Zootoksyny - nazywane także jadami, są to trucizny pochodzenia zwierzęcego, będące produktami przemiany materii pajęczaków, owadów, płazów, gadów, ryb czy też ssaków, które są toksyczne dla innych gatunków zwierząt, także dla człowieka. Zwierzęta te nazywamy trującymi (toksycznymi) lub jadowitymi.

Gatunki zwierząt zaliczane są do trujących (toksycznych) z powodu wytwarzania i magazynowania w swoich tkankach substancji szkodliwych dla ludzi i zwierząt, a szkodliwe działanie wynika z kontaminacji lub spożycia organizmu trującego. Zwierzęta trujące nie mają możliwości aktywnie przenosić substancji trującej do ciała innego organizmu.

Gatunki jadowite, poza wytwarzaniem substancji toksycznych, mają możliwość aktywnego jej przekazywania do tkanek innych organizmów, przy udziale specjalnie do tego celu przystosowanych organów składających się z gruczołów jadowych lub komórek wytwarzających jady, kanałów jadowych (których czasem brak) oraz zębów, kolców, igieł, parzydełek, żądeł itp.

Substancjami toksycznymi są głównie mieszaniny kilku związków małocząsteczkowych lub wielkocząsteczkowych, zawierających przeważnie w cząsteczce azot, często wykazujących aktywność enzymatyczną.

Obszary oddziaływań jadów:

• układ nerwowy (porażenie lub pobudzenie);

• układ krążenia, czynność serca oraz układ krwionośny, wywołując hemolizę, aglutynację lub zmieniając krzepliwość krwi;

• miejscowo: silne działanie drażniące

pajęczaki

-pająki

• zbijają swoje ofiary toksycznym jadem wydzielanym z gruczołów
  jadowych, chociaż istnieją także gatunki niejadowite

• ich jad zawiera neurotoksyczne polipeptydy, aminy biogenne i enzymy,

• dla człowieka groźne są tylko niektóre gatunki, żyjące w klimacie tropikalnym na kontynencie afrykańskim, w Ameryce, Azji i Australii

• najbardziej niebezpieczne są: czarna wdowa i pająk grzebieniasty

Objawy mogące pojawić się po

ukąszeniu przez jadowitego pająka:

-silny ból,

-obrzęk,

-swędzenie,

-konwulsje, wymioty,

-czasami u dzieci

ukąszenie

może być śmiertelne

Gryziel australijski (Atrax robustus)

Głównym składnikiem jadu jest atraxotoksyna, która sama może powodować wszystkie objawy ukąszenia. Jad również zawiera hialuronidazę, GABA, sperminę. Atraxotoksyna powoduje zmasowane uwalnianie neurotransmiterów, co powoduje niekontrolowane drżenie mięśni, potliwość, tachykardię, wymioty, ślinotok. W razie ukąszenia należy jak najszybciej skontaktować się z lekarzem jad tego pająka jest śmiertelny!!!!

W zdecydowanej większości ukąszenia pająków nie wymagają specjalnego leczenia, lecz podczas podejrzenia alergii na jad, podaje się antytoksynę oraz leki antyhistaminowe.

pogońce (tarantule, Lycosa sp.)

występują na terenie płd. i płn. Europy i na terenie krajów byłego ZSRR,

-objawy ukąszenia miejscowe, ale nie zagrażają życiu

Krzyżak ogrodowy i pająk topik

Wydzielany jad: toksoalbumina

Działanie: po ukąszeniu wykazuje tylko miejscowo działanie toksyczne

Leczenie: okłady chłodzące

Skorpiony

• jadowite skorpiony występują w Ameryce Północnej i Południowej oraz w Afryce,

• jad skorpionów zawiera fosfolipazę A1 i A2 oraz małocząsteczkowe komponenty zawierające w cząsteczce azot i siarkę: jednym z nich jest skorpamina, scharakteryzowana jako neurotoksyna,

• do najbardziej niebezpiecznych skutków działania jadu należą: duszności, częstoskurcz, poty, ślinotok, biegunka, krwawienia, porażenie nerwowe, porażenie ośrodkowego układu nerwowego i ślepota,

• bardzo wrażliwe na jad skorpionów są dzieci, u których stwierdza się największą śmiertelność,

• leczenie polega na szybkim zastosowaniu swoistej surowicy

skorpion polny

• występuje w rejonie Morza Śródziemnego,

• jego jad zawiera hialuronidazę i białko,

• objawy zatrucia to zaczerwienieni, obrzęk, osłabienie, spowolnienie tętna, silne bóle, a następnie utrata czucia w miejscu ugryzienia,

• leczenie polega na nacięciu ranki, podaniu środków przeciwbólowych oraz antytoksyny.

Owady

Pszczoła miodna

Jad pszczeli:

• w jadzie pszczelim występują: melityna, histamina, fosfolipaza A i hialuronidaza,

• melityna ma właściwości hemolityczne, może pobudzać albo działać porażająco na akcję serca,

• histymina wywołuje ból i może obniżać ciśnienie krwi,

• fosfolipaza i hialuronidaza mają właściwości antygenowe.

