ANTROPOLOGIA
Wiek rozwojowy, podaj jego aspekty, omów kryteria oceny:
Wiek rozwojowy- jest to stan zaawansowania w przemianach w czasie życia w osobniczych właściwościach morfologicznych, fizjologicznych, motorycznych, psychicznych, społecznych itp. Składających się na biopsychiczny stan osobnika, a ujmowany na tle grup rówieśniczej wiekiem kalendarzowym.
Aspekty wieku rozwojowego:
a/ biologiczny- wyrażający poziom zaawansowania przemian osobniczych zachodzących we właściwościach biologicznych osobnika, wyznaczanych charakterystykami morfologicznymi, fizjologicznymi, motorycznymi, ujmowanych na tle populacji, wieku, płci.
b/psychiczny- poziom zawansowania przemian osobniczych zachodzących w psychicznych strukturach osobnika, w tym szczególnie podlegających w cyklu życiowym.
c/ społeczny- poziom zaawansowania osobniczych przemian wyznaczających dojrzałość osobnika do spełnienia określonych ról w grupie rówieśniczej, czy w społeczeństwie; informuje o poziomie społecznego rozwoju osobnika, wyznaczonego poziomem wykształcenia jego właściwości psychicznych intelektualnych, dojrzałości społecznej, dojrzałości szkolnej.
Kryteria oceny wieku rozwojowego:
a/ Wiek kostny- na podstawie zdjęć radiologicznych różnych odcinków szkieletu ( najczęściej nadgarstka, łokcia, kolana) ustala się stopień ich skostnienia, porównując zdjęcia konkretnego osobnika odpowiednimi wzorcami z atlasu. Klasycznym atlasem służącym do takich ocen jest atlas opracowany przez Greulicha i Pyle, natomiast do populacji polskiej dostosowała go J. Kopczyńska-Sikorska. Można określić również wiek zrastania się trzonów z nasadami kości długich. Kryterium to jest dla nauczyciela wf i trenera bardzo cenne, ponieważ informuje o procesie kostnienia szkieletu, stwarzając przesłanki do programowania obciążeń wysiłkiem fizycznym. Jednocześnie jest mało dostępne ze względu na ograniczenia wykonywania zdjęć rtg. (nie więcej niż 1 w roku i to na specjalne zlecenie lekarza), gdyż wiąże się z tym odpowiednie napromieniowanie. Niewłaściwe dozowanie wysiłku fizycznego przekraczające określone normy może spowodować przedwczesne zahamowanie wzrastania.
b/ Wiek zębowy- na podstawie bezpośredniego oglądu ustalamy liczbę wyrżniętych zębów, ich rodzaj i stan rozwoju. Możemy go określić przez sprawdzenie czy zęby właściwe dla danego wieku już się pojawiły lub ustalając liczbę wyrżniętych zębów, a następnie porównując ją z odpowiednimi normami ustalonymi dla danej grupy wieku i płci. Przy ocenie wykorzystuje się fakt, że kolejność pojawiania się poszczególnych zębów jest dość ściśle określona w czasie. Zęby mleczne pojawiają się w kolejności: pierwszy siekacz, drugi siekacz, pierwszy trzonowy, kieł, drugi trzonowy. Przy czym najpierw pojawiają się one w żuchwie, a następnie w szczęce górnej, a całość procesu zamyka się w czasie 6-24 miesięcy. Zęby stałe pojawiają się w kolejności: w żuchwie: trzonowy pierwszy, siekacz pierwszy, siekacz drugi, kieł, przedtrzonowy pierwszy, przedtrzonowy drugi, trzonowy drugi. W szczęce górnej - trzonowy pierwszy, siekacz pierwszy, siekacz drugi, przedtrzonowy pierwszy, przedtrzonowy drugi, kieł, trzonowy drugi. Także zęby stałe najpierw wyrzynają się w żuchwie, a później w szczęce górnej, całość procesu zamyka się w okresie 5-15 lat. Ostatni z zębów trzonowy trzeci wyrzyna się ok. 20 roku życia przy czym wykazuje on tendencję zanikania.
