wydatki: płace pracowników sektora publicznego, zakup broni dla wojska oraz zapłata za
usługi dla sektora w ramach systemu zamówień publicznych.
strumienie redystrybucyjne
przychody: grzywny, dywidendy, składki na ZUS, część zysku banku centralnego
wydatki: subwencje, dotacje, wypłacone odsetki od dotacji państwowych, odszkodowania
z tytułu ubezpieczeń społecznych podatki, składki ubezpieczeniowe
strumienie kredytowe
przychody otrzymane kredyty od banku centralnego i baków komercyjnych
wydatki zwrot zaciągniętych kredytów
3. Finanse banków i instytucji kredytowych
strumienie materialne
przychody: z tytułu sprzedaży składników majątkowych, prowizje od usług maklerskich
wydatki: płace dla pracowników, zakup środków dla bieżącej działalności, rozbudowy
infrastruktury przestrzenno - technicznej
strumienie redystrybucyjne
przychody: procenty od kredytów, dywidendy, opłaty, prowizje z tytułu obrotu
bezgotówkowego
wydatki: procenty od depozytu, podatki i opłaty, dywidendy dla właścicieli banków
strumienie kredytowe
przychody otrzymane kredyty od banku centralnego i baków komercyjnych
wydatki zwrot zaciągniętych kredytów
4. Finanse towarzystw ubezpieczeniowych
strumienie materialne
przychody: z tytułu sprzedaży składników majątkowych
wydatki: wynagrodzenia pracowników, zakup dóbr inwestycyjnych
strumienie redystrybucyjne
przychody: otrzymane składki ubezpiecz., procenty od depozytów bankowych i obligacji
wydatki: wypłacone odszkodowania, procenty od otrzymanych kredytów, podatki i opłaty
strumienie kredytowe
przychody otrzymane kredyty od banku centralnego i baków komercyjnych
wydatki zwrot zaciągniętych kredytów
5. Finanse przedsiębiorstw zarobkowych - mają zasadnicze znaczenie dla funkcjonowania finansów jako całości
strumienie materialne
przychody: z tytułu sprzedaży dóbr i usług konsumpcyjnych i produkcyjnych
wydatki: z tytułu zakupu czynników produkcji, płace dla pracowników
strumienie redystrybucyjne
przychody: subwencje, dotacje, darowizny, procenty od depozytów bankowych, dywidendy
od akcji innych przedsiębiorstw
wydatki: podatki i opłaty, procenty od zaciągniętego kredytu, procenty od
wyemitowanych obligacji, dywidenda dla właścicieli, składki ubezpieczeniowe
strumienie kredytowe
przychody: otrzymane kredyty od banku centralnego i baków komercyjnych
wydatki: zwrot zaciągniętych kredytów
3.Przepływy pieniężne:
Pieniężne przepływy, przepływy gotówkowe, forma nadwyżki finansowej przedsiębiorstwa. W zależności od kontekstu może oznaczać szereg różnych rzeczy. Może odnosić się do wpływów z inkasa należności, może również oznaczać płynne środki wygenerowane w ramach rentownej działalności, a także zmiany sald na rachunkach bankowych za dany okres. Uwzględnia oprócz elementów wchodzących w skład rachunku wyników (sprzedaż, koszty, wynik finansowy) również elementy w nim nie ujęte, niestanowiące przychodów ze sprzedaży ani kosztów ich uzyskania, lecz mające często znaczny wpływ na poziom wypłacalności przedsiębiorstwa.
Dotyczy to zmian w poziomie zapasów i należności, kredytów i pożyczek oraz innych zobowiązań, jak również innych wydatków niemających charakteru kosztów (np. wydatki inwestycyjne) oraz kosztów niemających charakteru wydatków (np. amortyzacja). „Najbardziej typowym znaczeniem terminu pieniężne przepływy, jest pozycja, którą księgowi kalkulują jako przepływy środków pieniężnych z działalności operacyjnej. Z właściwą sobie precyzją, księgowi rozpatrują przepływy pieniężne w kontekście rachunku przepływów pieniężnych, których wyodrębnia przepływy pieniężne z działalności operacyjnej i finansowej.”
Przepływy pieniężne są prezentowane w postaci odpowiedniego zestawienia (rachunek przepływów pieniężnych), które stanowi często uzupełnienie podstawowych sprawozdań finansowych (bilans, rachunek wyników) o informacje dotyczące kształtowania się sytuacji w zakresie płynności finansowej przedsiębiorstwa.
