CHOROBY ZAWODOWE I PARAZAWODOWE
Higiena pracy jest dziedziną nauki zajmująca się badaniami wpływu różnych czynników środowiska zewnętrznego na człowieka w środowisku pracy
Zajmuje się ona:
identyfikacją zagrożeń zdrowotnych,
badaniami czynników uznanych za szkodliwe,
podejmowaniem działań mających na celu utrzymanie na odpowiednim poziomie stężeń czy też natężeń różnych czynników fizycznych, chemicznych i biologicznych, które mogłyby wpływać niekorzystnie na zdrowie pracownika.
Podczas oceny ryzyka bierze się pod uwagę:
- rodzaj i rozmiary narażenia
- wielkość populacji narażonej na te czynniki
Miara ryzyka zdrowotnego - odsetek osób, u których można spodziewać się szkodliwego działania jakiegoś czynnika w stosunku do całej zagrożonej populacji.
Zadania i zakres działania Państwowej Inspekcji Sanitarnej oraz jej organizację i uprawnienia reguluje Ustawa o Państwowej Inspekcji Sanitarnej z 14 marca 1985r. z późn. zmianami.
Nadzór nad warunkami higieny pracy w zakładach pracy sprawuje Państwowa Inspekcja Sanitarna
Bezpieczeństwo pracy - dziedzina Nauki zajmująca się kształtowaniem właściwych warunków pracy
Podstawowe wymagania prawne reguluje Ustawa o Państwowej Inspekcji Pracy z dnia 13 kwietnia 2007 roku
Organem nadzoru i kontroli przestrzegania prawa pracy, w szczególności przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, a także przepisów dotyczących legalności zatrudnienia i innej pracy zarobkowej sprawuje w zakładach pracy PAŃSTWOWA INSPEKCJA PRACY
Prawa i obowiązki pracowników i pracodawców określa Kodeks Pracy
Pod względem skutków działania czynniki szkodliwe w środowisku pracy dzielimy na:
niebezpieczne
szkodliwe
uciążliwe
CZYNNIKI NIEBEZPIECZNE W ŚRODOWISKU PRACY - to czynniki, których oddziaływanie na pracującego prowadzi lub może prowadzić do urazu
CZYNNIKI SZKODLIWE W ŚRODOWISKU PRACY - to czynniki, których oddziaływanie na pracownika prowadzi lub może prowadzić do powstania choroby zawodowej lub innego schorzenia związanego z wykonywaną pracą.
CZYNNIKI UCIĄŻLIWE W ŚRODOWISKU PRACY - to czynniki, które nie wywołują w widoczny sposób ujemnych skutków w stanie zdrowia, zwiększają jednak fizjologiczny koszt pracy, powodują większe zmęczenie, obniżają wydajność pracy i mogą być przyczyną różnych sublkinicznych zmian.
MONITORING ŚRODOWISKA PRACY - pomiar czynników szkodliwych lub uciążliwych wykonywany według pewnego planu w sposób ciągły i przez dłuższy okres czasu
Definicja „ZDROWIA” Światowej Organizacji Zdrowia
„Zdrowie to całkowity dobrostan fizyczny, psychiczny i społeczny, a nie wyłącznie brak choroby lub niedomagania”
Definicja choroby
„Choroba to dynamiczna reakcja ustroju na działanie czynnika chorobotwórczego, prowadząca do zaburzeń naturalnego współdziałania narządów i tkanek, a w następstwie do zaburzeń czynnościowych i zmian organicznych w narządach i całym ustroju”
Choroba zawodowa
„Za chorobę zawodową (wg obowiązujących przepisów) uważa się jedną z chorób wymienionych w wykazie chorób zawodowych, zamieszczonych w odpowiednim rozporządzeniu Rady Ministrów, jeśli udowodniono związek przyczynowy między wystąpieniem schorzenia i warunkami środowiska pracy”
Choroba parazawodowa
„Choroba, która nie może być uznana za chorobę zawodową bo nie została umieszczona w wykazie chorób zawodowych, ale w jej powstaniu czynniki środowiska pracy mogą odgrywać istotną rolę. Warunki pracy mogą przyspieszać jej ujawnienie, pogarszać przebieg i powodować okresową lub trwałą niezdolność do pracy”
Rozpoznania choroby zawodowej dokonuje się na podstawie:
badań klinicznych przeprowadzonych w upoważnionych do tego jednostkach (np. poradniach, klinikach chorób zawodowych)
epidemiologicznego dochodzenia w środowisku pracy (tzw. wywiad środowiskowy - dotyczy rodzaju stanowiska pracy, rodzaju czynników szkodliwych i wyników ich badań, okresu narażenia, wyników badań wstępnych i okresowych )
Każde podejrzenie o chorobę zawodową powinno być zgłoszone do:
Ⴗ Państwowego Powiatowego Inspektora Sanitarnego
Ⴗ właściwego Okręgowego Inspektora Pracy
według miejsca, w którym praca jest lub była wykonywana przez pracownika,
lub
według krajowej siedziby pracodawcy, w przypadku gdy dokumentacja dotycząca narażenia zawodowego jest gromadzona w tej siedzibie.