c/ Wiek cech płciowych- ustalamy posługując się odpowiednimi skalami graficznymi lub opisowymi, podanymi m.in. przez Tannera, a dla dzieci i młodzieży polskiej ustalonymi przez Wolańskiego. Określany zwykle stopień rozwoju piersi u dziewcząt, a prącia, jąder, moszny oraz owłosienia na twarzy u chłopców, a także owłosienia łonowego i pachowego u obu płci. W przypadku każdej cechy posługujemy się skalą pięciostopniową: Owłosienie łonowe: 1. występuje w okresie przedpokwitania, brak owłosienia łonowego lub meszek jest rozwinięty w tym samym stopniu jak na innych okolicach ciała; 2. w okolicach podstawy prącia u chłopców, a u dziewcząt wzdłuż warg sromowych pojawiają się rzadkie, długie, proste (lub lekko skręcone) miękkie i słabo zabarwione włosy; 3. owłosienie ciemnieje jest bardziej zbite, grubsze i skręcające się, pokrywa okolicę nad spojeniem łonowym, dopiero w tej fazie jest widoczne na czarno białym zdjęciu; 4. owłosienie jest gęste, skręcone, ciemne - przypominające typ owłosienia dojrzałego, występuje w okolicy narządów płciowych, lecz nie przechodzi na przyśrodkowe powierzchnie ud; 5. owłosienie jest bardzo gęste, silne skręcone, ciemne, przechodzi również na przyśrodkowe powierzchnie ud. Czasem wyróżnia się 6. - włosy występują w dolnej okolicy brzucha wzdłuż kresy białej i przyjmuje u mężczyzn kształt rombu, u kobiet - trójkąta z zarysowaną ostro linią na brzuchu. Owłosienie pachowe- pojawia się na ogół 2 lata później niż łonowe, tzn. gdy znajduje się ono w 4 rozwoju. Owłosienie na twarzy - w tym samym czasie co owłosienie pachowe pojawia się u chłopców owłosienie na twarzy: 1. zwiększenie długości i pigmentacji włosów w okolicy kątów wargi górnej; 2. rozprzestrzenianie się owłosienia na wardze górnej - do utworzenia wąsów; 3. występowanie owłosienia w górnej części policzków i w linii środkowej pod dolną wargą; 4. rozwój owłosienia wzdłuż boków i dolnego brzegu brody. Rozwój piersi; 1. charakterystyczny dla stadium przedpokwitania, brak znamion dojrzewania, pierś jest dziecięca może występować lekkie wzniesienie brodawki; 2. stadium „pączka" gruczoł piersiowy i brodawka są lekko wzniesione, tworzą mały wzgórek, zwiększa się średnica obwodu brodawki; 3. gruczoł piersiowy i obwódka zwiększają się nadal, lecz ich kontury jeszcze się nie rozdzielają. 4. dalsze zwiększanie gruczołu piersiowego, brodawka i jej obwódka tworzą nad poziomem gruczołu piersiowego jakby wtórny wzgórek - zwany „piersią otoczkową”; 5. pierś wykazuje pełną dojrzałość, nie pojawiają się jeszcze zniekształcenia związane z wiekiem, brodawka jest wysunięta, obwódka cofnięta do poziomu zarysu gruczołu piersiowego. Rozwój prącia i moszny: 1. stadium przedpokwitania, brak znamion dojrzewania, jądra, moszna i prącie w rozmiarach, kształcie i proporcjach nie różnią się od obserwowanych we wczesnym dzieciństwie; 2. jądra i moszna zwiększają się, zwiększa się grubość skóry moszny, staje się ona czerwona, prącie nie zwiększa się lub tylko nieznacznie; 3. zwiększ się długość prącia, jądra i moszna rozrastają się; 4. wymiary prącia zwiększają się (gł. grubość), skóra moszny ciemnieje, moszna i jądra dalej wzrastają; 5. prącie, jądra i moszna osiągają wymiary właściwe dla dojrzałych osobników.
d/ Wiek osiągania dojrzałości płciowej - określa się jako wiek „dojrzewania płciowego”. Ustalany jest u dziewcząt wystąpieniem pierwszej menstruacji, u chłopców pierwszych ejakulacji. Zjawisko to lepiej poznane jest u dziewcząt poprzez wiek wystąpienia menarche. Występują jednak znaczne różnice w wieku jej pojawienia się ze względu na środowisko regionalne i społeczne, typ rasowy, sposób odżywiania się, przynależność społeczną rodziców. Menarcha pojawia się u polskich dziewcząt z rodzin inteligenckich przeciętne w wieku 13,5 lat, z rodzin robotniczych 14 lat, a chłopskie 14,7 lat. Według danych z 1998 r. wiek menarchy wynosił przeciętnie w Polsce 13,2 lata.