Podczas użądlenia człowiek otrzymuje około 0,1 mg jadu, toksyczne staje się już 5 użądleń, po 40 użądleniach mogą wystąpić już ciężkie objawy chorobowe, lecz śmierć powoduje dopiero ponad 500 użądleń. Jedynie w przypadku osoby uczulonej na jad pszczeli jedno użądlenie wskutek ostrej reakcji alergicznej, stanowi śmiertelne zagrożenie. Niebezpieczne jest tak że ugryzienie w nasadę języka, gardło lub krtań, gdyż obrzęk śluzówki może spowodować trudności z oddychaniem, a w następstwie uduszenie

W przypadku użądlenia pojawia się zaczerwienienie, obrzęk, ból, które znikają bez specjalnych dolegliwości. Natomiast przy nadwrażliwości na jad pszczeli w lżejszych przypadkach pojawiają się objawy wstrząsu anafilaktycznego, zaburzenia krążenia, oddychania, wysoka temperatura ciała i stany te mogą kończyć się zgonem.

Mrówka leśna, rudnica

• jad w miejsce ukąszenia wprowadza za pomocą aparatu żądłowego,

• jad zawiera kwas mrówkowy, który powoduje uczucie pieczenia,

• ukąszenie nie jest groźne, wywołuje jedynie miejscowe podrażnienie

majka lekarska (mucha hiszpańska, kantaryda)

• żyje na terenie Europy Południowej i Azji,

• we krwi i gruczołach samców zawarta jest substancja toksyczna - kantartydyna, silna trucizna komórkowa, uszkadzająca głównie nerki,

• Suszone kantartydy jeszcze w XIX wieku uznawane były za specyfik nasilający popęd płciowy,

• W czasach starożytnych izolowana z nich kantartydyna służyła do wykonywania wyroków śmierci zamiast szaleja jadowitego, czyli cykuty (Cicuta virosa)

Ryby

Wiele gatunków ryb żyjących w wodach tropikalnych może w niektórych porach roku wykazywać właściwości trujące, co może wiązać się z odżywianiem się ryb pewnymi organizmami morskimi. Niektóre ryby, np. przedstawiciele rodziny Tetraodontidae, (ryby kule, Fugu), czy też balistydy (trigger fish) oraz papugoryby (Scaridae parrotfish) są trujące cały rok.

Substancje trujące w rybach:

• występują w gruczołach pod płetwą grzbietową lub przy ogonie i wydzielają się po zranieniu swojej ofiary (ryby czynnie trujące), bądź też mogą działać szkodliwie dopiero po spożyciu ich mięsa, zawierającego substancje trujące (ryby biernie trujące),

• do najbardziej rozpowszechnionych toksyn w tej grupie zaliczamy:

-tetradoksynę, powodującą porażenie o.u.n. i układu oddechowego, co jest przyczyną zgonu,

-histaminę i jej pochodne, która powstaje wskutek enzymatycznego rozkładu histydyny przez enzymy bakterii egzystujących w rybie: duże jej stężenie wyzwala mechanizm obserwowany w stresie i uczuleniu, któremu towarzysz spadek ciśnienia krwi, dychawica skrzelowa, rozszerzenie naczyń włosowatych,

-cyguaterotoksynę, zasadę amoniową, która jest inhibitorem cholinoesterazy, powodując typowe objawy porażenia układu przywspółczulnego z porażeniem mięśni, drgawkami i śpiączką.

Zatrucie rybami

podstawowe objawy zatrucia to wymioty i porażenie mięśniowe,

-objawy ostrego zatrucia pojawiają się do 4 min. Po spożyciu, rozwija się drętwienie całego ciała, pojawiają się wymioty, biegunka, złe samopoczucie, osłabienie mięśniowe, przy ciężkich zatruciach pojawia się pienista wydzielina z ust, drgawki, duszność, zgon występuje wtedy w ciągu doby z powodu niewydolności oddechowej lub w napadzie drgawek

-śmiertelność po spożyciu trujących ryb

waha się od 1 do 10%, w przypadku

ryb kul do 50%.

Mureny

występują w morzach subtropikalnych,

-zawierają toksyny we krwi bądź narządach wewnętrznych,

-toksyna ma właściwości hemolityczne, co czyni mureny do najbardziej niebezpiecznymi zwierzętami morskimi

Fugu

występuje w morzach Japonii,

-najwięcej substancji toksycznych gromadzi się w wątrobie oraz ikrze, dlatego też podczas jej przyrządzania oddziela się te części od reszty ciała. Mimo tego co roku w Japonii umiera do kilkunastu smakoszy mięsa fugu,

-trucizna wchłania się szybko do organizmu człowieka i powoduje śmierć w ciągu 6-8 godzin

przykłady ryb, których surowe mięso jest toksyczne

barrakuda i konik morski

ryby czynnie trujące

• należą do nich m.in. płaszczki występujące w morzach tropikalnych,

• niektóre gatunki uzbrojone są w kolec jadowy, w pobliżu którego umiejscowiony jest gruczoł jadowy,

• wskutek ukłucia i zatrucia jadem płaszczek pojawiają się mdłości, omdlenia, spadek ciśnienia krwi.