Zgłoszenia choroby zawodowej dokonuje:
1) pracodawca zatrudniający pracownika,
2) lekarz, który podczas wykonywania badania powziął podejrzenie choroby zawodowej u pracownika,
3) pracownik, który podejrzewa, że występujące u niego objawy mogą wskazywać chorobę zawodową - za pośrednictwem lekarza sprawującego nad nim profilaktyczną opiekę zdrowotną,
4) lekarz stomatolog, który podczas badania powziął podejrzenie wystąpienia u pacjenta choroby zawodowej,
5) lekarz weterynarii, który podczas wykonywania zawodu stwierdził u pracownika mającego kontakt z chorymi zwierzętami objawy mogące nasuwać podejrzenie choroby zawodowej.
Właściwy państwowy powiatowy inspektor sanitarny po otrzymaniu zgłoszenia podejrzenia choroby zawodowej wszczyna postępowanie i kieruje pracownika lub byłego pracownika, którego dotyczy podejrzenie, na badanie do jednostki orzeczniczej w celu wydania orzeczenia o rozpoznaniu choroby zawodowej albo o braku podstaw do jej rozpoznania.
Rozporządzenie Rady Ministrów z 2009 roku wyszczególnia dwa stopnie jednostek orzekających:
Jednostkami orzeczniczymi I stopnia są:
1) poradnie chorób zawodowych wojewódzkich ośrodków medycyny pracy,
2) kliniki i poradnie chorób zawodowych uniwersytetów medycznych (akademii medycznych),
3) poradnie chorób zakaźnych wojewódzkich ośrodków medycyny pracy albo przychodnie i oddziały chorób zakaźnych poziomu wojewódzkiego - w zakresie chorób zawodowych zakaźnych i pasożytniczych,
4) jednostki organizacyjne zakładów opieki zdrowotnej, w których nastąpiła hospitalizacja - w zakresie rozpoznawania chorób zawodowych u pracowników hospitalizowanych z powodu wystąpienia ostrych objawów choroby.
Jednostkami orzeczniczymi II stopnia od orzeczeń wydanych przez lekarzy zatrudnionych w jednostkach orzeczniczych I stopnia są jednostki badawczo-rozwojowe w dziedzinie medycyny pracy.
Właściwość jednostki orzeczniczej I stopnia ustala się na podstawie siedziby właściwego powiatowego państwowego inspektora sanitarnego lub okręgowego inspektora pracy.
Jeżeli pracownik zamieszkuje w innym województwie niż była wykonywana praca w narażeniu zawodowym to jednostkę orzeczniczą I stopnia ustala się według aktualnego miejsca zamieszkania pracownika.
Właściwym do orzekania w zakresie chorób zawodowych jest lekarz spełniający wymagania kwalifikacyjne określone w przepisach wydanych na podstawie art. 9 ust. 3 ustawy z dnia 27 czerwca1997 r. o służbie medycyny pracy zatrudniony w jednej z jednostek orzeczniczych I lub II stopnia
Lekarz, z jednostki orzeczniczej I lub II stopnia wydaje orzeczenie o rozpoznaniu choroby zawodowej albo o braku podstaw do jej rozpoznania, zwane dalej „orzeczeniem lekarskim”, na podstawie wyników przeprowadzonych badań lekarskich i pomocniczych, dokumentacji medycznej pracownika lub byłego pracownika, dokumentacji przebiegu zatrudnienia oraz oceny narażenia zawodowego.
Specjalizacje lekarskie niezbędnych do wykonywania orzecznictwa w zakresie chorób zawodowych (Rozp. Ministra Zdrowia z dnia 18 czerwca 2010 r. - Dziennik Ustaw nr 110 z 2010 poz. 736):
1/ Specjalizacjami lekarskimi, niezbędnymi do wykonywania orzecznictwa lekarskiego w zakresie chorób zawodowych, z zastrzeżeniem pkt 2 i 3, są:
1) medycyna pracy,
2) medycyna przemysłowa,
3) medycyna morska i tropikalna,
4) medycyna lotnicza,
5) medycyna kolejowa,
6) medycyna transportu.