e/ Wiek cech morfologicznych- jest kryterium najczęściej stosowanych w oznaczaniu wieku rozwojowego, ze względu na łatwość stosowania, ogólną dostępność pomiarów (np. wysokości i pomiarów ciała), oraz dużą ilość informacji jakie niosą. Polega na porównaniu wielkości wybranej cechy - najczęściej wysokości i ciężaru ciała konkretnego osobnika z wielkościami średnimi dla danej grupy wieku i płci. W ocenie wykorzystuje się również proporcje pomiędzy różnymi wymiarami somatycznymi. Powyższe dane porównuje się z wiekiem kalendarzowym badanego, co pozwala ustalić czy rozwój jest prawidłowy, przyspieszony czy opóźniony.
f/ Wiek sprawności fizycznej- ustalamy podobnie jak wiek cech morfologicznych. Określamy jako poziom wykształcenia wybranej do oceny motorycznej lub sprawności fizycznej konkretnego osobnika. Zestawiamy go z odpowiednimi charakterystykami, które są normami odniesienia dla danej grupy wieku i płci. Określa się jako mierniki sprawności fizycznej np. Mydlarskiego, Trześniowskiego, Denysiuka.
g/ Miernik sprawności fizycznej- jest to sumaryczne, liczbowe ujęcie poziomu wykształcenia różnych cech motorycznych czy sprawności fizycznej, ujmowanego w kategoriach wieku kalendarzowego z uwzględnieniem płci oraz wieku rozwojowego wyznaczonego różnymi kryteriami (najczęściej wiekiem wysokości i masy ciała). Istota miernika polega na zmianie wyników czystych na punkty, których suma określa poziom sprawności badanego.
Wymień i omów czynniki rozwoju człowieka:
Wyróżnia się 3 grupy czynników:
-endogenne genetyczne - determinatory rozwoju
-endogenne paragenetyczne - stymulatory rozwoju
-egzogenne - modyfikatory rozwoju biogeograficzne społeczno-kulturowe
Do grupy czynników endogennych zalicza się:
-płeć
-rasę
-konstytucję
Różnice w rozwoju wynikające z płci osobnika:
-do okresu dojrzewania różnice w cechach antropometrycznych są nieznaczne a w wartościach bezwzględnych cechy u dziewcząt są niższe.
-u dziewcząt wcześniej następuje wymiana uzębienia mlecznego na stałe
-u dziewcząt wcześniej następuje skostnienie szkieletu i wcześniej osiągają np. ostateczną wysokość ciała
-dojrzewanie płciowe jest wcześniejsze u dziewczyn o ok.1,5 - 2 lata. Dziewczyny w wielu cechach przewyższają chłopców
-w okresie dojrzewania płciowego kształtują się u obu płci różnice dymorficzne w proporcjach budowy, owłosieniu, otłuszczeniu itp.
-przez cały czas wzrastania, dziewczyny są bardziej zaawansowane w stosunku do wartości ostatecznej.
-dziewczyny wykazują większą odporność biologiczną na wpływ czynników środowiskowych w tym również choroby i działania niekorzystnych warunków bytowych.
Różnice w rozwoju zależne od konstytucji ciała:
-osobnicy endomorficzni wcześniej rozwijają się, wcześniej dojrzewają aniżeli mezomorficzni i ektomorficzni co obserwuje się na przykładzie weku wystąpienia I-wszej menstruacji (ok.1-2 lata)
-endomorficzni chłopcy wcześniej dojrzewają i posiadają sylwetkę dziewczęcą i odwrotnie
Różnice w rozwoju wynikające z reprezentowanego typu rasowego to zagadnienia rzadko podejmowane i mało opisywane.
Różnice między odmianowe polegają na tym, że odmiana czarna wykazuje najszybszy rozwój:
-wcześniejsze siadanie
-wcześniejsza dojrzałość szkieletowa
-szybszy rozwój motoryczny
W drugiej kolejności odmiana biała w stosunku, do której pewne opóźnienie wykazuje odmiana żółta.