Nieprecyzyjność tego terminu jest skutkiem różnych metod liczenia przepływów pieniężnych. Do klasycznych błędów zalicza się, przyjęcie, że same zyski wygenerują odpowiadające im kwoty przypływów pieniężnych.
Przepływy pieniężne odnosi się do przepływu środków pieniężnych lub z działalności gospodarczej, projektu lub produktu finansowego. Jest zazwyczaj mierzony w skończonym okresie czasu.
Rodzaje:
Do podstawowych wpływów zalicza się:
przychody ze sprzedaży produktów
przychody inwestycyjne
Do podstawowych wydatków zalicza się:
nakłady i koszty etapu wstępnego
wydatki na rzeczowe aktywa trwałe
wydatki na utworzenie rezerw kapitału obrotowego netto
Zasady obowiązujące przy obliczaniu inwestycyjnych przepływów pieniężnych netto:
nakłady kapitałowe na inwestycję można traktować jako koszty w chwili rzeczywistego ich wydatkowania w całości bądź w części sfinansowanej przez środki własne inwestorów
do wydatków zalicza się także koszty ponoszone podczas realizowania inwestycji
wydatkiem nie są nakłady ponoszone przed rozstrzygnięciem o realizacji inwestycji
w niektórych wariantach prognozowania przepływów pieniężnych powinno uwzględniać się koszty alternatywne czyli koszty utraconych możliwości
należy uwzględnić zmiany potrzeb wielkości kapitału obrotowego netto, a na koniec okresu realizacji inwestycji dolicza się wartość pozostałego kapitału obrotowego netto
w ostatnim podokresie bierze się pod uwagę wartość likwidacyjną
dodatnie przepływy pieniężne ( wpływy>wydatki)
ujemne przepływy pieniężne (wpływy<wydatki)
przedsiębiorstwo ponosi jedynie wydatki, brak wpływów (zwłaszcza w początkowych fazach inwestycji)
ROZDZIAŁ 4
PRZEGLĄD WYBRANYCH TEORII FINANSÓW
Ogólna charakterystyka teorii finansów.
Przez teorie finansów rozumiemy różne poglądy, mniej lub bardziej usystematyzowane, mające na celu opis zjawisk finansowych, wyjaśnienie ich istoty, zachodzących między nimi związków, ich treści ekonomicznej i społecznej. Budowanie teorii finansów opiera się na różnych przesłankach i przy zastosowaniu różnych narzędzi, wśród których ważne miejsce zajmują modele teoretyczne, o których pisaliśmy, charakteryzując metodę nauki o finansach. Chodzi zarówno o modele pozytywne, czyli opisujące badaną rzeczywistość, jak i o modele normatywne, określające warunki niezbędne dla projektowania nowych rozwiązań w sferze finansów. Zarówno modele pozytywne, jak i modele normatywne mają duże znaczenie praktyczne, gdyż ułatwiają poznawanie rzeczywistości oraz tworzą przesłanki dla podejmowania decyzji w ramach polityki finansowej. Wyniki modelowania zjawisk finansowych są pomocne przy budowie różnych rozwiązań systemowych, jakże ważnych w sferze finansów. Chodzi o cały system finansowy oraz o rozwiązania dotyczące poszczególnych jego elementów. Ważnymi elementami teorii finansów są próby ujęcia zjawisk finansowych w układzie przyczynowo-skutkowym, poszukiwanie więzi i zależności między różnymi zjawiskami. Teorie finansów są związane zarówno z funkcjonowaniem pieniądza w całej gospodarce, jak i z wybranymi dziedzinami życia. W zależności od przyjętych założeń poznawczych nawiązują do różnych kategorii finansowych, czyniąc z nich centralną oś rozważań. Mogą nimi być np. podatek, procent, zysk, wydatek, kurs walutowy. Na podstawie kryterium przedmiotu rozróżnia się teorie podatku, teorie kursu walutowego, teorie procenta, teorie wydatków publicznych itp. Usystematyzowanie teorii finansów napotyka trudności ze względu na ich znaczną liczbę oraz fakt, że często stanowią one element szerszych teorii ekonomicznych, teorii równowagi ogólnej, teorii inflacji, teorii cyklu koniunkturalnego, w ramach której istnieje np. teoria automatycznych stabilizatorów koniunktury. Wiele teorii finansów budowanych było i jest na podstawie funkcji finansów. Koncepcja funkcji finansów nie jest powszechnie akceptowana. Zwolennicy funkcji finansów wymieniają funkcje: alokacyjną, agregacyjną, redystrybucyjną, stymulacyjną, informacyjną