2/ Orzecznictwo lekarskie w zakresie chorób zawodowych zakaźnych i pasożytniczych wykonuje lekarz specjalista chorób zakaźnych albo lekarz specjalista medycyny pracy lub medycyny przemysłowej, po zasięgnięciu opinii lekarza specjalisty chorób zakaźnych, a w przypadku gruźlicy - po zasięgnięciu opinii lekarza specjalisty chorób płuc.
3/ Orzecznictwo lekarskie w zakresie choroby zawodowej, w odniesieniu do pracownika leczonego w zakładzie opieki stacjonarnej z powodu wystąpienia ostrych objawów choroby mogącej być chorobą zawodową, wykonuje specjalista w dziedzinie medycyny odpowiedniej dla tej choroby, zatrudniony w tym zakładzie.
Ocenie narażenia zawodowego podlegają:
1) z czynników chemicznych i fizycznych - rodzaj czynnika, wartość stężeń lub natężeń i średni czas narażenia zawodowego;
2) z czynników biologicznych - rodzaj czynnika, ustalenie kontaktu, okresu utajenia oraz stwierdzenie mechanizmu działania lub drogi szerzenia się czynnika, bez konieczności określenia stężenia tego czynnika;
3) z czynników o działaniu uczulającym (alergenów) - rodzaj czynnika i stwierdzenie kontaktu z takim czynnikiem w czasie pracy, jeżeli występował on w środowisku pracy, narzędziach pracy, surowcach, półproduktach lub gotowych wyrobach, bez konieczności określania stężenia tego czynnika;
4) z czynników o działaniu rakotwórczym - substancje, preparaty, czynniki lub procesy technologiczne o działaniu rakotwórczym lub mutagennym wymienione w załączniku do rozporządzenia Ministra Zdrowia z 1 grudnia 2004.
5) sposób wykonywania pracy - określenie stopnia obciążenia wysiłkiem fizycznym oraz chronometraż czynności, które mogą powodować nadmierne obciążenie odpowiednich narządów lub układów organizmu ludzkiego.
Ocenę narażenia zawodowego przeprowadza:
1) w związku z podejrzeniem choroby zawodowej - lekarz, który sprawuje profilaktyczną opiekę zdrowotną nad pracownikiem, którego dotyczy podejrzenie,
2) w toku ustalania rozpoznania choroby zawodowej - lekarz zatrudniony w jednostce orzeczniczej I lub II stopnia
3) w toku podejmowania decyzji o stwierdzeniu choroby zawodowej lub decyzji o braku podstaw do stwierdzenia choroby zawodowej - właściwy państwowy powiatowy inspektor sanitarny.
Jeżeli dokumentacja do wydania orzeczenia lekarskiego o podejrzeniu choroby zawodowej jest niepełna lekarz jednostki orzekającej występuje o jej uzupełnienie do:
1) pracodawcy - w zakresie obejmującym przebieg oraz organizację pracy zawodowej pracownika lub byłego pracownika, w tym:
a/ pracę w godzinach nadliczbowych,
b/ dane o narażeniu zawodowym, obejmujące także wyniki pomiarów czynników szkodliwych wykonanych na stanowiskach pracy, na których pracownik był zatrudniony,
c/ stosowane przez pracownika środki ochrony indywidualnej,
d/w przypadku narażenia pracownika na czynniki o działaniu uczulającym (alergenów) - przekazanie próbki substancji, w ilości niezbędnej do przeprowadzenia badań diagnostycznych;
2) lekarza sprawującego profilaktyczną opiekę zdrowotną nad pracownikiem, którego dotyczy podejrzenie choroby zawodowej - w zakresie dokonania uzupełniającej oceny narażenia zawodowego oraz o udostępnienie dokumentacji medycznej wraz z wynikami przeprowadzonych badań profilaktycznych,
3) lekarza ubezpieczenia zdrowotnego lub innego lekarza prowadzącego leczenie pracownika lub byłego pracownika, którego dotyczy podejrzenie choroby zawodowej - o udostępnienie dokumentacji medycznej w zakresie niezbędnym do rozpoznania choroby zawodowej,
4) właściwego państwowego powiatowego inspektora sanitarnego - w zakresie oceny narażenia zawodowego, zwłaszcza na podstawie dokumentacji archiwalnej oraz informacji udostępnianej na jego wniosek przez odpowiednie jednostki organizacyjne Państwowej Inspekcji Sanitarnej i służby medycyny pracy w odniesieniu do zakładów pracy, które uległy likwidacji,
5) pracownika lub byłego pracownika - w zakresie uzupełnienia wywiadu zawodowego przeprowadzonego przez lekarza wykonującego zawód w ramach indywidualnej praktyki lekarskiej, indywidualnej specjalistycznej praktyki lekarskiej, grupowej praktyki lekarskiej lub zatrudnionego w zakładzie opieki zdrowotnej albo właściwego państwowego powiatowego inspektora sanitarnego wydającego skierowanie na badanie w celu rozpoznania choroby zawodowej.