Do grup czynników paragenetycznych zalicza się:
a)wpływ organizmu matki:
-biotyp matki określający warunki fizyczne i biochemiczne środowiska, w którym rozwija się płód
-wpływ pewnych genów matki na płód poprzez właściwości jej metabolizmu
-większa ilość cytoplazmy przekazywana w komórce jajowej aniżeli w plemniku
-tryb życia matki (odżywianie, obciążenia pracą fizyczną, stres, używki, sen)
b)wiek matki i ojca
c)liczba przebytych ciąży
d)odstępy miedzy ciążami
Czynniki egzogenne:
-biogeograficzne
-społeczno-kulturowe
Do grupy czynników biogeograficznych zalicza się:
a)klimat (temperatura, nasłonecznienie, wilgotność)
-najlepsze warunki spotyka się w klimacie umiarkowanym o temperaturze 18 do 25ºC (najwcześniejsze dojrzewanie, najdłuższy okres płodności kobiet)
-w gorącym i zimnym klimacie stwierdza się opóźnienie rozwoju
-tereny gorące i zimne charakteryzuje zmienna przemiana materii i zmienne zapotrzebowanie na pokarm
b)skład powietrza
-odpowiednie stężenie CO2 i SO2 działa pobudzająco szczególnie na pojemność płuc i stężenie hemoglobiny. Zbyt duże powoduje zaburzenia rozwoju.
c)ukształtowanie terenu
-na terenach podgórskich niższe ciśnienie, większa liczba erytrocytów wolniejsza praca serca, zwiększone stężenie hemoglobiny, mniej limfocytów, lepiej rozwinięta klatka piersiowa, wyższy wzrost i ciężar ciała
d)fauna i flora
-głównie jako składowe pożywienia, ale również jako drobnoustroje chorobotwórcze
e)siły grawitacyjne
-teorie wyjaśniające zjawisko trendu sekularnego.
f)napromieniowanie
Do grup czynników społeczno-kulturowych:
-wielkość rodziny
-wysokość zarobków i sposób ich zagospodarowania
-pochodzenie społeczne
-wykształcenie rodziców
-wielkość zamieszkiwanego środowiska
-ćwiczenia fizyczne - aktywność ruchowa
-przeżycia psychiczne
3. Co rozumiemy pod pojęciem ontogenezy i podaj jej podział:
Rozwój osobniczy (ontogeneza) - to zespół procesów kierowanych, nieodwracalnych, powiązanych wzajemnie ze sobą, kształtujących organizm od momentu zapłodnienia do śmierci. Proces ten wyznaczają zarówno czynniki genetyczne jak również środowisko, w którym organizm się rozwija.
Rozwój osobniczy człowieka dzielimy na 2 fazy:
-embrionalną
-postembrionalną
Fazę postembrionalną dzielmy na okresy i podokresy:
a)okres noworodka do 3-4 tygodnia życia.
b)niemowlęcia do ok.1 roku życia
c)okres dzieciństwa
-podokres wczesnego dzieciństwa do 3-4 roku życia
-podokres przedszkolny do ok.7 roku życia
-podokres szkolny młodszy do ok.12-14 roku życia
-podokres szkolny starszy trwający do czasu osiągnięcia pełnej dojrzałości płciowej
d)okres młodzieńczy do ok.23 roku życia
e)okres wieku dorosłego do 30-35 lat u kobiet i 35-40 u mężczyzn
f)okres wieku dojrzałości z płynnymi granicami dolnymi i górnymi
g)okres starości: 1º do 70 roku życia; 2º do 80; 3º po 80.
W fazie embrionalnej po 40 godzinach wypoczynku rozpoczyna się bruzdkowanie, powstaje najpierw morula, następnie blastula i gastrula. Tworzą się węzeł zarodkowy i powstają 3 blaszki - listki zarodkowe:
-ektoderma - powstaje skóra jej gruczoły, włosy, paznokcie, system nerwowy, zmysły.
-endoderma - powstaje nabłonek wyścielający środkową część układu pokarmowego, wątroba, gruczoły trawienne, nabłonek organów oddechowych.
-mezoderma - powstają mięśnie szkieletowe i gładkie, tkanka kostna, chrzęstna i łączna, krew i gruczoły limfatyczne.
Przed 8 tygodniem powstaje zarodek ludzki (jego forma) - powiększa wymiary - ustalają się właściwe proporcje.