Płazy

W gromadzie płazów znaleziono jedne z najsilniej działających trucizn świata zwierzęcego (batrachotoksynę). Zwierzęta te należą jednak wyłącznie do biernie toksycznych (trujących). Jad wytwarzają w specjalnych gruczołach w skórze i wydzielają go w ochronie przed drapieżnikami. Również gruczoły płciowe, krew i tkanki mogą być toksyczne.

Batrachotoksynę w swojej skórze wytwarzają żyjące W Ameryce Południowej i Środkowej, w tropikalnych lasach deszczowych małe, jaskrawo ubarwione żabki z rodzin Dendrobates i Phyllobates.

Liściołazy, drzewołazy

Batrachotoksyna

Jest to substancja o działaniu neurotoksycznym, powodująca zablokowanie transmisji sygnałów nerwowych w organizmie. Wskutek jej działania następuje paraliż mięśni i zatrzymanie akcji serca. Indianie wykorzystują batrachotoksynę do zatruwania strzał. Ponadto trucizna wytwarzana w gruczołach skórnych tych płazów pochodzi najczęściej z ciał żuków, którymi te z kolei się odżywiają.

Jadowite gatunki żab, choć żyją na ogół w klimacie tropikalnym, są również spotykane w naszym klimacie. Najbardziej toksyczny jest jad wydzielany przez gruczoły ropuch, rzekotek i grzebiuszek.

Ropuchy

• główną bronią ropuch w obliczu zagrożenia jest jad wydzielany z gruczołów rozmieszczonych na całym ciele,

• zawiera on dwie substancje czynne: bufotalinę (wpływającą paraliżująco na pracę serca) i bufoteninę (powodującą senność),

• jad wyzwalany jest pod wpływem bodźców mechanicznych, np. ugryzienia, i tylko w tym miejscu, które zostanie podrażnione. Nie należy więc obawiać się zatrucia jeśli tylko trzymamy ropuchę w ręce i nie robimy jej żadnej krzywdy,

• obliczono, że śmiertelna dla człowieka dawka ropuszego jadu odpowiada ilości zawartej w skórze 10 dorosłych osobników.

Objawy zatrucia jadem ropuch:

• podrażnienie błon śluzowych i skóry, gdy po dotknięcie ropuchy nie umyło się rąk.

Ropucha szara i zielona

Salamandra plamista

• jad wytwarzany przez salamandrę zawiera liczne alkaloidy, tj.samandryna oraz samandaron,

• samandryna wywołuje drgawki, działa także na ośrodkowy układ nerwowy, podnosi ciśnienie krwi i miejscowo znieczula, zewnętrznie działa silnie drażniąco na błony śluzowe

• objawy zatrucia mogą wystąpić tylko wtedy, gdy nie umyło się rąk po dotknięciu zwierzęcia.

Inne trujące płazy

Gady

• Bardzo często jady występują w gromadzie gadów, przy czym prawie wyłącznie spotykane są one w podrzędzie węży.

• Z blisko 2500 znanych gatunków węży, około 360 jest jadowitych i potencjalnie niebezpiecznych dla człowieka. Rocznie notuje się około pół miliona ukąszeń przez jadowite węże z czego około 40000 kończy się śmiercią.

• Większość jadowitych węży żyje głównie w klimacie gorącym, w Europie spotyka się jedynie gatunki żmij (Viperidae).

Aparat jadowy

Wśród węży jadowitych wyróżnia się 2 podstawowe grupy: żmijowate (należą do nich żmije, grzechotniki) oraz kobrowate (kobry i okularniki). Jady grupy pierwszej działają przede wszystkim uszkadzająco na krew i naczynia krwionośne, natomiast jady węży drugiej grupy działają neurotoksycznie i kardiotoksycznie.

Żmijowate

Żmija zygzakowata

• składnikiem toksyczny jadu są enzymy: fosfotazy i hialuronidaza,

• jad powoduje hemoliże krwinek, zaburzenia krzepnięcia, krwawienia, spadek ciśnienia krawi,

• objawem zatrucia jest obrzęk, wymioty, krwawienia,bóle, czy też biegunka i spadek ciśnienia krwi,

• leczenie: podanie surowicy.

Grzechotnik rogaty

• jad grzechotnika, poza fosfolipazami, zawiera toksyczną krotoaktynę,

• objawy zatrucia: zmiana zabarwienia skóry, krwawe wybroczyny,osłabienie, omdlenia, nudności, drętwienie języka, ust.

kobrowate

okularnik

• ich jad może spowodować porażenie mięśni oddechowych,

• jad okularników zawiera enzymy: fosfolipazę oraz neurotoksynę o charakterze polipeptydowym i kardiotoksynę,

• objawy zatrucia jadem: ból i obrzęk, senność, osłabienie, nadmierne ślinienie, podrażnienie mięsni twarzy, języka, zaburzenie widzenia

---