Orzeczenie lekarskie przesyła się:
właściwemu państwowemu powiatowemu inspektorowi sanitarnemu,
zainteresowanemu pracownikowi lub byłemu pracownikowi,
osobie zgłaszającej podejrzenie choroby zawodowej,
w przypadku gdy orzeczenie lekarskie zostało wydane przez lekarza zatrudnionego w jednostce orzeczniczej II stopnia - również jednostce orzeczniczej I stopnia.
Tryb odwoławczy od orzeczenia lekarskiego:
1. Pracownik lub były pracownik, badany w jednostce orzeczniczej I stopnia, który nie zgadza się z treścią orzeczenia lekarskiego, może wystąpić z wnioskiem o przeprowadzenie ponownego badania przez jednostkę orzeczniczą II stopnia.
2. Wniosek o przeprowadzenie ponownego badania składa się w terminie 14 dni od dnia otrzymania orzeczenia lekarskiego, za pośrednictwem jednostki orzeczniczej I stopnia zatrudniającej lekarza, który wydał to orzeczenie.
3. W przypadku wystąpienia pracownika lub byłego pracownika z wnioskiem o przeprowadzenie ponownego badania, jednostka orzecznicza I stopnia powiadamia o tym właściwego państwowegopowiatowego inspektora sanitarnego.
Decyzja:
1) Decyzję o stwierdzeniu choroby zawodowej albo decyzję o braku podstaw do stwierdzenia choroby zawodowej wydaje właściwy państwowy powiatowy inspektor sanitarny na podstawie materiału dowodowego, szczególnie danych zawartych w orzeczeniu lekarskim oraz formularzu oceny narażenia zawodowego pracownika lub byłego pracownika.
2) Jeżeli właściwy państwowy powiatowy inspektor sanitarny przed wydaniem decyzji uzna, że materiał dowodowy, o którym mowa w pkt 1, jest niewystarczający do wydania decyzji, może żądać od lekarza, który wydał orzeczenie lekarskie, dodatkowego uzasadnienia tego orzeczenia lub wystąpić do jednostki orzeczniczej II stopnia o dodatkową konsultację oraz podjąć inne czynności niezbędne do uzupełnienia tego materiału.
Właściwy państwowy powiatowy inspektor sanitarny przesyła decyzję o stwierdzeniu choroby zawodowej albo decyzję o braku podstaw do stwierdzenia choroby zawodowej:
1) zainteresowanemu pracownikowi lub byłemu pracownikowi;
2) pracodawcy lub pracodawcom zatrudniającym pracownika w warunkach, które mogły spowodować skutki zdrowotne uzasadniające postępowanie w sprawie rozpoznania i stwierdzenia choroby zawodowej;
3) jednostce orzeczniczej zatrudniającej lekarza, który wydał orzeczenie lekarskie;
4) właściwemu okręgowemu inspektorowi pracy.
Właściwy państwowy wojewódzki inspektor sanitarny przesyła decyzję wydaną na skutek odwołania podmiotom wymienionym powyżej.
Państwowy Powiatowy Inspektor Sanitarny albo Państwowy Wojewódzki Inspektor Sanitarny w terminie 14 dni od dnia, w którym decyzja o stwierdzeniu choroby zawodowej stała się ostateczna, sporządza kartę stwierdzenia choroby zawodowej i przesyła ją do Centralnego Rejestru Chorób Zawodowych Instytutu Medycyny Pracy im. prof. dr. med. Jerzego Nofera w Łodzi.
Państwowy Wojewódzki Inspektor Sanitarny przesyła kartę, o której mowa powyżej, także Państwowemu Powiatowemu Inspektorowi Sanitarnemu.
Od 3 lipca 2009 r. obowiązuje nowy wykaz chorób zawodowych (rozporządzenie Rady Ministrów z 30 czerwca 2009 r.).