Okres noworodka:
Trwa od momentu odpadnięcia pępowiny i zagojenia się blizny pępkowej. W tym okresie ma miejsce:
-wystąpienie objawów związanych z porodem
-ustalenie ciężaru ciała
-fizjologiczna żółtaczka
-noworodek podejmuje samodzielne funkcje oddychania, przemian cieplnych i odżywiania
Okres niemowlęcia:
Trwa do momentu przyjęcia pionowej postawy i I kroku. Ma miejsce:
-intensywne przyrastanie metryczne
-rozwój układu pokarmowego i nerwowego
Okres dzieciństwa:
*podokres wczesnego dzieciństwa:
-zahamowanie wzrastania
-pierwsze pełnienie (zwiększanie się masy ciała)
-rozwój układu kostnego
-dalszy rozwój układu pokarmowego
-stabilizacja układu nerwowego
*podokres przedszkolny:
Trwa od początku wymiany uzębienia mlecznego na stałe.
-zmiany proporcji budowy, szybszy rozwój części twarzowej głowy a wolniejszy mózgowej
-szybszy rozwój kończyn aniżeli T.
-pod koniec okresu intensywne przyrastanie metryczne tzw. bujanie
-rozwój układu kostnego
-rozwój układu nerwowego:
-waga mózgowia zbliża się do wagi mózgowia dorosłego
-pobudzenie przeważa nad hamowaniem
-wykształcenie złożonych odruchów warunkowych
-dziecko jest pobudzone emocjonalnie i ruchowo, co może prowadzić do stanów przemęczenia z uwagi a słabe umięśnienie, słabe wysklepienie stopy.
-pod koniec tego okresu rozpoczyna się morfologiczne różnicowanie chłopców i dziecząt.
*podokres szkolny młodszy:
Trwa do ok.12-14 roku życia, kończy się dojrzewaniem płciowym.
-na początku zahamowania wzrastania
-pod koniec intensywne wydłużanie
-kończy się strukturalny rozwój większości narządów wewnętrznych i ustala się ich funkcja podobna do funkcji osobnika dorosłego
-intensywny przyrost masy mięśniowej ok.5% ogólnej masy ciała.
-ruchy dziecka stają się skoordynowane i bardzo zręczne
-dobre ukrwienie ciała gdyż serce ok.8 roku życia jest w stadium optymalnego rozwoju
-w układzie nerwowym intensywny rozwój płatów czołowych wielkich półkul mózgowych
-rozwój nowych dróg nerwowych
-zwiększa się rola kory mózgowej
-stopniowy zanik czynności grasicy i przysadki mózgowej a ich rolę przejmują tarczyca i gruczoły płciowe.
-powinna się zakończyć zamiana uzębienia mlecznego na stałe.
*podokres szkolny starszy:
Trwa do czasu osiągnięcia pełnej dojrzałości płciowej.
-duże indywidualne zróżnicowanie tempa rozwoju, różnica między chłopcami a dziewczynami ok.2 lat
-całkowity zanik grasicy, zmniejsza się czynność tarczycy ich rolę przejmują gruczoły płciowe
-kończy się funkcjonalny rozwój kory mózgowej
-układ krwionośny zbliża się do rozwoju osobnika dorosłego lecz występuje dysharmonia w tempie rozwoju serca i naczyń krwionośnych co powoduje zaburzenia krążenia.
-okres zwany okresem dojrzewania płciowego
Dojrzewanie płciowe rozpoczyna:
-intensywne wydłużanie 6-9cm rocznie (skok pokwitaniowy)
-zmiana proporcji ciała, długie kończyny, dłonie, stopy
-klatka piersiowa zwiększa swą długość i szerokość.
-zwiększa się aktywność emocjonalna, nadmierna pobudliwość, agresja
-zmienność nastrojów
-nadmierna ciekawość
-często przewrażliwiona ambicja
-stany przygnębienia i niepewności
-w praktyce (niezgrabność i nieekonomiczność ruchów, zaangażowanie niepotrzebnych partii mięśniowych i zaburzenia koordynacji).
-wydatek energetyczny nieproporcjonalnie wysoki
Fazy dojrzewania chłopców:
-okres bez wyraźnych cech dojrzewania płciowego
-powiększenie jąder i moszny oraz delikatny wianek owłosienia u nasady prącia
-wyraźny wzrost prącia na długość, dalszy wzrost jąder i ściemnienie moszny, wystąpienie wyraźnego owłosienia około części płciowych, powiększenie brodawek sutkowych, początek mutacji głosu.