i inne. Przeciwnicy funkcji finansów skłaniają się do przypisywania cech funkcji nie tyle finansom, co poszczególnym kategoriom i instrumentom finansowym. W związku z tym wyróżnia się funkcje: pieniądza, kredytu, podatku, opłaty, cła itp., a także konkretnych instytucji finansowych, takich jak budżet, fundusz celowy, fundusze rezerwowe w ubezpieczeniach, fundusze emerytalne, fundusze inwestycyjne itd.1 W węższym ujęciu funkcje finansów są odnoszone do finansów publicznych, w ramach których rozróżnia się trzy klasyczne funkcje: alokacyjną, redystrybucyjną i stabilizacyjną. Przykładem funkcjonalnej teorii finansów jest powiązanie teorii finansów z teorią cyklu koniunkturalnego. Została ona opracowana przez amerykańskiego ekonomistę A. Lernera, a jej sens polega na stosowaniu przez państwo wszelkich środków polityki finansowej byle byłyby one skuteczne. Do środków tych A. Lerner zalicza podatki, wydatki, zaciąganie i spłatę długu oraz emisję pieniądza i wycofywanie go z obiegu. Innym przykładem teorii finansów są: teoria finansów organicznych oraz teoria finansów indywidualistycznych sformułowane przez wybitnego amerykańskiego ekonomistę J.M. Buchanana. Teoria finansów organicznych zakłada, że państwo działa — poprzez wydatki — w imieniu i na rzecz społeczeństwa. Dlatego finanse powinny być wykorzystywane do maksymalizowania społecznej użyteczności wydatków oraz przyczyniać się do ogólnego wzrostu dobrobytu społecznego. W teorii finansów indywidualistycznych państwo i poszczególni obywatele są antagonistycznymi stronami, gdyż państwo, ingerując w dochody poprzez podatki, powoduje zmniejszenie użyteczności dochodów osiągniętych przez obywateli w ramach gospodarki rynkowej. Łatwo zauważyć, że każda teoria finansów jest silnie zdeterminowana przez założenia (paradygmaty). Teorie finansów oparte na monetarystycznym podejściu do gospodarki różnią się istotnie od teorii finansów budowanych na podstawie teorii J.M. Keynesa i ekonomii pokeynesowskiej. Niektóre teorie finansów opisują zachowanie podmiotów w związku z posługiwaniem się pieniądzem i finansami. Przykładem tego może być teoria inwestowania. Mimo niekiedy dużych różnic występujących między odmiennymi koncepcjami, teorie finansów umożliwiają prowadzenie pogłębionych analiz zjawisk i procesów finansowych w gospodarce, prowokują do weryfikacji założeń, hipotez, tez stanowiących elementy danej teorii finansów.
Klasyczna teoria finansów
Klasyczna teoria finansów stanowi element klasycznej ekonomii. Jej istota związana jest z zachowaniem się państwa w stosunku do gospodarki. Zgodnie z klasyczną teorią finansów działalność finansowa państwa nie może zmieniać istniejącego stanu gospodarki, gdyż naruszałoby to podstawową zasadę laissezfaire2. Klasyczna teoria finansów wyklucza pozafiskalne działanie państwa. Jej główną osią jest neutralność podatkowa3. Polega ona na tym, że nakładane przez państwo podatki, których stosowanie wynika z konieczności sfinansowania niezbędnej działalności publicznej (administracja, wojsko, bezpieczeństwo wewnętrzne, wymiar sprawiedliwości itp.), nie mogą wywierać żadnego wpływu na decyzje przedsiębiorców, konsumentów i inwestorów. W takim ujęciu klasyczna teoria finansów jest koncepcją idealistyczną, gdyż w praktyce każdy podatek wywołuje jakąś reakcję podatnika na nakładany ciężar. Wynika to ze zróżnicowanej sytuacji dochodowej i wydatkowej podatnika. Implementacja klasycznej teorii finansów jest trudna także ze względu na komplikujące się w miarę rozwoju społeczno-gospodarczego — stosunki ekonomiczne, w tym stosunki dochodowe. Praktycznie rzecz biorąc, wyklucza to zastosowanie podatku jedynego, który ułatwiałby realizację koncepcji neutralności podatkowej. W rzeczywistości więc można, w większym lub mniejszym stopniu, kierować się zaleceniami klasycznej teorii finansów. Wobec trudności przestrzegania zaleceń klasycznej teorii finansów