WYKAZ CHORÓB ZAWODOWYCH ZAWIERA 26 GRUP RÓŻNYCH SCHORZEŃ (Dz.U. nr 105, poz. 869 z 2009r.)
CHOROBY ZAWODOWE STWIERDZONE W POLSCE W 2010 roku wg Instytutu Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera w Łodzi
stwierdzono 2933 przypadki chorób zawodowych.
współczynnik zapadalności wynosił 28,3 przypadków na 100 tys. zatrudnionych.
najwyższą zapadalnością charakteryzowały się:
a/ pylice płuc (7,6 na 100 tys.),
b/ choroby zakaźne lub pasożytnicze (7 na 100 tys.),
c/ ubytek słuchu (3,2 na 100 tys.),
d/ przewlekłe choroby narządu głosu (3,1 na 100 tys.).
W 77% przypadków chorób zawodowych okres narażenia na czynnik szkodliwy wynosił co najmniej 20 lat.
w przemyśle najwyższą zapadalność odnotowano w górnictwie i wydobywaniu (368,2 na 100 tys.).
województwem o najwyższej zapadalności było śląskie (79,7 przypadków na 100 tys. zatrudnionych), a najniższy był współczynnik dla województwa mazowieckiego (9,7 na 100 tys.).
Przyczyny chorób zawodowych:
Toksyczne substancje chemiczne:
rozpuszczalniki organiczne
gazy drażniące
gazy duszące
metale ciężkie
substancje alergizujące (alergeny chemiczne, roślinne, zwierzęce)
substancje o działaniu rakotwórczym, mutagennym, teratogennym, embriotoksycznym
Pył przemysłowy
pyły mineralne (głównie krzemowy)
pyły organiczne
pyły z tworzyw sztucznych
Czynniki fizyczne
hałas
wibracje
pola elektromagnetyczne
promieniowanie jonizujące
promieniowanie podczerwone
podwyższone lub obniżone ciśnienie
przeciążenia grawitacyjne
Czynniki biologiczne:
wirusy
bakterie
grzyby
drożdże
pasożyty
Niekorzystne warunki mikroklimatyczne:
temperatura
wilgotność
Czynniki związane ze sposobem wykonywania pracy:
ruchy monotypowe
wymuszona pozycja ciała
nadmierny wysiłek głosowy
ucisk na pnie nerwowe
nadmierne przeciążenie mięśni i przyczepów ścięgnistych, kaletek maziowych, układu kostno-stawowego
Profilaktyka techniczna:
substytucja - zastąpienie czynnika toksycznego mniej toksycznym lub nie toksycznym (np. zastąpienie benzenu mniej lotnymi homologami)
zmiana procesu technologicznego - np. przechodzenie z obróbki „na gorąco” na obróbkę „na zimno” (poprawa mikroklimatu), przejście ze szlifowania „na sucho” do szlifowania „na mokro” (zmniejszenie zapylenia)
zmiana narzędzi pracy - np. na narzędzia o mniejszych parametrach wibracji
mechanizacja
automatyzacja - często jednakże problemem staje się obciążenie neuropsychiczne
hermetyzacja
izolacja
wentylacja, klimatyzacja
Typy badań profilaktycznych:
a/ badania wstępne - mają na celu określenie predyspozycji kandydata do wykonywania zawodu bądź pracy, o którą się ubiega oraz występujących u niego schorzeń mogących pogorszyć stan zdrowia.
Dotyczy kandydatów do pracy, pracowników młodocianych, pracowników przenoszonych na inne stanowisko pracy (większe nasilenie czynników szkodliwych), osób podejmujących naukę,
b/ badania okresowe - kontrolują stan zdrowia i dalszą przydatność pracownika do wykonywania pracy w określonych warunkach lub osoby uczącej się do nauki.
Mają na celu uchwycenie zaburzeń w stanie zdrowia wynikających z warunków lub sposobów wykonywania pracy albo warunków nauki,
c/ badania kontrolne - oceniają zdolność pracownika do powrotu na dotychczas zajmowane stanowisko pracy po minimum 30 dniowej absencji chorobowej.
Uprawnienia do przeprowadzania badań profilaktycznych posiadają lekarze następujących specjalizacji (kolejność z rozporządzenia Ministra Zdrowia):
medycyny pracy,
medycyny przemysłowej,
medycyny morskiej i tropikalnej,
medycyny kolejowej,
medycyny transportu,
medycyny lotniczej
higieny pracy,