-dalszy wzrost i powiększenie prącia, ściemnienie moszny, włos około części płciowych wyraźnie skręcony, pojawienie się owłosienia pod pachami i zarostu na twarzy, wyraźna mutacja głosu.
-pełne owłosienie płciowe, również na wewnętrznej stronie ud, pod pachami.
-ejakulacja i ustalony głos męski
Fazy dojrzewania u dziewcząt:
-brak dojrzewania płciowego
-powiększenie brodawek piersiowych, początek podniesienia się piersi, początek owłosienia płciowego wzdłuż warg sromowych.
-wyraźny kontur piersi, brodawka wciągnięta, wzrost owłosienia części płciowych
-odgraniczenie brodawki od konturu piersi, silnie rozwinięty typowy trójkąt ok. części płciowych, pojawienie się włosów pod pachami
-brodawka wciągnięta w pierś, typowe owłosienie płciowe, pełne owłosienie pod pachami, miesiączka.
Okres młodzieńczy:
Trwa do zakończenia wzrastania.
-nieznaczne przyrosty długościowe, zwiększenie masy ciała prowadzące do zharmonizowania proporcji budowy
-ustalenie ostatecznych rysów twarzy
-pełen rozwój i praca narządów wewnętrznych
-zmiany dalsze w architekturze mózgu wzbogacające procesy psychiczne.
Okres dorastania:
Trwa do pojawienia się pierwszych oznak starzenia się organizmu, u kobiet do ok.30-35 roku życia, u mężczyzn ok.35-40 roku życia.
-w tym okresie występuje pełna dojrzałość fizyczna.
Okres dojrzały:
Ma dolne i górne granice płynne trudne do wyznaczania u mężczyzn, u kobiet okres ten kończy się ustaniem funkcji gruczołów płciowych, czyli wystąpieniem klimakterium.
-siwienie i wypadanie włosów
-zarastanie szwów czaszkowych
-postępujące odkładanie tłuszczu w organizmie
-wypadanie zębów
Okres starości:
Trwa do śmierci biologicznej.
-silnie zaznaczone zmiany wsteczne w organizmie
-zwiotczenie skóry i więzadeł często efektem jest tzw. starsze zgarbienie
-uwstecznienie zmysłów
-starcze wychudzeni
-zanik różnic płciowych i konstytucjonalnych
-przewaga procesów katabolicznych
-regres masy tkanek aktywnych
-utrata zdolności przystosowawczych
-inwolucja właściwości fizjologicznych
-intensywne wydalanie procesów przemiany materii
-zanik funkcji życiowych jako śmierć biologiczna.
4. Wyjaśnij pojęcie dymorfizm płciowy i podaj jego przejawy:
Dymorfizm płciowy - dwukierunkowe ukształtowanie związane z płcią osobnika, przejawiające się w cechach morfologicznych, fizjologicznych, psychicznych i motorycznych. Albo inaczej, jest to występowanie w obrębie jednego gatunku osobników męskich i żeńskich, różniących się pod względem: morfologicznym, fizjologicznym, psychicznym i motorycznym.
Przejawy dymorfizmu płciowego:
Cechy I rzędowe - uwarunkowane są genetycznie przez chromosomy płciowe wchodzące w skład zygoty a stanowią je wewnętrzne i zewnętrzne narządy płciowe oraz drogi wyprowadzające.
Cechy II rzędowe - zespół różnic morfologicznych (somatycznych i czynnościowych), różniących mężczyznę i kobietę, cechy te rozwijają się pod wpływem hormonów płciowych; chodzi tu o proporcję budowy, umięśnienie, budowę kośćca, krtani, owłosienie, barwę głosu.
Cechy III rzędowe - płeć fenotypowa, uwarunkowana jest czynnikami wewnątrzwydzielniczymi (zależy również od hormonów), ale w większym stopniu ulega wpływowi środowiska zewnętrznego - objawy zachowań seksualnych.
Cechy IV rzędowe - kształtowane są pod wpływem czynników cywilizacyjno-kulturowych; wzmacniają cechy płci i zalicza się do nich różnice formy językowej „on”, „ona”, różnice w ubiorze, sposobie uczesania włosów, w wyborze zabawek, rodzaju uprawianej dyscypliny sportowej, itp.