w zakresie neutralności podatkowej, kierowanie się jej ideami nakazywałoby przynajmniej ustabilizowanie systemu podatkowego tak, aby podatnik podczas podejmowania decyzji gospodarczych, inwestowania finansowego, mógł znać przyszłe obciążenia swojego dochodu i (lub) majątku. Klasyczna teoria finansów wyklucza możliwości ponoszenia przez państwo wydatków na sferę społeczną, a tym bardziej wydatków na gospodarkę. Głównym argumentem za takim podejściem do wydatków państwa jest jakoby destruktywne oddziaływanie wydatków publicznych na mechanizm rynkowy; stąd konieczność ich ograniczania do niezbędnego minimum. Zgodnie z klasyczną teorią finansów publicznych najlepszy plan finansowy (budżet) to plan jak najmniejszy. Kardynalnym założeniem klasycznej teorii finansów jest bezwzględnie zrównoważony budżet. W świetle tego założenia punktem wyjścia budowy budżetu publicznego powinny być zawsze dochody, do których należy dopasować wydatki. Klasyczna teoria finansów wyklucza więc jakikolwiek interwencjonizm państwa w gospodarkę za pomocą zarówno instrumentów podatkowych, jak i wydatków. Chociaż klasyczną teorię finansów negatywnie zweryfikowało życie, czego wyrazem jest polityka antycykliczna, polityka redystrybucyjna w zakresie dochodów, polityka społeczna państwa, to znaczenie tej teorii jest istotne, gdyż ujawnia ona niebezpieczeństwa nadmiernej ekspansji finansowej państwa. W ostatnich dekadach zauważalny jest powrót do idei, które zostały zawarte w klasycznej teorii finansów.
Liberalna teoria finansów
Liberalna teoria finansów w znacznym stopniu nawiązuje do klasycznej teorii finansów, przy czym jej zalecenia względem wolności gospodarczej i ograniczania obecności państwa w gospodarce idą dalej. Liberalna teoria finansów stanowi element liberalnej myśli (doktryny) ekonomicznej, w której mechanizm rynkowy jest jedynym naturalnym sposobem prowadzenia działalności gospodarczej. Teoria ta zakłada nieprodukcyjny charakter działalności państwa, stąd właśnie reguła ograniczania jego obecności w gospodarce. Państwo powinno być neutralne wobec rynku, gdyż wszelkie próby ingerencji naruszają naturalny ład w gospodarce. Teoria zaleca ograniczoną do minimum interwencję fiskalną w dochody. Zwolennicy liberalnej teorii finansów publicznych negują progresywne skale podatkowe, gdyż rozkład dochodów w społeczeństwie jest skutkiem działania mechanizmu rynkowego. Dlatego jego korekta narusza filozofię rynku. W podejściu tym przyjmuje się milcząco, że mechanizm rynkowy działa efektywnie, podczas gdy obserwacja rzeczywistości pokazuje, że część dochodów (wysokich) powstaje właśnie na skutek niesprawności rynku, np. zysk monopolowy. W świetle liberalnej teorii finansów podatek jest złem koniecznym. Jeśli państwo musi go pobierać, to powinien on być traktowany jako cena (ofiara), którą obywatel płaci za korzyści uzyskane od państwa. Widoczne jest więc tutaj wyraźne zalecenie dla państwa, aby przy nakładaniu podatków, była przestrzegana zasada ekwiwalentności. Liberalna teoria finansów negatywnie się odnosi do pożyczek publicznych (kredytu państwowego), dostrzegając w tym zjawisku więcej szkód niż w podnoszeniu podatków. Pożyczki osłabiają siłę (produktywność) gospodarki. Ich zaciąganie grozi wpadnięciem w pułapkę zadłużenia, która — zdaniem zwolenników tej teorii — może doprowadzić państwo do upadku. W teorii tej charakterystyczne jest indywidualistyczne podejście do kwestii finansów publicznych. Dlatego też na budżet państwa patrzy się tutaj z perspektywy budżetu domowego. Liberalna teoria finansów przenosi stereotyp myślenia o oszczędnościach przez mikropodmiot na oszczędności państwa. W ramach tej teorii wyróŜnia się wydatki istotne i wydatki nieistotne. Według zwolenników liberalizmu w finansach publicznych cnotą jest wszelka oszczędność, co — z racjonalnego punktu widzenia — prowadzi do absur- du. Liberalna teoria finansów wykazuje żywotność także w dobie obecnej.